8-Ma’ruza mavzu: Funksiya. Akslantirish tushunchasi. Funksiya grafigi. Aniqlanish va qiymatlar sohasi. Sonli funksiyalar : juftligi, toqligi, o‘sishi, kamayishi, monotonligi, eng katta va eng kichik qiymatlari, ekstremumlari, chegaralanganligi
Download 0.61 Mb. Pdf ko'rish
|
8-Maruza mashgulot.
- Bu sahifa navigatsiya:
- Akslantirish va funksiya 1-ta’rif.
- Funksiyaning aniqlanish va qiymatlar sohasi 3-tarif.
- Aniqlanish sohasini topishga doir ba’zi holatlar
- 7-tarif.
- Funksiyaning o‘sishi va kamayishi
- Funksiyaning nollari 8-tа’rif.
- Agar T soni funksiyaning davri bolsa, -T ham uning davri boladi. Agar T, va T 2 lar f
- N at ij a. Agar T son ƒ funksiyaning davri bolsa, kT son ham uning davri boladi, bunda k — butun son.
- Agar T soni ffunksiyaning asosiy davri bolsa, funksiyaning qolgan barcha davrlari Tga bolinadi.
- Intеrfаоl: Bilits savollar
8-Ma’ruza mavzu: Funksiya. Akslantirish tushunchasi. Funksiya. Funksiya grafigi. Aniqlanish va qiymatlar sohasi. Sonli funksiyalar : juftligi, toqligi, o‘sishi, kamayishi, monotonligi, eng katta va eng kichik qiymatlari, ekstremumlari, chegaralanganligi, nollari, o‘zgarmas ishora oraliqlari, davriyligi. Reja: 1.
Akslantirish va funksiya. 2.
Funksiyaning aniqlanish va qiymatlar sohasi 3.
Funksiyaning juft va toqligi 4.
Funksiyaning o‘sishi va kamayishi 5.
Funksiyaning eng katta va eng kichik qiymati 6.
Davriy funksiya. Teskari funksiya. Akslantirish va funksiya 1-ta’rif. A to'plamdagi 𝑥 elementning B to'plamdagi 𝑦 elementga mos qo'yilishi akslantirish deyiladi. Agar A to'plamning har bir elementi B to'plamning har bir elementiga mos qo'yilsa A to'plam B to'plamga akslantirilgan deyiladi
𝑥 elementning B to'plamdagi aniq bir 𝑦 elementga biror qonun yoki qoida asosida mos qo'yilishi funksiya deyiladi va 𝑦 = 𝑓(𝑥) ko'rinishda belgilanadi. Bu yerda 𝑥 − erkli o'zgaruvchi yoki argument, 𝑦 − erksiz o'zgaruvchi yoki funksiya deyiladi. Masalan yo'lning tezlikka bog'liqligi, yoki tezlikning tezlanishga bog'liqligi 1-misol. Mashina bir soatda 60 km yursa uning yo'l tenglamasini tuzing. Yechish: bir soatda 60 km yursa,ikki soatda 120km yuradi demak, 𝑠 = 60𝑡 Funksiyaning aniqlanish va qiymatlar sohasi 3-ta'rif. 𝒚 = 𝒇(𝒙) funksiyada 𝑥 ning qabul qila oladigan qiymatlari funksiyaning aniqlanish sohsi, 𝑦 qabul qiladigan qiymatlari funksiyaning qiymatlari sohasi deyiladi. Aniqlanish soha 𝐷(𝑦), qiymatlar soha 𝐸(𝑦) ko'rinishda belgilanadi 2-misol. 𝑦 = 2𝑥 funksiyaning aniqlanish sohasi 𝐷(𝑦) = (−∞; ∞), qiymatlar sohasi
𝐸(𝑦) = (−∞; ∞) 3-misol. 𝑦 =
1 𝑥 funksiyaning aniqlanish sohasida 𝑥 ≠ 0 demak,
𝐷(𝑦) = (−∞; 0) ∪ (0; ∞). 1/𝑥 ≠ 0 demak, 𝐸(𝑦) = (−∞; 0) ∪ (0; ∞) 4-misol. 𝑦 = |𝑥| funksiyaning aniqlanish sohasi 𝐷(𝑦) = (−∞; ∞), |𝑥| har doim musbat yoki nol qiymatni qabul qiladi, bundan 𝐸(𝑦) = [0; ∞) Aniqlanish sohasini topishga doir ba’zi holatlar: l.
g( ) ( )
x y f x bo‘lsa, aniqlash sohasi ( ) 0
bo‘ladi. 2.
2 ( )
n y f x ,
N bo‘lsa, aniqlash sohasi ( ) 0
bo‘ladi. 3.
2 1 ( ) n y f x , n N bo‘lsa, aniqlash sohasi ( ) f x
bo‘ladi.
4.
( ) ( )
g x y f x bo‘lsa, aniqlash sohasi ( ) 0
bo‘ladi. 5. ( )
g( ) y f x x bo‘lsa, aniqlash sohasi ( )
0 ( )
0 g x f x bo‘ladi. 6.
( ) ( )
g( ) x y f x x bo‘lsa, aniqlash sohasi ( ) 0
0 ( )
g( ) g x f x f x x
bo‘ladi. 7. ( )
( ) f x y g x bo‘lsa, aniqlash sohasi ( ) 0 ( ) 0 g x f x bo‘ladi. 8.
( ) g( )
( ) f x x y x bo‘lsa, aniqlash sohasi ( ) 0
0 ( )
0 g x f x x bo‘ladi. 9. ( )
( ) ( )
g x y f x x bo‘lsa, aniqlash sohasi ( ) 0
0 x f x bo‘ladi.
10.
( ) log
( ) g x y f x bo‘lsa, aniqlash sohasi ( ) 0, ( ) 0, ( )
1; f x g x g x bo‘ladi.
11. 2 ;
; ;
; x y ax bx c y x y a y sin x y cos x bo‘lsa, aniqlash sohasi ; x R
bo‘ladi. 13. ( )
( ) ( )
( ) f x g x y x x bo‘lsa, aniqlash sohasi ( )
0, ( ) 0, ( ) 0, ( ) 0, ( ) ( ) 0
g x x x x x bo‘ladi. Funksiyaning juft va toqligi 4-ta'rif. Agar istalgan x X uchun - x X bo‘lsa, u holda X to‘plam O (koordinatalar boshi) nuqtaga nisbatan simmetrik to‘plam deyiladi. Butun sonlar to‘plami
, ,
,
,
, (-
, ) kabi to‘plamlar koordinata boshiga nisbatan simmetrik to‘plamlardir. 5-ta'rif. Agar istalgan x X uchun
f x f x
bo‘lsa,
f x X to‘plamda juft funksiya deyiladi. Juft funksiyalarning grafigi ordinata o‘qiga nisbatan simmetrik bo‘ladi.
1)
2 2 2 y ;
y x x x x x
2) 4
x
4 4 y ; x x x
3) 6
x
6 6 y ; x x x
4)
2 2 2 y
n n y x x x x x
;
N Bu funksiyalar juft. 6-ta'rif. Agar istalgan x X uchun
f x f x
bo‘lsa, u holda
f x X to‘plamda toq funksiya deyiladi. Toq funksiyaning grafigi koordinatalar boshiga nisbatan simmetrik bo‘ladi. Misol: 1)
; y x x y x x 2)
3
x 3 3 y ;
x x x
3) 5
x 5 5 y ;
x x x
3)
2 1 2 1 2 1 y ,
n n y x x x x x
bu funksiyalar toq. 7-ta'rif. Yuqoridagi ikkala tenglik ham bajarilmasa, funksiya juft ham, toq ham emas. Misol:
2 2 2 4 3 y ; 4
x x x x x x x y x x x
4 3 4 3 2 y 4
4x ; 5 2; 3 x x x x y x x y x
funksiya juft ham, toq ham emas. Xossalari:
) ; )
; a Juft Juft Juft b Toq Toq Toq
)
,
; v Juft Toq Juft ham toq ham emas
) ; :
; ; :
. g J J J J J J J T T J T T
1.Agar
1 2 , ; x x a b bo‘lib 1 2
x , 1 2 ( ) ( ) f x f x bo‘lsa, u holda ( ) y f x o‘suvchi bo‘ladi. 2.Agar 1 2 , ; x x a b bo‘lib 1 2
x , 1 2 ( ) ( ) f x f x bo‘lsa, u holda ( )
y f x kamayuvchi bo‘ladi. Fаrаz qilаylik, ), , ( 1
a x
) , ( 2 b a x bo‘lib, 2 1
x uchun ) ( ) ( 2 1 x f x f bo‘lsа, ) (x f funksiya ( b a, ) orаliqdа o‘suvchi vа ) ( ) ( 2 1 x f x f bo‘lsа – kаmаyuvchi funksiya deyilаdi: 5 3 x y funksiya butun sonlаr o‘qidа o‘suvchi, 2
Q R 0 uchun o‘suvchi, 2 1 1 x y ) , 0 ( x orаliqdа kаmаyuvchi funksiyadir. Biror D sohаdа o‘suvchi yoki kаmаyuvchi funksiyalаr monoton funksiyalаr deyilаdi. Аgаr 2 1 x x uchun ) ( ) ( 2 1 x f x f )) ( ) ( ( 2 1 x f x f bo‘lsа, ) (x f funksiya noqаt’iy o‘suvchi (kаmаyuvchi) funksiya deyilаdi. Bundаy funksiyalаrgа noqаt’iy monoton funksiyalаr deyilаdi. 2
y аniqlаnish sohаsi ) , ( dа monoton emаs, lekin ) 0 , ( orаliqdа monoton kаmаyuvchi, ) , 0 ( orаliqdа esа monoton o‘suvchidir. Monoton funksiyalаrning bа’zi xossаlаrini isbotsiz keltirаmiz. ) (x f y funksiya D sohаdа o‘suvchi bo‘lsin, u holdа: 1) c x f ) (
) ( R c o‘suvchi bo‘lаdi; 2) ) (x cf
) ( R c o‘suvchi, ) (x cf - kаmаyuvchi bo‘lаdi, 3) 0 ) (
f o‘suvchi bo‘lsа, ) (
x f kаmаyuvchi 0 )
(
f yoki
) 0 ) (
f bo‘lаdi. ) (x f y vа ) (x y funksiyalаr D sohdа o‘suvchi bo‘lsin: 4)
) ( ) ( x x f hаm shu sohаdа o‘suvchi, 5) , 0 ) ( x f
0 ) ( x bo‘lsа, ) ( ) ( x x f hаm o‘suvchidir; 6) 0 ) (
f bo‘lsа
) (x f n
) ( N n o‘suvchidir. Funksiyaning eng katta va eng kichik qiymati Funksiyaning eng katta va eng kichik qiymati haqida tushuncha beramiz. −5 ≤ 𝑥 ≤ 6 oraliqda aniqlangan funksiya grafigini qaraylik. 𝒚 D(7; 2) B(-2; 1) 𝒙 C(2; -1) A(-7;-2) A nuqtaning ordinatasi boshqa nuqtalarning ordinatalardan kichik bo'lganligi sababli shu nuqta funksiyaning berilgan kesmadagi eng kichik qiymati deyiladi. Bizning misolda funksiyaning eng kichik qiymati -2. Xuddi shunday D nuqtaning ordinatasi boshqa nuqtalarning ordinatasidan katta, shu sababli funksiyaning eng katta qiymati 2. Endi B nuqtaga e’tibor bering, B nuqtaning ordinatasi o’zining biror atrofidagi barcha nuqtalardan katta shuning uchun B nuqta funksiyaning maksimum nuqtasi deyiladi. Xuddi shunday C nuqtaning ordinatasi o’zining biror atrofidagi barcha nuqtalardan kichik shuning uchun B nuqta funksiyaning minimum nuqtasi deyiladi.
) ,..., 2 , 1 , 0 ( k i x i
)) ( ( f D x i sonlаrgа аytilаdiki, bu qiymatlar uchun 0 ) (
x f bo‘lsin. Boshqаchа qilib аytgаndа, funksiyaning nollаri deb 0 ) (
f tenglamani qanoatlantiruvchi x ning qiymatlariga aytiladi. 4 ) ( 2 x x f funksiyaning nollari , 2
2
x dаn iborаt, 3 4
) ( 2 x x x x f
funksiya-ning noli . 1 x
Davriy funksiya. Teskari funksiya. Davriy funksiya. Tabiatda va amaliyotda ma'lum bit Tvaqt o'tishi bilan qaytadan takrorlanadigan jarayonlar uchrab turadi. Masalan, har T= 12 soatda soat mili bir marta to'liq aylanadi va oldin biror t vaqt momentida qanday o'rinda turgan bo'lsa, keying! t+ T, t+2T, umuman, vaqt momentlarida yana shu o'ringa qaytadi. Quyosh bilan Yer orasidagi masofa T=1 yil davomida o'zgaradi, ikkinchi yilda o'zgarish shu ko'rinishda takrorlanadi. Umuman, shunday T soni mavjud bo'lsaki, y =f(x) funksiyaning D(ƒ) aniqlanish sohasidan olingan har qan- day x uchun x + T, x - T sonlari ham D(ƒ) ga tegishli bo'lsa va ƒ(x) =f(x+T) =f(x-T) tengliklar bajarilsa, ƒ funk-siya dawiy ƒunksiya, T son shu funksiyaning davri, eng kichik musbat davr esa funksiyaning asosiy davri deyiladi. 1-teorema. Agar T soni funksiyaning davri bo'lsa, -T ham uning davri bo'ladi. Agar T, va T
I s b o t. -T soni ƒ funksiyaning davri ekani ta'rif bo'yicha f(x) =f(x- T) =ƒ(x+ T) tenglikning bajarilayot- ganligidan kelib chiqadi. T, + T 2 ning davr ekani shu kabi isbotlanadi: f(t+ (T, + T 2 )) =f(t + T I + T 2 ) =f(t + r,) =ƒ(t), f(t - (T l+ T 2 ))=f(t-T t -T 2 ) =f(t-T { ) =f(t). N at ij a. Agar T son ƒ funksiyaning davri bo'lsa, kT son ham uning davri bo'ladi, bunda k — butun son. I s b o t. Matematik induksiya metodidan foydalana-miz. k= 1 da teorema to'g'ri: kT= T, Tesa shart bo'yicha davr. Agar k T funksiyaning davri bo'lsa, 1-teoremaga asosan, kT+ T= (k+ l)Tham davr. U holda induksiya bo'yicha barcha k butun sonlarda kT lar funksiyaning davri bo'ladi. 2-teorema. Agar T soni ffunksiyaning asosiy davri bo'lsa, funksiyaning qolgan barcha davrlari Tga
I s b o t. Isbotni musbat davrlar uchun ko'rsatish yetarli. T soni funksiyaning asosiy davri, T, esa uning ixtiyoriy musbat davri bo'lsin. T
1 soni T ga bo'linmaydi, deb faraz qilaylik. U holda r, = kT+ m ga ega bo'lamiz, bunda Lekin T va 7, sonlari davr bo'lgani uchun m=T
soni asosiy davr bo'la olmaydi. Zidlik hosil bo'ldi. Demak, faraz noto'g'ri. Bundan ko'rinadiki T 1 son T ga bo'linadi. Shu bilan teorema isbot bo'ldi.
Grafigi berilgan funksiya uchun: I) o’sish; II) kamayish oraliqlarini toping. Agar mumkin bo’lsa, ularning maksimum va minimum nuqtalarini, eng katta va eng kichik qiymatlarini toping
Uyga vazifa. 1.
Dekart koordinatalar tekisligida berilgan har qanday to’g’ri chiziq funksiya bo’ladimi? Javobingizni asoslang 2. 𝑥
+ 𝑦 2 = 9 tenglama yordamida berilgan ifoda funksiya bo’ladimi? 3. 𝑓(𝑥) = 3𝑥 + 2 bo’lsa, quyidagi qiymatlarni toping: 𝑎) 𝑓(0) b) 𝑓(2) c) 𝑓(−1) d) 𝑓(−5) 4.
𝑓(𝑥) = 3𝑥 − 𝑥 2 + 2 bo’lsa, quyidagi qiymatlarni toping: 𝑎) 𝑓(0) b) 𝑓(3) c) 𝑓(−7) d) 𝑓(−3) 5.
𝑓(𝑥) = 𝑥 − 4 𝑥 bo’lsa, quyidagi qiymatlarni toping: 𝑎) 𝑓(4) b) 𝑓(2) c) 𝑓(−1) d) 𝑓(−2) Download 0.61 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling