8-mavzu. Tanlash va uning usullari. Tanlashning ijodiy ahamiyati

8-mavzu. Tanlash va uning usullari. Tanlashning ijodiy ahamiyati.
Reja.
1. Tanlash va uning seleksiyadagi ahamiyati.
2. Tanlashning xillari, ommaviy tanlash, yakka tanlash. Bir marta, ko‘p marta, va uzluksiz tanlash.
3. O‘zidan changlanuvchi o‘simliklarda yakka tanlash.

Tanlash seleksiyaning asosiy usullaridan biridir. Tanlash va genetik usullar yordamida o‘simliklarning ma’lum belgi va xususiyatlarga ega bo‘lgan navlarini yaratish imkoniyati paydo bo‘ladi.

Tanlash tabiiy va sun’iyga bo‘linadi.
Tabbiy tanlash inson aralashuvisiz, tabiatda ma’lum o‘sish sharoitiga ko‘prok moslashgan, ko‘p avlod beradigan, yaxshirok rivojlangan o‘simliklarning yashab qolishi va kam moslashganlarini kam qolishi yoki kirilib ketishiga aytiladi.
Tabiiy tanlashni birinchi marta Ch. Darvin “Tabiiy tanlanish yuli bilan yangi turlarni paydo bo‘lishi“ degan asarida ilmiy asoslab bergan. Uning fikricha “unchalik muhim bo‘lmasada, boshqalarga nisbatan afzallikga ega bo‘lgan nus’halar o‘z avlodini saqlab qolish va ko‘paytirish uchun ko‘prok imkoniyatga ega bo‘ladi. Aksincha, ozgina bo‘lsada zararli har qanday o‘zgarishga uchragan nus’halar ayovsiz yo‘q bo‘lib ketishini men tabiiy tanlanish yoki moslashganlarining yashab qolishi deb atadim “Uning fikricha tabiiy tanlanishga tabiiy faktorlar-issiqlik, namlik, yoruglik, boshqa organizmlar hamda oziq-ovqatning mavjudligi va boshqalar sabab bo‘ladi.
Organizmlarning tabiiy tanlanishi 2 shaklda bo‘ladi.
1. Harakatlantiruvchi.
2. Mustaxkamlovchi
Haraktlantiruvchi-yashash sharoitining o‘zgarish bilan ijobiy ahamiyat kasb etadigan yangi mutatsiyalar va ularning birikmalarini populyatsiya tarkibiga qo‘shilishiga olib keladi.
Mustaxkamlovchisi esa salbiy irsiy chetlanishlarni yo‘qotish yuli bilan populyatsiyadagi nus’halar o‘rtasida ma’lum darajada saralanishni ro‘yobga chiqaradi. Natijada organizmdagi har qanday o‘zgarish keyingi bo‘g‘inda tabiiy tanlanish yuli bilan saqlanib qoladi va mustaxkamlanadi.
Demaktabiiytanlanish organizm uchunfoydalio‘zgarishlarnisaqlabqolishvato‘plabborishyulibilanamalqiladi. Bunda boshkalariganisbatanko‘proqmoslashganlarivatakomillashganlarisaqlanibqoladivayangishakllarpaydobo‘ladi.
Insontomonidanfoydalibo‘lganbelgilarinisaqlabqolishvako‘paytirishsun’iytanlashdeyiladi.
O‘simliklarmadaniysharoitdatabiiysharoitgaqaragandakuchliroqo‘zgarishqobiliyatigaegabo‘ladi. Seleksioner o‘simliklarorasidano‘sishsharoitigako‘prokmoslagshganvao‘ztalabinito‘liqqondiradigannus’halarnitanlabavlodoladivanavlarniyaratadi.
Sun’iytanlasho‘tqazilayotgandatabiiytanlashyunalishinihamhisobgaolishkerak. Chunki, ular moskelishihamteskaribo‘lishihammumkin.
Tanlashusullari:Seleksiyaamaliyotidatanlashning 2 usuliommaviyvayakkatanlashqo‘llaniladi. Ularningharbiriekinturigaqarab, o‘simliklarningullashbiologiyasi, seleksiya yunalishlarigavaboshqalargaqarabbirnechtako‘rinishdaolibboriladi.
Ommaviytanlashhamyakkatanlashhambirmartalivako‘pmartali, hamdauzluksizbo‘lishimumkin.
Birmartalitanlashdaboshlang‘ichnavdano‘simliklarfaqatbir marta tanalanadi. Keyingiyillariularningnaslitekshiriladi, baholanadivako‘paytiriladi.