7-ámeliy Mineral tóginlerdi topıraqqa salıw normaların esaplaw

7-ámeliy
Mineral tóginlerdi topıraqqa salıw normaların esaplaw
Awil xojaliq eginlerinen joqari ha`m sapali zu`ra`a`t aliw ushin o`simlikte barliq aziqliq zatlar boliwi zaru`r. Aziqliq zatlar topiraq quraminda organikaliq ha`m mineral birikpeler tu`rinde boladi. Usi organikaliq ha`m mineral birikpelerdin` idirawi ha`m mineralizatsiyalaniwi na`tiyjesinde olar o`simlikler o`zlestiretug`in jag`dayg`a aylanadi. Azotti — o`simlikler ammoniy (NH4) kationi, azot anioni yamasa azotli kislota (NO), fosfordi – fosfatlar, ku`kirtti — sulfatlar tu`rinde o`zlestiredi. Kaliy, kaltsiy, magniy, kremniy o`simlik tamirina ion formasinda, temir — ion yamasa quramali birikpe, marganets, mis, tsink — kationlar, molibden ha`m bor — anionlar (molibdat ha`m borat) turinde topiraqtan o`tedi.
Mineral to`gineler quraminda o`simlik ushin za`ru`r bolg`an aziqliq zatlar ximiyaliq usil menen jaratiladi.
Quramindag`i aziqliq zatlardin` tu`rine qarap mineral to`ginler a`piwayi ha`m quramali to`ginlerge bo`linedi. A`piwayi to`ginler azotli, fosforli, kaliy ha`m mikroelementlerge bo`linedi. Azotli to`ginler: ammiak selitrasi quraminda 34,5% azot nitrat yamasa ammiak tu`rinde boladi. Suwda jaqsi eriydi, ig`al tartadi. Olardi qurg`aq jerde (binanin` ishinde) saqlaw kerek. Ammoniy sulfati quraminda 21—22% azot boladi. Granulali karbamid (mochevina) quraminda 45—46% azot boladi. Nitrofos – quramali azotli-fosforli to`gin, quraminda 23—24% azot ha`m 14—17% fosfor boladi. Ammiakli suw quraminda 16—20% azot bar.
Fosforli to`ginlerge ammofos, quramali fosforli-azotli, ammoniyli superfosfat, a`piwayi superfosfat ha`m basqalar kiredi. Ammofos ha`m quramali fosforli-azotli to`gineler granula tu`rinde bolip, quraminda 43—46% fosfor ha`m 11% azot boladi. Ammoniyli superfosfat granula tu`rinde, quraminda 14—16% fosfor ha`m 1,5—2,0% azot boladi, a`piwayi superfosfat – poroshok ha`m granula tu`rinde, quraminda 14—20% o`zlestiriletug`in fosfor boladi. Eki da`rejeli superfosfat granula tu`rinde, onin` quraminda 45% ke shekem o`zlestiriletug`in fosfor boladi.
Kaliyli to`ginler: xlorli kaliy — mayda kristall, poroshok tu`rinde, tarkibida 58—60% kaliy bwladi. Tiykarg`i kaliyli to`gin esaplanadi. Kaliy duzi – mayda kristall ko`rinisinde bolip, quraminda 40% kaliy boladi. Nitrofos – quraminda tiykarg`i aziqliq zatlari (azot – 12%, fosfor — 12%, kaliy — 12%) boladi.Ammofos — quraminda 50% fosfor, 10—12% azot, 1,2—1,4% mis ha`m tsink boladi. Nitroammofos – quraminda 16—17% ten azot, fosfor ha`m kaliy boladi. Ammoniy polifosfati – granula tu`rinde, quraminda 10—12% azot ha`m 62—64% fosfor boladi. Suyiq aralaspali to`gin quraminda 10% azot, 34% fosfor bolip na`tiyjeliligi poroshok yamasa granulali qurg`aq jag`dayindag`i to`ginlerden qalispaydi.
Son`g`i jillarda mineral to`ginlerdin` jan`a tu`rleri jaratilmaqta, shet el ma`mleketlerinen alip kelinbekte. Azotli to`ginler – optimal normanin` 25—30% tuximdi egiwden aldin, 5—10% tuxim egilip atirg`anda, qalg`an bo`legi 2—3 ma`rtebe o`simliklerdin` o`sip rawajlaniwi da`wirinde (aqirg`i aziqlandiriw 10—15 iyuldan kesh qalmag`anlig`i maqul).
Fosforli to`ginler — optimal normanin` 70—80% gu`zgi shu`digardan aldin (shorlang`an jerlerde tuxim egiwden aldin topiraqqa islew berilgende), qalg`an bo`legi tuxim egiw waqtinda ha`m paxtanin` gu`llew da`wirinde (azotli to`ginge qosip beriledi).
Kaliyli to`ginler optimal normanin` 50% atizdi shu`digar etpesten aldin 50% paxtani g`umshalaw da`wirinde (azotli to`ginge qosip beriledi).
A`melde o`simliklerdin` aziqliq zatlarg`a bolg`an talabi bir tonna tiykarg`i o`nim ha`m og`an sa`ykes keletug`in «ja`rdemshi» o`nimnin` qa`liplesiwi ushin sariplanatug`in xojaliq shig`imi tiykarinda esaplanadi.
O`simlikler ta`repinen topiraqtag`i aziqliq elementlerinin` o`zlestiriliwi to`mendegishe tabiladi:
K= a/s * 100
bul jerde K-o`zlestiriw koeffitsienti, %; a- to`gin berilmegen topiraqtag`i o`nim menen alip shig`ip ketiletug`in aziqliq elementler mug`dari, s - su`rim qatlamindag`i ha`reketshen` formadag`i aziqliq elementler mug`dari
Topiraqtag`i aziqliq zatlarinin` o`zlestiriliw koeffitsienti o`simliklerdin` biologiyaliq qa`siyetlerine baylanisli bolg`an halda sirtqi faktorlar (topiraq o`nimdarlig`i, pH, klimat sharayatlari, agrotexnika) ta`sirinde kem ko`lemde o`zgeredi, onnan to`gin normalarin belgilewde paydalaniwdi qiyinlastiradi. Topiraqta ha`reketshen` formadag`i aziqliq elementlerinin` mug`dari qansha ko`p bolsa, olardin` o`simlikler ta`repinen o`zlestiriliw koeffitsienti sonsha ku`shli boladi. Topiraqqa jergilikli ha`m mineral to`ginler berilgende, topiraqtin` aziq elementlerin o`zlestiriliw koeffitsienti 1,5-2,0 ese asadi.
To`ginler quramindag`i aziq elementlerinin` o`zlestiriliw koeffitsienti aziqliq zatlardin` o`simlikler ta`repinen o`zlestirilgen bo`legin, to`ginler menen berilgen aziqliq zatlarg`a bo`liw joli menen tabiladi:
Ch₅ - Sh_t
K= --------------------
S
Bul jerde: K-to`gin quramindag`i aziqliq zatlardin` o`zlestiriliw koeffitsienti, %
Ch₅ – to`gin berilgen topiraqtan o`nim menen shig`ip ketetug`in aziqliq zatlar mug`dari, %
Sh<sub>t</sub>- to`gin berilmegen (kontrol) maydandag`i o`nim menen shig`ip ketetug`in aziqliq zatlar mug`dari, kg/ga
S- to`gin menen topiraqqa berilgen aziqliq elementler mug`dari, kg/ga