8-mavzu: jon meynard keyns ta`limoti va keynschilik

(m.  av.  589–512  y.)  bo’lganligi  qayd  etiladi.  U  Markaziy  Osiyo  hududida  faoliyat 
ko’rsatgan ilohiyotchi, faylasuf, shoir va tabiat-shunos olim bo’lgan. 
«Avesto»  boshidan  oxirigacha  er  yuzida  adolat  qaror  topishi  uchun 
kishilarning  rangidan,  tilidagi  va  urf-odatlaridagi  farqlaridan  qat’i  nazar  ularning 
ro’shnoli  hayoti  uchun  kurashuv-chi  jasur,  halol,  pok  insonlarni  shakllantirish  va 
tarbiyalash  g’oyasi  bilan  sug’orilgan.  Unda  xalqlarning  qadimgi  davrdagi  ijtimoiy-
iqtisodiy  hayoti,  diniy  qarashlari,  olam  to’g’risidagi  tasavvurlari,  urf-odatlari, 
ma’naviy  madaniyatlari  o’z  aksini  topgan.  «Avesto»da  Er  dumaloq  shaklda 
yaratilganligi,  uning  atrofi  okeanlar  bilan  o’ralganligi  haqida  yozilgan.  Unda  16 
mamlakatning  nomi  ko’rsatilgan  bo’lib,  ulardan  to’qqiztasi  (masalan,  Sug’diyona, 

---

Marg’iyona,  Nisoya,  Gurgon,  Varana  va  boshqalar)  Markaziy  Osiyo  hududida 
joylashgan. 
«Avesto»  shakllanishi  davrida  kishilik  jamiyati  yanada  rivojlana  bordi. 
Ko’chmanchilikka  asoslangan  Markaziy  Osiyoda  eski  turmush  tarzi  o’rnini  o’troq 
yashash 
egallay 
boshladi, 
sug’ori-ladigan 
dehqonchilik, 
chorvachilik, 
hunarmandchilik  borgan  sari  taraqqiy  etdi.  Yangi-yangi  shaharlar,  obod 
qishloqlarning   paydo   bo’lishi   o’troq   yashash   turmush   tarzining     afzalliklarini 
ko’rsata  bordi.  Ana  shu  o’troqlik  turmush  tarzining  odamlarga  benihoya  kulfatlar 
kel-tirayotgan  ko’chmanchilikka  asoslangan  turmush  tarziga  nisbatan  af-zalliklarini 
ko’rsatib berishda «Avesto»ning ahamiyati kattadir. 
«Avesto»da:  «…  erga  yaxshi,  sog’lom  urug’lar  sepishdan  ortiq  savob  ish 
yo’q…»  deyilib, xalq  xo’jaligi  sohasida dehqonchilikning  muhim ahamiyat kasb  etishi 
ko’rsatib  beriladi.  «Olam  go’zalligi  dehqondan,  dehqonchilikdan,  kimki  erga  urug’ 
qadabdiki, u odamiylikka iymon keltiradi, yagona shu yo’lgina haqiqat bo’lib, qolgani 
sarobdir»,  –deyiladi  unda.  Qo’riq  va  bo’z  erlarni  o’zlashtirish,  uni  jamoa  o’rtasida 
adolatli taqsimlash eng savobli ishlardan hisoblangan. Asarda oziq-ovqat tayyorlash, uy 
hayvonlarini va chorva mollarini ko’paytirishga ham alohida e’tibor berilgan. 
«Avesto»da  er, suv, havoni bulg’ash, ifloslantirish og’ir  gu-noh hisoblanadi. 
Bunday  ibratli  tasdiqlash  bugungi  avlodlarni  ham  tabiatga,  atrof-muhitga  aslo 
vaxshiyona munosabatda bo’lmas-likka chorlaydi. 
Kitobda ijtimoiy-iqtisodiy muammolar aks ettirilgan holda shunday deyiladi: 
«Yomon ovqatlangan xalq na yaxshi, kuchli ishlovchilarga va na sog’lom baquvvat 
bolalarga  ega  bo’ladi…  Yomon  ovqatlanishdan  odob-axloq  ham  aynib  ketadi. 
Agar  non  mo’l-ko’l  bo’lsa,  muqaddas  so’zlar  ham  yaxshi  qabul  qilinadi».  Bu  erda 
biz  sog’lom  avlod  to’g’risida,  iqtisodiy  va  madaniy,  ma’naviy  yuksalish  o’rtasida 
o’zaro    bog’liqlik    mavjudligi    to’g’risida    fikr    yuritil-ganligini    ko’ramiz.    O’sha 
davrda  aytilgan  bunday fikrlar,  ajdod-larimiz  Qadimgi  Dunyo  madaniyatida  yuqori 
yutuqlarga erishgan-ligidan dalolat beradi. 
Bu  noyob  kitobda  patriarxal  urug’  jamoasi  haqida,  uning  tugatilishi  davrida 
iqtisodiy  tengsizlik,  sinfiy  tabaqalanish  haqida  qimmatli  ma’lumotlar  beriladi. 
Demak,  «Avesto»  milod-dan  avvalgi  IX–VII  asrlar  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy, 
madaniy,  ma’naviy  hayot  haqida  g’oyat  muhim  ma’lumotlar  beruvchi  bebaho 
obida, xalqimizning merosiy boyligidir. 
«Artxashastra»  ta’limoti.  Qadimgi  Hindiston  xo’jaligi,  ijtimoiy  tuzumi  va 
iqtisodiy fikrlarini  o’rganishning  asosiy  manbai   «Artxashastra»  asari  hisoblanadi
(m.o.  IV asr  oxiri). Uni podsho  Chandraguptianing  maslaxatchisi  Kautilya  yozgan 
deb  taxmin  qilinadi.    Bu  mashhur  asar  15  kitobdan  iborat  bo’lib,  «artxa»  so’zi  – 
foyda, moddiy  manfaat, «shastra» – ilm, ilmiy asar ma’nosini bildiradi. 
Birinchi kitobda podshoning turmush tarzi to’g’risida ko’rsat-malar berilgan, 
ikkinchisi  turli  davlat  idoralarining  rahbar-lari    faoliyatiga  bag’ishlangan,  uchinchi 
va  to’rtinchisida  sud  va  jinoyatchilarni  jazolash  savollari  ko’rib  chiqilgan,  so’ngra 
tashqi siyosat usullari  to’g’risida,  maxfiy xizmat  to’g’risida, armiyani tashkil qilish 
va shu kabilar to’g’risida so’z yuritiladi. 

---

«Artxashastra»ning  eng  boshidayoq    podsho  to’rtta  «ilmni»  bilishi  zarurligi 
to’g’risida  fikr  yuritiladi.  Ulardan  biri      iqtisodiyot  hisoblanadi.  «Iqtisodiyot» 
(ekonomika)    dehqonchilik,  chorvachilik  va  savdo  sifatida    ko’riladi.  Mamlakatda 
qishloq    xo’jaligi,    eng    avvalo    dehqonchilik    asosiy    soha        hisoblangan. 
«Artxashastra»da aytilishicha, davlat  yangi mintaqalarni  tashkil  etish  va odamlarni 
u  erlarga  o’rnashtirish  ishlarini  amalga  oshirishi  kerak.  Yangi  ko’chib  kelganlarga 
er  soliq  to’lash  sharti  bilan  shaxsiy  foydalanishga  berilgan.    Dehqon,  hunarmand 
mehna-ti    va    savdo    faoliyati    davlat    uchun    boylik    yaratadi.    Shuning    uchun 
davlatning  siyosati  erni  emas,  balki  odamlarni  himoya  qilishi  kerak.  «Davlatning 
kuchi,  –  deyiladi  asarda,  –  odamlardan  tashkil  topgan.  Odam  yashamaydigan  er 
esa, naslsiz sigirga o’xshaydi – undan na sut sog’ib olib bo’ladi». 
«Artxashastra»da  davlatning  manfaatini  ko’zlagan  holda,  xo’jalikni  yaxshi 
tashkil      qilishga  alohida  e’tibor  beriladi.  Kim  o’z  erini  ishlatmasa  yoki  yomon 
ishlasa,  uning  erini  tortib  olish  va  yaxshi  ishlaydigan  xo’jayinlarga  berish  tavsiya 
etiladi. 
Davlat  bozor  bahosini  tartibga  solib  turishning  chora-tadbirlarini  ko’rib 
chiqishi  lozim.  Bahoning  mavsumga  qarab  tebranib  turishini  bartaraf  etish  uchun, 
davlatning  kerak  paytda  muomalaga  chiqaradigan  tovar  zaxirasi  bo’lishi  kerak.  Bu 
bilan tovarlar bahosi barqarorligini ta’minlashga erishiladi. 
«Artxashastra»da   irrigatsiya   ishlarini   yaxshilash   ham   nazarda   tutilgan. 
«Sug’orish   sistemalarini   qurish,   –   deyiladi   unda,   –   hosilning   manbai 
hisoblanadi...» Sug’orish sistemasiga etkazilgan har qanday zarar uchun og’ir jazo, 
hatto o’limga mahkum etish tavsiya etiladi. 
«Artxashastra»da  davlatning  moliya  muammolarini  echishga  katta  ahamiyat 
beriladi.  Davlatning  daromadlari  davlat  xo’jalik-lari  foydasidan,  har  turli  soliq    va 
boj    to’lovlaridan    tashkil    topgan.    Xarajatlar    qismiga    kelsak,    davlat    sanoatni, 
savdoni  rivojlantirishga,   jamoa  ishlariga  mablag’  ajratib  kelgan.  Davlat   xo’jaligi 
va soliq tizimi bilan bog’liq   bo’lgan moliya idoralari-ning to’g’ri   ishlashi uchun, 
«Artxashastra»da  aytilishicha,  daromad  va  xarajatlarning  qat’iy  hisob-kitob 
hujjatlari  olib  bori-lishi  zarur.  Podsho  xazinani  o’g’irlovchi    amaldorlarni  bartaraf 
etishi   kerak.   Ammo   bu   erdagi       o’g’irlikni   aniqlash   juda   qiyin   bo’lgan.
«Artxashastra»  xazina  mulkini  o’g’irlashning  40  xil  usulini  ko’rsatib  beradi  va 
ayyor  amaldorning    hiylasini  bilishdan  ko’ra,  osmondagi  qushning  yo’lini  aniqlash 
osonligini  qayd  qilib  o’tadi.  «Suvda  suzib  yurgan  baliq,  o’sha  suvdan  ichayaptimi, 
yo’qmi    bilib    bo’lmaganidek,    ishga    biriktirilgan    amaldor    mulkni 
o’zlashtirayaptimi,  yo’qmi  aniqlab  bo’lmaydi»,  –  deyiladi  asarda.  Shu  bois 
suiiste’mol qilishning har xil usul-larini o’rganib olmasdan avval, amaldorlarni tez- 
tez o’zgartirib turish tavsiya etiladi. 
Iqtisodiy  siyosat  sohasida  «Artxashastra»,  podshoni  ishlab  chiqarish 
kuchlarini  rivojlantirishga,  narx-navoni  tartiblashga,  davlat  byudjeti  aktiv  balansini 
saqlashga –  «daromadlarni ko’paytirish va xarajatlarni kamaytirishga» da’vat  etadi. 
Qadim-gi  Hindistonning      bu  atoqli  asari  nafaqat  ijtimoiy  rivoj-lanishning  ancha 
yuqori  darajasini,  balki  Qadimgi  Hindiston  iqtisodiy  fikrlarining  xarakterli 
belgilarini ham ko’rsatib berdi. 

---

Qadimgi  Xitoy  iqtisodiy  g’oyalari.  Qadimgi  Xitoy      mutafak-kirlari  ichida