8-mavzu. Ishlab chiqarish xarajatlari Reja Ishlab chiqarish xarajatlarini tasniflash

8.2. Korxona tannarhinng turlari 
Mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi harajatlar ularning 
iqtisodiy mazmuniga ko’ra quyidagi elementlar bilan gruhlarga ajratiladi: 
- ishlab chiqarish moddiy harajatlari (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan 
holda); 
- ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash harajatlari; 
- ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urta ajratmalari; 
- asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar 
amortizatsiyasi; 
- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa harajatlar.
Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish harajatlarining eng yirik elementi - moddiy 
harajatlardir. Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish tannarxi tarkibida ularning hissasi 60-90 
foizni tashkil etishi mumkin. 
Ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy harajatlarga quyidagilar tegishli bo’ladi: 
- mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko’rsatishda) zarur tarkibiy qism 
hisoblangan chetdan sotib olinadigan xom ashyo va materiallar; 
- normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o’rash, mahsulot (ish, 
xizmat)lar yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, 
inshoatlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o’tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan 

---

foydalanish uchun) materiallar, shuningdek asbob-uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, 
intsrumentlar, moslamalar, inventar, priborlar, laboratoriya asbob-uskunalari va asosiy fondlarga 
kirmaydigan boshqa mehnat vositalarining eskirishi, mahsus kiyim-bosh va boshqa arzon baho 
ashyolarning eskirishi; 
- sotib olinadigan, kelgusida ushbu korxonada montaj qilinadigan yoki qo’shimcha ishlov 
beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar; 
- tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek korxonaning ichki tarkibiy bo’linmalari 
tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo’lmagan ishlab chiqarish 
xususiyatiga ega bo’lgan ishlar va xizmatlar; 
- tabiiy xom ashyo (er rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan yuridik shaxslar 
tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq to’lash), ildizi bilan 
beriladigan daraxtga haq to’lash, soha korxonalari tomonidan suv xo’jaligi tizimida belgilangan 
limitlar doirasida va undan ortiq olinadigan suv uchun haq to’lash. Soha ning xom ashyo 
tarmoqlari uchun yog’och taxta materiallardan yoki foydali qazilmalardan (rudadan) 
foydalanishga huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof muhitni tiklash 
harajatlari; 
- texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni 
isitishga sarflanadigan yonilg’ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, korxonaning transporti 
tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish bo’yicha transport ishlari; 
- korxonaning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va xo’jalik ehtiyojlariga 
sarflanadigan barcha turdagi harid qilinadigan energiya; 
- ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning tabiiy yo’qolish normalari doirasida va 
ulardan ortiqcha yo’qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi; 
- korxonaning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog’liq 
harajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi) ishlab chiqarish harajatlarining 
tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to’lash harajatlari, asosiy fondlar 
amortizatsiyasi, moddiy harajatlar va boshqalar). 
Korxonalar tomonidan moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan olinadigan idishlar ham 
moddiy resurslr qiymatiga kiritiladi. 
Mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar harajatlaridan qaytariladign chiqitlar 
qiymati hamda idish va o’rash-joylash materiallari qiymati, ularning amalda sotilishi, foydalanishi 
yoki omborga kirim qilinishi narxi bo’yicha chiqarib tashlanadi. 
“Moddiy harajatlar” elementlari bo’yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar qiymati sotib 
olish narxidan, shu jumladan barter bitishuvlarida, qo’shimcha narx (ustama)dan, ta’minot, tashqi 
iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to’lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari 
xizmatlari qiymatidan, shu jumladan brokerlik xizmatlaridan, bojlar va yig’imlardan, tarnsportda 
tashishga haq to’lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va 
yetkazib berishga haq to’lashdan kelib chiqib shakllanadi. 
Ishlab chiqarish harajatlarining yirik elementlariga asosiy ishlab chiqarish fondlarining 
eskirishidir. Qaysikim, u amortizatsiya ajratmalari summasiga tengdir. Unga asosiy fondlarning 
tezlashtirilgan amortizatsiyasi va uning indeksatsiyasi ham kiradi. 
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash harajatlari - bu korxonaning 
asosiy ishlab chiqarish xodimlariga mehnat haqi to’lash bilan bog’liq harajatlardir. Ularga 
quyidagilar kiradi: 
- korxonada qabul qilingan mehnatga haq to’lash shakllari va tizimlariga muvofiq ishbay 
ratsenkalar, tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqib amalda bajarilgan ishlab 
chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ish uchun hisoblangan ish haqi, shu jumladan bajarilgan ishni 
hisobga olish bo’yicha datslabki hujjatlarda nazarda tutilgan rag’batlantiruvchi tusdagi to’lovlar; 
- kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlariga ustamalar; 
- ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog’liq bo’lgan kompensatsiya tusidagi to’lovlar 
(texnologik jarayon jadvalida nzarda tutilgan tungi vaqtda, ishdan tashqari vaqtda, dam olish va 
bayram kunlari ishlaganlik uchun tarif stavkalari va okladlariga ustamalar va qo’shimcha haq, ko’p 

---

smenali rejimda ishlaganlik, kasblarni birga qo’shib olib borganlik va xizmat ko’rsatish zonalarini 
kengaytirganlik uchun ustamalar, hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro’yxati 
bo’yicha og’ir, zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy-iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun 
ustamalar, shu jumladan ushb sharoitlardagi uzluksiz ish tsaji uchun ustamalar va h.k.); 
- ishlanmagan vaqt uchun to’lov (foydalanilmagan va qo’shimcha tahtillar uchun 
kompensatsiyalar, o’smirlarning imtiyozli soatlari, bolani ovqatlantirish uchun onalar ishidagi 
tanaffuslar, shuningdek tibbiy ko’riklardan o’tish bilan bog’liq vaqt uchun haq to’lash, harbiy 
yig’inlar, favqulodda vaziyatlar bo’yicha yig’inlar va boshqalar uchun mehnat haqi to’lash va 
h.k.); 
- korxona shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga, ular tomonidan fuqarolik-huquqiy 
tusdagi tuzilgan shartnomalar bo’yicha ishlar bajarilganligi uchun haq to’lash, agar bajarilgan ish 
uchun xodimlar bilan hisob-kitob korxonaning o’zi tomonidan amalga oshirilsa pudrat 
shartnomasi ham shu jumlaga kiradi; 
- belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi xodimlar mehnatiga 
haq to’lash fondiga kiritiladigan to’lovlarning boshqa turlari. 
Korxonlarning ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari - bu ijtimoi 
fondlarga (Pensiya fondiga, Aholini ish bilan ta’minlashga ko’maklashish fondiga, Kasaba 
uyushmalari Federatsiyasi kengashiga) majburiy ajratmalardir.