7 мавзу. Таваккалчиликни баҳолаш

1-намуна
СЎРОВНОМА
ИЧКИ ХЎЖАЛИК (АЖРАЛМАС) ТАВАККАЛЧИЛИГИ ҲИСОБ-КИТОБИ

Р	Таваккалчилик омиллари	Таваккалчилик тоифалари																			Назорат устуни
		Юқори					ўртача						паст
		тавсифи			баҳоси		тавсифи		баҳоси			тавсифи				баҳоси
1	2	3			4		5		6			7				8			9
Субект ва унинг муҳити
1	Тармоқдаги иқтисодий вазият	Вазият барқарор эмас, тармоқ ривожланишида тушкунлик, кўп миқдордаги банк­ротлар			1		Тармоқдаги вазият барқарор, бироқ ривожланиш аломатлари кузатилмаяпти		0			Тармоқда корхоналарнинг жўшқин ривожланиши аломатлари кузатилади				0			1
2	Хом ашё ва моддий ресурсларни етказиб бериш бўйича чет эл бозорларига қарамлик		Қарамлик доимий, жиддий, ёрқин ифодаланган	0		Қарамлик ҳоллари мавжуд, бироқ ҳал қилувчи аҳамиятга эга эмас		0			Ташқи етказиб берувчиларга қарамлик йўқ				1			1
3	Ишлаб чиқарилаётган маҳсулотни сотиш масалалари бўйича чет эл бозорларига қарамлик		Қарамлик доимий, жиддий, ёрқин ифодаланган	0		Қарамлик ҳоллари мавжуд, бироқ ҳал қилувчи аҳамиятга эга эмас		1			Қарамлик йўқ				0			1
Хўжалик юритувчи субект фаолияти хусусияти
4	Кредит ресурсларига қарамлик		Қарамлик доимий, жиддий, ёрқин ифодаланган	1		Қарамлик ҳоллари мавжуд, бироқ ҳал қилувчи аҳамиятга эга эмас: кредит маблағлари ишлатилади, бироқ самара билан		0			Қарамлик йўқ, кредит маблағларидан фойдаланилмайди				0			1
5	Йетказиб берувчилар ва пудратчилар билан ҳисоб-китобларнинг қўлланиладиган шакллари		Кўпгина операсиялар олдиндан ҳақ тўлаб амалга оширилади	0		Ҳисоб-китобларнинг барча шакллари қўлланилади		1			Кўпгина операсиялар тўловни кечиктирган ҳолда амалга оширил­япти				0			1
6	Харидорлар ва буюртмачилар билан ҳисоб-китобларнинг қўлланиладиган шакллари		Кўпгина операсиялар бартер шартномалари бўйича амалга оширилади	0		Ҳисоб-китобларнинг барча шакллари қўлланилади		0			Кўпгина операсиялар олдиндан ҳақ тўлаб амалга оширилади				1			1
Бизнес мақсадлари, стратегияси ва тегишли таваккалчиликлари
7	Рақобат даражаси		Тармоқ бўйича жуда юқори	0		Муайян ва барқарор сегментлар билан боғлиқ соғлом рақобат мавжуд		0			Мижоз рақобатни сезмайди ёки ўз тармоғида етакчи ҳисобланади				1			1
8	Маҳсулотга талаб		Талаб қисқарган	1		Бир меъёрда барқарор		0			Талабнинг мунтазам ошиши кузатиляпти				0			1
9	Фаолият турлари		Фаолият турларининг қисқариши кузатилмоқда	0		Фаолият турларида ўзгаришлар йўқ		1			Мижоз фаолият турларини кенгайтирмоқда				0			1
Хўжалик юритувчи субект молиявий фаолияти натижаси
10	Жорий ликвидлик		Паст (1,2 дагидан паст)	0		Ўртача (1,2–1,8 оралиғида)		1			Меъёрга яқин ва юқори (1,8 дагидан юқори)				0			1
11	Фаолиятнинг молиявий натижаси		Бир неча ҳисобот даври мобайнида барқарор зарар кўрилган натижалар	0		Ўзгариб туради: гоҳ фойда, гоҳ зарар		1			Йилдан-йилга барқарор фойда				0			1
12	Банкротлик эҳтимоли		Юқори ёки жуда юқори	0		Мавжуд		0			Паст ёки мавжуд эмас				1			1
Ички назорат ва бухгалтерия ҳисоби тизими
13	Мажбуриятларни ходимлар ўртасида тақсимлаш		Вазифаларни мақсадга номувофиқ такрорлаш ва функция­ларни бирга олиб бориш ҳоллари мавжуд	0		Айрим функцияларни бирга олиб бориш назарда тутилган		1			Функциялар бирга олиб борилмайди, вазифалар аниқ тақсимланган				0			1
14	Ностандарт, нотипик операсияларнинг мавжудлиги		Суммаси бўйича жиддий аҳамиятга эга таваккалчилик мавжуд операсиялар бўлиб туради	0		Умумий суммаси бўйича жиддий бўлмаган таваккалчилик мавжуд операсиялар бўлиб туради		0			Ностандарт ва нотипик операсиялар ўтказилмайди				1			1
15	Ички назорат тизими фаолият кўрсатиши	Ички назорат мавжуд эмас, операсияларни ўтказишга рухсат бериш мунтазам тусга эга эмас			0		Ички назорат мавжуд, муҳим операсияларга рухсат берилади. Айрим суммалар бўйича муҳим бўлмаган операсияларни рухсат олмасдан ўтказиш жамликда умумий муҳим ҳажмга эришиш таваккалчилигига эга			1				Назорат амалга оширилади, рухсат берилмаган операсиялар ўтказилмайди			0			1
	Жавоблар сони				3					7							5			15

Сўров якунлари бўйича қуйидаги натижалар олинди:
3 жавоб – юқори таваккалчиликнинг мавжудлиги (100%);
7 жавоб – ўртача таваккалчиликнинг мавжудлиги (50%);
5 жавоб – паст таваккалчиликнинг мавжудлиги (0%).
Ушбу натижалар асосида ички хўжалик хатарини ҳисоб-китоб қиламиз:


2-намуна
ИЧКИ ХЎЖАЛИК (АЖРАЛМАС) ­ТАВАККАЛЧИЛИГИ ҲИСОБ-КИТОБИ

Т/р	Таваккалчилик даражаси	Таваккалчиликнинг мазкур даражасига олинган жавоблар сони*	Ҳисоб-китоб учун формула
1	Юқори	3	=100 – [(н1 х (100 / Н) +н2 х (100 / Н / 2)]
2	Ўртача	7
3	Паст	5

4. Корхона иқтисодиётидаги энг заиф жойларни аниқлаш ва турли молиявий хавф-хатарларни бартараф этиш.
Таваккалчиликни бошқаришнинг асосий принтциплари шароитида ҳамда у билан боғлиқ молиявий, маънавий бошқа йўқотишларда маълум бир механизм ёрдамида талаб пайдо бўлади, унинг натижасида тадбиркор (фирма) эришиши мумкин бўлган мақсади нуқтаи назаридан энг қулай имкониятдаги усулда хўжалик қарорларини қабул қилиш ва амалга ошириш учун таваккалчилик хавф-хатарини ҳисобга олади.
Бу механизм таваккалчиликни бошқариш дейилади. Таваккалчиликни бошқариш бу қандайдир даражада таваккал вазиятлар содир бўлиши имкониятини башорат қилувчи ҳамда уларнинг салбий окибатларини бартараф этиш имконини берувчи тадбирлар, усуллар ва услублар жамламаси днб тариф берилади. Таваккалчиликни бошқариш бир тизим сифатида 2 кичик тизимдан ташкил топади. Унга бошқарилувчи куйитизим (бошқарув объекти) ва бошқарувчи куйитизим (бошқарув субъекти) киради.
Таваккалчиликни бошқариш тизимида бошқарув объекти бўлиб капитал киритишнинг таваккалчилиги ва таваккалчиликни амалга оишириш жараёнила хўжалик субъектлари (тадбиркор ва ракиблар, рақобатчилар, қарз олувчи ва қарз берувчилар, суғуртачи ва суғурталовчилар) орасидаги иқтисодий муносабатларга айтилади.
Таваккалчиликни бошқариш тизимида бошқарув субъекти бўлиб ўз фаолиятлари воситасида бошқарув объектига бевосита таъсир курсатувчи махсус одамлар гуруҳи (тадбиркор, молиявий менежер, таваккалчилик бўйича менежер, суғурталаш бўйича мутахассис ва бош) гавдаланади.
Таваккалчиликни бошқариш иқтисодий фаолиятда махсус соҳа бўлиб, у хўжалик фаолиятининг иқтисодий таҳлили, психология, суғурта ишлари хўжалик қарорларини оптималлаштириш усуллари соҳасида чуқур билим талаб килади.
Биз таваккалчиликни бошқаришни янги усули таваккалчиликни бошқаришда ўйинлар назариясидан фойдаланишни кўриб чиқамиз ўйинлар назариясида агар биз икки шахс орасидаги ўйинни назарда туцак унда улар бир шахс бир-биридан боғлиқ бўлмаган коида ўз цратегиясини танлашни тушинамиз. Ўйин мақсади мувозанат нуктасига эришиш цратегиясини танлашдир.
Мувозанатлик цратегияси - бу ишончлик цратегияси бўлиб уни асосида тўлов функциясининг қиймати унинг объективлиги ётади ва камтарона коида танилади. Аммо ўйинлар назариясида кўпинча мувозанат холатдан узоқлашиб таваккалчиликка йўл куйишади бу эса кўплаб амалий масалаларни ишида учраб турадиган холатдир. Бунда барча мумкин бўлган имкониятларини ўйинчини хулк-атвори танланган цратегия натижасида келадиган фойда унинг цабиллиги ва бошқалар назарга олинади. Куйида биз мувозанат нуктасидан узоқлаган коида ўйин юритиш мисолларини кўриб чиқамиз.
Кўпинча ўйинлар назариясида ўйинчилардан бири (лакаблар) тушинган ва мақсадга йўналган холда фаолият юритади колганлар эса ўз цратегиясини тасодиф тарзда танлайдилар.Бу холда ҳар бир ўйинчини ютик хажми жуда кичик бўлади.Аммо умумий холда ўйинлар назариясида ҳар бир ўйинчи катта ютикка эришиш цратегиясини танлашга ҳаракат килади.
Бундай цратегияда ицаган натижага эришиш хавфи катта бўлади. Бундай цратегияларни танлашда барча имкониятларни ҳисобга олган холда шундай йўлни танлаш керакки унда лакибнинг хатти-ҳаракати ўзаро бўладиган фойда бу танланган цратегиядан олинадиган натижаларни ҳисоблаб уни мувозанат холат ўйинлари билан солиштириб қуриш зарур.
Куйида биз инсоннинг табиатга қарши ўйинини кўриб чиқамиз. Инсон ҳисоб китоб билан бирор мақсад асосида табиат билан уйнайди. Табиат эса ўз цратегиясини тасодиф холатда танлайди.


5. Хўжалик фаолиятида хатарни пасайтириш йўллари.
Таваккалчиликни бошқариш стратегияси доирасида фирманинг ўзоқ муддатли рақобат устиворликларига таваккалчиликни янада самарали бошқариш ҳисобидан эришиш мумкин. Бу янги бозорларни ўзлаштириш, янги маҳсулот ишлаб чиқариш ва товар айланмасининг ноанаъанавий усулларини жорий этиш жараёнида катта аҳамиятга эга бўлади.
Замонавий бозор иқтисодиёти шароитида сифатли таваккалчиликни бошқариш стратегиясининг асосини бозорда кучли позицияни эгаллаш ҳамда кутилмаган холатлар, кучли рақобат ва ички муаммолар бўлишига қарамасдан мувваффақиятли фаолият кўрсатиш холатида бўлган ташкилотни шакллантириш ташкил этади.
Стратегик таваккалчиликни бошқариш вазифалари доирасига қуйдагиларни киритиш мумкин:
1) форманинг фаолият соҳасини аниқлаш (шу жумладан, кўрсатиладиган соҳада таваккалчилик даражасини баҳолаш) ва унинг ривожланишини асосий йўналишларини шакллантириш;
2) таваккалчиликни бошқариш стратегиясини (стратегик режани) ишлаб чиқариш;
3) стратегик режани амалга ошириш;
4) таваккалчиликни бошқариш бўйича фаолият натижаларини баҳолаш ҳамда стратегик режани амалга ошириш усулларига ўзгартиришлар киритиш.
Таваккалчиликни бошқариш стратегиясини танлаш жараёни ўз ичига қуйдаги асосий босқичларни қараб олади: жорий стратегияни аниқлаштириш; маҳсулот таҳлилини ўтказиш; фирма стратегиясини танлаш ва танланган стратегияни баҳолаш.
Савдо сотиқни фючерсли битимлар асосида юритадиган товар биржаларининг замонавий шакли Ф.Б.да савдо битимлари соҳта ҳарактерга эга бўлади. (Фақатгина битимнинг 1-2% товар этказиб бериш билан тугалланади қолган қисми эса баҳолар ўртасидаги фарқни тўлаш билан банд бўлади), асосан бозор билан ҳақиқий товарлар бўйича хеджерлаш орқали эгри алоқада бўлади, баҳолардан ташқари битимнинг барча шартларини тўлиқ ва би ҳиллаштиради, битимлар ўз моҳиятини ёқотади, чунки харидор ва сотувчи ўртасида ҳисоб-китоб юритадиган палата туради.
Форвард битими – форвард ёки муддатли битим реал товарни келажакда этказиб бериш шарти билан битилиб одатда товар биржа омборига топширилиб вариант олинади. Шартнома муддати тугагандач эса вариантни биржада товарлар ҳарид қилган харидорга берилиб ўрнига чек олинади
Хеджерлаш-валюта таваккалчилигини суғурталаш усулидир. Адабиётларда «хеджерлаш» - ибораси ҳар қандай товар моддий қимматликларни номакбул нархлар бўйича таваккалчилигига оид контрактларни суғурталаш дебам маънода кенг қўлланилади. Суғурталашга оид контракт хедж дейилади. Хеджирлашни ошириш ва пасайтириш деб намланган икки операцияси мавжуд. Ошириш хеджери ёки ҳарид хеджери опцион ёки тезкор контрактни ҳарид қилиш бўйича биржа операцияси тушунилади. Ошириш бўйича хедж келгусида нарх (валюта курси) ошиши имкониятидан суғурталаш зарурати тугулган холларда қўлланилади. У реал товарни сотиб олинган вақтидан анча олдин ҳарид нархини белгиланган имконини беради.
Пасайтириш хеджери ёки сотиш хеджери бу тезкор контрацни сотишга оид биржа операцияси. Пасайтиришга оид хеджерлашни амалга оширувчи хеджер келгусида товарни сотиш имконини беради, шунинг учун биржада тезкор контракт ёки опционни сотиб, у келгусида архнинг пасайиб кетишидан ўзини суғурталайди. Валюта курсини оширишга оид хедж мисолида хеджирлаш технологиясини қараб чиқамиз:
Мисол. Валюта таваккалчилигини хеджерлашдан хўжалик субъектини йўз учириши. Хўжалик субъекти хеджерлашдан йўз учирганда, таваккалчиликни ўз зиммасига олади ва валюта курсининг қулай дижамикасига таяниб (яширинча) ўзи билмаган холда валюта жаллобига (чайковчисига) айланади. Бу холда активлар қиймати валюта курси ўзгаришга тугри боғланишда бўлади.