7-mavzu. Tafakkur shakllari: tushuncha, hukm va xulosa

Birlashtiruvchi (kon’yunktiv) mulohazalar ikki va undan ortiq oddiy mulohazalarning “va”, “ham”, “hamda” kabi mantiqiy bog‘lovchilar vositasida birikishidan hosil bo‘ladi. Masalan, 1. Qo‘ng‘iroq chalindi va dars boshlandi. 2. A. Navoiy shoir va davlat arbobi bo‘lgan. 3. Muhammad Xorazmiy va Ahmad Farg‘oniylar matematika fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar.
O‘zbek tilida birlashtiruvchi mulohazalar “ammo”, “lekin”, “biroq” kabi bog‘lovchilar va bog‘lovchilarsiz ohang vositasida ham tuziladi. Mantiqiy bog‘lamalar kon’yunksiya belgisi “Ù” orqali ifodalanadi. Formulasi: rÙq.
Kon’yunktiv (birlashtiruvchi) mulohaza tarkibidagi oddiy mulohazalarni “r” va “q” shartli belgilari bilan belgilasak, unda bu mulohaza r Ù q formulasi orqali ifodalanadi. Kon’yunktiv mulohaza tarkibidagi oddiy mulohazalar chin yoki xato bo‘lishi mumkin. Tarkibidagi hamma oddiy mulohazalar chin bo‘lsa, birlashtiruvchi mulohaza ham chin bo‘ladi. Boshqa hamma holatlarda esa xato bo‘ladi. Masalan, “Yolg‘on gapirish va o‘g‘irlik qilish jinoyatdir” mulohazaidagi birinchi oddiy gap “Yolg‘on gapirish jinoyatdir” chin bo‘lmaganligi uchun bu mulohaza chin bo‘lmaydi.
Ayiruvchi (diz’yunktiv) mulohaza deb “yo”, “yoki”, “yoxud” mantiqiy bog‘lovchilar vositasida bog‘langan oddiy mulohazalarga aytiladi. Bu bog‘lovchilar ikki oddiy mulohaza, bir qancha predikatlar. yoki bir qancha subyektlarni bir-biridan ayirib turadi. Masalan, “Qodirov falsafa yoki sotsiologiya yoki psixologiya bo‘limida o‘qiydi”. Konsertda birinchi yoki ikkinchi kurs talabalari qatnashadilar. Ayiruvchi bog‘lamalar “Ú” – dizyunksiya belgisi orqali ifodalanadi. Ayiruvchi (dizyunktiv) mulohazalar oddiy yoki qat’iy turlarga bo‘linadi. Oddiy dizyunktiv mulohaza tarkibidagi oddiy mulohazalardan biri yoki hammasi chin bo‘lishi mumkin, qat’iy dizyunktiv mulohazada esa tarkibidagi oddiy mulohazalardan faqat bittasi chin bo‘ladi. Masalan: A.Avloniy shoir yoki dramaturgdir. Bu – oddiy dizyunktiv mulohaza. Abdullayev musobaqada yo yutadi, yo yutmaydi. Bu - qat’iy dizyunktiv mulohaza. Oddiy dizyunktiv mulohaza p Ú q formulasi bilan, qat’iy dizyunktiv mulohaza p Ú q formulasi bilan belgilanadi.