8-ma’ruza Mavzu: To’g’on orti geslari. Derivastion geslar komponovkasi Reja

 
 
Derivastion GESlar komponovkasi 
 
 
 
A. Bosh uzel. 
Bosh uzel komponovkasi to’g’on va suv qo’yish inshootlari xili va 
o’lchamlariga qarab aniqlanadi. To’g’onlar, oqova novli bo’lib, zatvor bilan 
jihozlanadi va tog’ daryosini butun kengligi bo’yicha to’sishi mumkin. Ayrim 
hollarda qirg’oqli suv quyish inshooti bo’lishi mumkin yoki suv tushirgichlar 
ko’rinishidagi inshootlar. 
Har-xil cho’kindilarni, muz parchalarini quyi befga o’tkazish zarurligi bosh 
uzel inshootlari joylashishiga va harakteriga katta ta’sir ko’rsatadi. 
Cho’kindilarning derivastiya tarmog’iga tushishi mumkinligi qo’shimcha 
tadbirlar chorasini ko’rishga majbur etadi. Shulardan biri - suv tagida suzuvchi 
cho’kindilarni to’g’on orqali o’tkazishdir. Bunda past bo’sag’ali to’g’on eng 
yaxshi hisoblanib u zatvor bilan to’siladi. Cho’kindilar o’tishida zatvor qisman 
yoki butunlay ko’tariladi. 
Bu holda zatvorlarning yuqoriga ko’tariladigan: silliq, segmentli va stilindrik 
turlari ishlatiladi. 
Suv oluvchi inshootlar qurilmasi va joylashishi asosiy hisoblanib kirish 
qismi daryo tubidan 1...2 m ga ko’tarilgan bo’sag’aga ega bo’lishi kerak. Bu 
bo’sag’ada suv tagida so’zuvchi cho’kindilar ushlab qolinadi. 
Derivastiyaga suvni daryodan yoki suv omboridan bosh uzel chegarasida 
olinadi (2-rasm). Suv olish inshooti derivastiyaga uzliksiz suv o’tkazishi, avariya 
holatida zatvorlar orqali suv to’xtalishi va yuzaki yoki chuqurlikda joylashgan 
bo’lishi mumkin. Suv olish inshooti juda kam napor yo’qolishiga olib kelishi va 
derivastiyaga bir tekis ulanishi talab qilinadi. Suvda suzuvchi jismlarning suv olish 
inshootiga tushmasligini tutib qoluvchi balkalar yoki to’siqlar bajaradi. 
2 – rasm. Derivastion GES sxemasi 
 
 
 
B. Derivastion GES lar suv olish inshooti. 

---

Noturg’un o’zanli daryolarda suv olish inshooti loyihasi va uning 
joylashishini tanlab olish murakkab vazifa hisoblanadi. 
Oqim tezligi suv olish inshootida 1,5...2,0 m/s qilib qabul qilinadi. 
Daryodan derivastiyaga suv oqimi burilishda suvda oqadigan cho’kindilar 
ham suv qabul qilish inshooti oldida to’planadilar. 
Suvda oquvchi cho’kindilar bilan kurashishning eng qo’lay usuli - suv 
oluvchi inshoot bo’sag’asida pastki teshik gallereya qurishdir. Bu teshikdan har-
xil chiqindilar quyi befga chiqarib yuboriladi. 
Suv oluvchi inshootga suzuvchi yog’ochlar, muzlar va boshqalar kirishini 
ushlab qoluvchi balkalar va qo’pol panjaralar ishlatiladi. Bu balkalar temirbetonli 
devor bo’lib, ularning pastki qismi suv sathidan 0,5...1 m pastda joylashtiriladi. 
Undan tashqari bu balka (zatvor) qulf balandligini qisqartirib, chiqindirlarni ushlab 
qoluvchi panjaralar uchun tayanch vazifasini bajaradi. Suv oluvchi inshoot 
zatvorlari silliq yoki segmentli, ayrim hollarda engillashtirilgan zatvor, ya’ni 
shandor ko’rinishida bo’ladi. 
Suv sathi tagidan suv olish inshootlari. 
Naporli derivastiya tunnellariga suv yuqori befdan suv olish inshooti orqali 
beriladi. Chuqurlik suv olish inshooti eng ko’p ishlatiladigan tip hisoblanadi. 
Bu inshootlar yuqori befda yoki suv omborida sezilarli sath o’zgarishi va 
kichik suv tezliklarida joylashtiriladi. Ular GES yuklanishiga muvofiq ravishda 
suvni energiya olish uchun berib turishi kerak.