8-Mavzu:«Katta o’yin» kontseptsiyasi va uning geosiyosiy mohiyati (1-bosqich) Reja

8-Mavzu:«Katta o’yin» kontseptsiyasi va uning geosiyosiy mohiyati (1-bosqich)
Reja:
1. O’rta Osiyoda Angliya va Rossiya manfaatlari doirasining to’qnashuvi va uning asosiy sabbalari.
2. Ingliz ekspeditsiyalari: Murkford va A.Byorns elchiligi. 1839 yilgi Angliya-Afg’oniston urushi.
3. Ruslarning 1839 yilgi Xivaga yurishi. Rossiya tomonidan Raim va Kopal qal’alarining barpo etilishi.
Qadim zamonlardan beri harbiy mojarolar odamlarni ikkiga bo’lib yubordi. Ammo qonli to’qnashuvlardan tashqari sivilizatsiya tarixi davlatlar, ijtimoiy jamoalar va shaxslar o’rtasidagi hamkorlikning ko’plab misollarini biladi.
Bunday kombinatsiya ko’pincha o’yin shaklida bo‘lib, o‘zga davlat tuzilmalari hududlarida, tabiiy boyliklari va aholisi ustidan hukmronlik qilishni rejalashtirgan xalqaro munosabatlar sub'ektlarining ikki, uch yoki undan ko’proq tomonlar o’rtasida raqobatlashishidi. Markaziy va Sharqiy Osiyodagi katta o’yin fenomeni murakkab dixotomiyaning o’ziga xos namunasi bo’lib, uning asosiy ishtirokchilari XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida ikki imperiya – Britaniya va Rossiya edi.
Katta o’yin - XIX-asrning sovuq urushining nomidir. Buyuk Britaniyaning Hindiston ustidan olib borgan siyosatining tarixiy ildizidir. Angliya shunchaki Rossiyaning unchalik katta kuchga ega emasligini bilgan holda unga Hindistonga da‘vo qilishidan xavfsirar edi. Qadimgi katta o’yin xuddi sovuq urush kabi, qariyib bir asr davomida misli ko’rilmagan tashvish olib keldi. Mana shu katta o’yin oqibatida Afg’oniston atrofida geopolitik o’q paydo bo’ldi. Bu joy hozirgi kunda baxtsiz, xudo unutgan joy, zamonaviy dunyo geosiyosatining harakatlantiruvchi mexaniziga aylangan¹.
«Katta o’yin» («Great game») konsepsiyasi xalqaro munosabatlar tarixida ikki bosqich yoki ikki to’lqindan iborat. Konsepsiya ob’yekti Markaziy Osiyo mintaqasi, predmeti esa mazkur mintaqadagi siyosiy jarayonlar. Konsepsiya sub’yektlari yetakchi xorijiy davlatlar hisoblanadi. Odatda ―Katta o’yin‖ atamasi qayd etib o’tilganidek Markaziy va Janubiy Osiyoda o’z hukmronligini o’rnatish uchun Buyuk Britaniya va Rossiya o’rtasida olib borilgan qarama - qarshilikni tavsiflash uchun ishlatilgan. «Buyuk o’yin» konsepsiyasi XIX asr II - yarmi va XX asr boshlarida Buyuk Britaniyaning Janubiy Osiyo orqali (janubdan shimol tomon) va Rossiyaning shimoldan Markaziy Osiyo mintaqasini bosib olish uchun intilishlari, olib borgan harbiy - diplomatik munosabatlari asnosida shakllangan. Xalqaro munosabatlar tarixida bu «Buyuk o’yin» konsepsiyasining birinchi to’lqini nomini olgan. Katta o’yin sabab bo’lgan hodisalar va jarayonlarni har tomonlama o’rganish zarurati, bizning fikrimizcha, bir necha holatlar bilan belgilanadi. Avvalo, sovuq urushning tugashi rus tarix fanining uzoq vaqtdan beri eskirgan tashviqot targ’iboti va "oq-qora" stereotiplarining tor doirasidan chiqib ketishini ramziy ma'noda ko’rsatishidir. Bundan tashqari, XX asrning oxiri – XXI asrning boshlarida aniq bo’lgan aralash etno-konfessional tarkibga ega sivilizatsiyalarning aloqa zonalari deb ataladigan geopolitik ta'sir vakuumi shartlarga yangicha nazar bilan qarash zarurligini yuzaga keltirdi.
Yevropa va Osiyoning aksariyat davlatlari arxivlariga mutaxassislarning kirishini osonlashtirish ularga qiyosiy va fanlararo yondashuvlar yordamida o’zaro tekshiruvdan o’tkazib, ilgari noma'lum manbalar korpusini ilmiy muomalaga kiritishga imkon berdi. Ma'lumki, nasroniy va musulmonlar o’rtasidagi ziddiyatning boshlanishi arablarning Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika va Pireney yarim orolini bosib olgan davrlariga to’g’ri keladi. Ularning qurolli qarama-qarshiligi salibchilarning Muqaddas yer - Falastinga qilgan yurishlari paytida, shuningdek Rekonkistagacha davom etdi. Biroq, xristianlarning Sharqqa yurishi to’xtatildi va hatto Usmonli imperiyasining qarshi hujumi orqaga tashlandi. 1453 yilda Konstantinopolning qo’lga kiritilishi va 1529 yilda Venaning qamal qilinishi bu jarayonning ikkita eng yuqori nuqtasini bildiradi. Shunday qilib, nasroniy Yevropadasida jamiyatning barcha qatlamlari - dvoryanlar, ruhoniylar, shaharliklar va dehqonlar uchun - Islomni tan olgan xalqlarning bosqini xavfi ob'ektiv haqiqat sifatida qabul qilingan edi.
Angliya va Rossiyaning Yevroosiyo qit'asi ichkarisiga kirib borishi sabablari haqidagi savol to’g’ridan-to’g’ri g’arbning mustamlakachilik ekspansiyasining genezisi haqidagi munozaralarga bog’liq. Faktlar shuni ko’rsatadiki, bu jarayon XIX asrning ikki yirik davlatining tabiiy chegaralarga bo’lgan geostrategik intilishlariga asoslangan edi. Ushbu intilishlar an'anaviy ravishda davlatning obro’si bilan bog’liq edi. Bu nafaqat davlatning ulug’vorligiga yoki uning bo’ysunuvchilari farovonligiga, balki monarxning nazorati ostidagi mulklarning kengligiga ham bog’liq edi. Shu ma'noda Buyuk Britaniya va Rossiya imperiyalari ham bundan mustasno emas edi.
Buyuk Britaniyaning ketma-ket liberal va konservativ kabinetlari AQSh va Osiyo va Afrikada mulkka ega bo’lish orqali yo’qotishlarini qoplash uchun qo’llaridan kelgan barcha ishni qildilar. XVIII asrning birinchi choragida Kaspiy qirg’og’iga sayohat qilgan Pyotr I dan boshlab rus avtokratlar sharqiy va janubiy dengizlarga erishishni tashqi siyosatning ustuvor yo’nalishlaridan biri deb e'lon qilishdi². Buyuk Britaniya nafaqat Rossiyaning Qora dengiz havzasidan Turkiya va O’rta yer dengizi tomon ilgarilashini, balki Kaspiy dengizining sharqiy qirg’og’i bo’ylab Turkistonning Buxorosigacha bo’lgan sharqiy qirg’oqlari bo’ylab harakatini katta xavotir bilan kuzatgan. Ushbu mintaqalar uning hind imperiyasining shimoliy g’arbiy chegaralariga yaqinlashishga tahdid nuqtai nazarida qabul qilingan.
Demak, inglizlar Hindiston yarim orolining shimoli-g’arbiy qismida yashovchi jangovar qabilalarga qarshi olib borgan 1830 - 1840 yillardagi uzoq davom etgan mahalliy urushlarning sabablari aniq bo’lib chiqadi. Katta o’yinni boshlash uchun siyosiy va iqtisodiy zaruriyatlarni ko’rib chiqib, ijtimoiy-madaniy va sivilizatsion motivlarni tahlil qilish kerak. 1850-yillarda Amerikaning yirik "Nyu-York Daily Tribune" gazetasining shtatdan tashqari muxbiri bo’lgan K.Marks bu omillarga birinchilardan bo’lib e'tibor qaratganligi qiziq. Hindistondagi inglizlar hukmronligining kelajakdagi natijalarini bashorat qilgan holda, u 1853 yil 8-avgustda ―Angliya Hindistonda ikki tomonlama vazifani bajarishi kerak: bir tomondan eski Osiyo jamiyatini yo’q qilish, ikkinchidan, buzg’unchi va konstruktiv g’arb jamiyatining moddiy poydevorini Osiyoda o’rnatish‖ degan fikrni keltirgan.
Sankt-Peterburg va London idoralarining ―o’yinchilar‖ faoliyatini ma'muriy va moliyaviy usullardan foydalangan holda joylarda nazorat qilish bo’yicha qadamlarini taqqoslaganda, turli manbalardan olingan ma'lumotlarni o’zaro tekshirish tizimini unutmaslik kerak. XIX-asrning oxiriga kelib ikkala imperiya, yig’ilish paytida Rossiyada Bosh shtabning Harbiy-ilmiy qo’mitasi va Buyuk Britaniyadagi Imperial mudofaa qo’mitasi so’zga chiqdi. Shu bilan birga, qiziquvchan ko’zlardan yashiringan maxfiy razvedka faoliyati Britaniya va Rossiya matbuotida kuch elitalari uchun kerakli bo’lgan tashqi siyosatga nisbatan munosabatni shakllantirishga qaratilgan shov-shuvli tashviqot kampaniyalari ortida sodir bo’ldi.
Xulosa qilib shuni ta'kidlash kerakki, bir necha bor ta'kidlab o’tilganidek, Osiyo xalqlari vakillari ham katta o’yinda to’g’ridan-to’g’ri ishtirok etib, topograflar, va mustamlaka ma'muriyatlarining xabarchilari sifatida qatnashdilar. Ular Angliya va Rossiya hukumatlari tomonidan asosan ushbu hududda, ayniqsa, yevropaliklarning tashqi qiyofasi ularning mol-mulki va hayoti uchun xavfli bo’lgan, borish qiyin bo’lgan tog’li va cho’l hududlarida dastlabki tadqiqotlarni o’tkazish uchun yollangan. Mamlakat ichidagi vaziyat o’zgarishi va tashqi kuchlarning fitnalari to’g’risida ma'lumot to’plash ham ularning vazifalariga kirgan.
Eron (forslar), Afg’oniston va Markaziy Osiyo xonliklarida inglizlar va ruslar tomonidan olib borilgan bir qator tayyorgarlik diplomatik va siyosiy qadamlarni katta o’yinning debochasi sifatida qaralishi mumkin. Boshqa tomondan, London va Sankt-Peterburg yana bir maqsadni ko’zladilar. XIX asr o’rtalarida chuqur ijtimoiy va siyosiy inqiroz boshdan kechirayotgan Sin imperiyasining ―merosi‖ni bo’linishga tayyorlash edi. Yevropalik kuzatuvchilarning aksariyati Sin davlatidagi London va Sankt-Peterburg o’rtasidagi potentsial raqobatlashadigan ikkita mintaqani eslatib o’tadilar: Sharqiy Turkiston va Manchuriya. Ulardan birinchisiga nisbatan boshqa nomlar ham ishlatilgan - Sharqiy Turkiston, Xitoyning Tartari, Ichki Tartari va hatto Ichki Osiyo. Keyinchalik Xitoy hokimiyati bu hududni Shinjon yoki ―Yangi chegara‖ deb atadilar³.
1850-yillarning boshlariga kelib, Yaqin Sharqdagi Rossiya va Angliya chegara postlari orasidagi masofa 1000 km ga qisqardi. Bu XVIII asrning boshlaridagi ko’rsatkichdan besh baravar kam edi. Ikkala tomonning katta o’yinga tayyorgarligi yakunlanmoqda edi. Yaqinda Rossiya imperiyasi va Buyuk Britaniya o’rtasida sodir bo’lgan qonli harbiy mojaro yangi kuchga kirgan davrni anglatadi, chunki ikki kuchning hukmron elitalari Yevroosiyoda mustamlaka mulklarini kengaytirish istagiga sho’ng’ib, sharqiy hukmdorlarni siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy aloqalarning global tizimiga majburan jalb qila boshladilar.
XIX asrning birinchi yarmida Buyuk Britaniya va Rossiya davlatlari o’rtasida Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklari hududlari uchun raqobatchilik kuchayib, keskinlashib ketdi. Bu paytda jahonning yetakchi mustamlakachi davlatlari o’z taraqqiyotining yuksak darajasiga erishdilar. Ularda sanoat to’natarishi amalga oshirildi. Sanoat zamonaviy fan - texnika yutuqlari asosida qayta jihozlandi. Tovar ishlab chiqarish keskin o’sib bordi. Kuchli dengiz flotlari tashkil etildi. Shunga mos ravishda armiya ham zamonaviy qurol-yarog’ bilan ta’minlandi. Ma’lumki rus imperatorlari Rossiyani ayni damda janubdagi iliq dengiz sohillariga olib chiqishga harakat qilishar edi. Bu esa ingliz manfaatlariga zid edi. Buyuk Britaniya nafaqat Markaziy Osiyoni qo’ldan ketishidan havfsirar edi. Ayni damda ingliz Hindistoni ham havf ostida qolishi hech gap emas edi. Raqobatchilikning kuchayishiga quyidagilar sabab bo’ldi: 1) Buyuk Britaniya va Rossiyaning O’rta Osiyo hisobiga yangi mustamlakalarga ega bo’lish yo’lidagi urinishlari;
2) o’z mollarini sotish va undan mo’may daromad olish uchun Markaziy Osiyo bozorlarini egallash istagi;
3) Markaziy Osiyoning boy xomashyo manbalariga ega bo’lishga intilishlari.
Bu omillar dunyodagi ikki yirik mustamlakachi davlatlar manfaatlarining to’qnashuviga olib keldi. Yuqorida qayd etilgan ushbu Katta o’yinda dunyoning qolgan yetakchi davlatlari nega faol ishtirok etishmadi yoki bo’lmasa ular nega jim turishdi degan savol paydo bo’lishi mumkin. Gap shundaki bu paytda xonliklar faqatgina ingliz mustamlakalari va rus yerlariga tutash bo’lishgani uchun uchinchi ishtirokchining (Fransiya bo’ladimi, Germaniya bo’ladimi) kirib kelishining imkoni yo’q edi.
Hindistonda mustahkam o’rnashib olgan ingliz mustamlakachilari o’zlari tuzgan Ost - Indiya (Sharqiy Hindiston) kompaniyasi vositachiligida Markaziy Osiyo tomon siljishga urindilar. Ularning maqsadi Rossiyaning O’zbek xonliklaridagi ta’sirini yo’qqa chiqarish hamda xonliklarni o’z ta’sir doirasiga olishdan iborat edi. Buyuk Britaniya hukmron doiralari xonliklarning ichki va tashqi ahvolini, ularni bog’lab turgan yo’llarni aniqlash, xonlar bilan aloqa o’rnatish maqsadida maxsus ekspeditsiyalar yubora boshladi.
Ekspeditsiyalar zimmasiga, ayni paytda, mahalliy nufuzli kuchlar bilan aloqa o’rnatish vazifasi ham yuklatilar edi. Ingliz ekspeditsiyalaridan biri U.Murkford boshchiligida uyushtirildi. Murkford ekspeditsiyasi 1825 - yil fevral oyida Buxoroga yetib keldi. Manbalarda qayd etilishicha, ekspeditsiya tarkibida 70 ta kishi bo’lib, ular olib kelgan 80 sandiq turli xil mollar Buxoro qushbegisiga ko’rsatilgan. Inglizlar Buxoro xonligini har tomonlama o’rganishga, mahalliy hukmdorlar orasida inglizlarga tarafdor guruhni shakllantirishga muvaffaq bo’lgan edi. Murkford ekspeditsiyasidan xabar topgan Rossiya hukmron doiralari tashvishga tushdilar. Natijada Rossiya hukumati Buxoro amiri Haydarga inglizlarning Buxorodagi xatti-harakatidan noroziligini bildiradi. Rossiya hukmron doiralarida borgan sari Markaziy Osiyoni bosib olish kayfiyati kuchayib bordi. 1826 - yilda Rossiya hukumati polkovnik F. Berg boshchiligida Ustyurtga ekspeditsiya yuborib, Markaziy Osiyoga boradigan yo’llarni yanada aniqroq belgilab oldi. 1831-yilda inglizlar Markaziy Osiyoga ikkinchi marta elchi yubordilar. Elchilarga ingliz armiyasi leytenanti Aleksandr Byorns boshchilik qildi. Ingliz ekspeditsiyasi vakillari odatda savdogarlar sifatida kirib kelishadi. A. Byorns 1832 - yilda Buxoroga kirib keldi. U o’zini arman savdogari deb tanitdi. Qo’lida hind va afg’on savdogarlarining tavsiyanomalari bo’lgan bu «tadbirkor» Buxoro xonligi qushbegisi bilan aloqa bog’lay oldi. Buyuk Britaniya – Afg’oniston urushi. Inglizlar Hindistonda XVII asr boshlarida paydo bo’lishgan edi. Buyuk Britaniyaning Ost Indiya kampaniyasi Hindiston bilan olib boriladigan savdo munosabatlarini o’z qo’liga olgan edi. Bu savdo tashkiloti vaqt o’tishi bilan faqatgina savdo tashkiloti bo’lib qolmasdan, balki Buyuk Britaniyaning markaziy va janubiy osiyodagi olib boradigan siyosiy - diplomatik va harbiy harakatlarida muhim, hal qiluvchi instrument vazifasini ham o’tab boshladi. XVIII asr oxiriga kelib Hindistonni egallash deyarlik yakunlandi. Bu paytda ruslarning Kavkazda va O’rta Osiyodagi harakatlari kuchayib bordi. 1717 - yilda Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi rus ekaspeditsiyasi taqdiri fojeali tugagan bo’lsada, rus elchilarining kirib kelishlariga chek qo’ymadi. 1722-1723 yillarda rus qo’shinining Eron qilgan harbiy yurishlarini ba’zi tadqiqotchilar Katta o’yin siyosatining boshlanishi deb ta’riflashadi. Negaki bu jangda fors qo’shinlariga ingliz harbiy maslahatchilari yaqindan yordam berishadi.
1837 - yilda Afg’onistonga rus elchisi poruchik Vitkevich keladi. U afg’on amiri Do’st Muhammad qabulida bo’ladi. O’zaro muzokarolar natijasida Rossiya manfaatlariga xizmat qiladigan shartnoma imzolashga erishadi. Lekin Buyuk Britaniyaning talabi bilan Rossiya Vitkevichni Afg’onistondan chaqirib olishga majbur bo’ladi. O’rtada imzolangan shartnoma o’z kuchini yo’qotadi. Vitkevichdan bir yil oldin maxsus missiya bilan Afg’onistonga ingliz elchisi agent Byorns kelgan edi. Inglizlar 1838- yilda faol jangovar harbiy harakatlarni boshlab yuborishdi. Afg’onlarning uyushmaganligi, armiyaning harbiy - texnik qoloqligi inglizlarga qo’l keldi. Ingliz qo’shini tezda mamlakat ichkarisiga chuqur kirib bordi. Mamlakat poytaxti bosib olindi. Rossiyaparast amir Do’st Muhammad taxtdan ag’darib tashlandi. Afg’on taxtiga inglizlar o’z odamini qo’yishdi. Ingliz okkupatsiyasi uch yil davom etdi. Lekin 1841- yilda mamlakatda yana taxt to’ntarish amalga oshirildi. Inglizlar mamlakatdan haydab chiqarildi. Agent Byorns o’ldirildi. Bir yil o’tgach Buxoroda amir Nasrullo tomonidan ingliz agenti Konolli o’ldirildi. Bu ingliz elchiligining yakunidan darak berardi.