8-Tema. TurkistanniŃ xanliqlarǵa bólinip ketiwi hám oniŃ aqibetleri

_{8-Tema. TURKISTANNİŃ XANLİQLARǴA BÓLINIP KETIWI H}áM ONİŃ AQİBETLERI

Tayanısh sόz hám sόz birikpeleri: Dashti Qipshaq. Shayboniyler. Xiywa xanlıǵı. Qońıratлар. Buxara xanlıǵı. Abdullaxan II. Ashtarxaniyler. Buxara amirligi. Mańǵıtlar. Qoqanxanlıǵı. Mıńлар. Tashkent bekligi. Mámleket basqarıwı. Mámleket lawazımları. Ózara hám ishki gúres. Izde qalıwshılıq sebeplerı.

1. Turkistannıń úsh xanlıqqa bόliniwi

Watanımız tariyxı όzbek mámleketshiligi rawajlanıwı bir qálipre όtpegenligin, onın rawajlanıwında jeńisli hám daǵdarıslı dáwirlerdiń bolǵanlıǵınan gúwalıq beredi.

Saqıpqıran Amir Temur tiykar salǵan saltanat eń iri hám qúdretli mámleket bolǵanlıǵı jáhánge belgili. Ol όz miyrasxorlarına tek qúdretli mámleketti ǵana emes, sonday-aq, saltanat qurıw hám mámleketti basqarıwdıń nızam-qádeleri bayan etilgen ataqlı tuzuklerin qaldırǵan edi. «... Perzentlerim hám áwladımnan bolǵanlardıń hár biri, - dep jazǵan edi ol όziniń tuzuklerınde,- oǵan muwapıq is alıp barsın... Bul tuzuklerden όz saltanat jumısların basqarıwda qollanba sıpatında paydalanǵaylar, tap menen olarǵa jetetuǵın mámleket hám saltanat zıyan daǵdarıslardan aman bolǵay»¹.

Biraq onıń dásturi hám wasıyatlarına ámel etilmedi. Taxt, hákimiyat iyelew jolında háwij alǵan όzara hám ishki gúres, sawas jánjeller mámleketti hálsizlendirip, mámleketti daǵdarıs hám pıtırańqılıqqa alıp keldi.

Buxara xanlıǵı XVI ásir baslarında hálsirep baratırǵan temuriyler saltanatına Dashti Qipshaq tárepten kόshpeli όzbekler mámleketi húkimdarı Muhammed Shohbaxt Shaybaniy hújimi baslandı. Shaybaniyxan 1500-1501-jıllarda Samarqand hám Buxaranı, 1504-jılda Xisar walayatın, 1504-1505-jıllarda Urgenshti, 1506-1507 jıllarda Xurosan paytaxtı Hirot hámde Balxtı, sonday-aq, Marv, Astraabat hám Nishopur qalaların basıp aldı. Tashkent, Ferǵana, Sırdárya hám Xorezm jerleri Afganistannıń Qandagar, Zamindovur walayatları iyelep alındi hám Muhammed Shaybaniyxanǵa baǵınıshlı bolıp qaldı.

Shaybaniyxannıń Xurosanda ekenliginen paydalanǵan qazaq sultanları Movaraunnaxrǵa bir neshe ret bastırıp kirip, onı talan-taraj etedi.

1506-1509-jıllarda Shaybaniyxan Xurosannan qaytıp kelip, qazaq sultanlarına soqqı berdi hám Dashti Qıpshaqtıń ishki tárepine qarap izinen quwıp baradı. Bul júrisler nátiyjesinde Siǵnaq, Tekis, Yarban qalaları qayta qolǵa kiritiledi. Solay etip, Movaraunnaxr hám Xurosan birlestiriledi hám Shaybaniyler dinastiyası húkimdarlıǵı ornaydı. Muhammed Shaybaniyxan «Imomuz-zaman, xalifaт ur-rahman» ataǵın alıp, όz qolında dúnyalıq hám diniy hákimiyattı birlestiredi.

Mashhad hám Tusqalalardı iyelep alıp, arqaǵa qaytadı. Iran shahı Ismoil Safoviy úlken ásker menen jetip keledi. Shaybaniyxan Movaraunnaxrdan járdemshi áskerler keliwin kútpesten sawashqa kirisiwge májbúr boladı. 1510–jılda Marv janında bolǵan sawashtа Shaybaniyxan áskerleri jeńiledi, όzi de nabıt boladı. Taxtqa Shaybaniyxannıń dayısı, Mırza Uluǵbektiń qızı Rabiya Sultan begimniń ulı Koshkinshixan (1510-1530) shıqtı. Biraq shaybaniy sultanlar, bekler birlesip Ismailshahqa qarsı gúresıwdiń ornına Shaybaniyxan tiri waqtında súyirǵal etip bόlistirirp berilgen walayatlar hám jerlerge iyelik etiw menen bánt bolıp qaldı, olardıń ortasında όzara kelispewshilik, qarsılasıwalr háwij aldı. Bunnan paydalanǵan Ismailshah tez arada Xurosan hám Xorezm úlkelerin, Arqa Afganistandı basıp aldı. Paytaxtı Samarqand bolǵan Movaraunnaxrda bolsa Shaybaniyler húkimdarlıǵı saqlanıp qaldı.

Movaraunnaxrda 100 jılǵa shekem dawam etken Shaybaniyler dáwirinde de tınıshlıq bolmadı, qırǵın urıslar, όzara ishki gúresler dawam etti. 1512-jıldan baslap Buxara walayatı hákimi bolıp kelgen Ubaydulla sultan 1533–jılda Shaybaniyler mámleketiniń Oliy húkimdarı etip kόterildi. Ubaydulla sultan Samarqandtaǵı Koshkinshixan áwladlarının qarsılıǵı sebepli oliy hákimiyattı Buxarada túrıp basqaрadı hám Buxaranı mámleket paytaxtı dep jariyalaydı.

Shaybaniy Ubaydullaxan (1533-1539) dáwirinde Buxaranıń mártebesi hám siyasiy, hám ekonomikalıq jaqtan kúsheydi. Biraq pıtırańqılıq dawam etpekte edi, Movaraunnaxr XVI ásir ortalarıda da ǵárezsiz hákimliklerden ibarat edi. Buxarada Abdulazizxan, Samarqandta Abdulatifxanlar húkimdar edi.

Shaybaniyler mámleket dúzimi

Xan

Oraylıq basqarıw

Áskeriy basqarıw

Saray ámeldarları

Diniy basqarıw

Jergilikli basqarıw

Walayat hákimi

Ásker baslıǵı

Salıq jıynawshı ámeldar

Túmen hákimi

Diniy basqarıw qazı, mufti

Baslıq

Awıl aqsaqalı,

Kásip hákimi

Pıtırańqılıqtı saplastırıw, mámleketti birlestiriw aktual bolıp turǵan bir paytta Abdulla sultan maydanǵa shıqtı, onı úlken mártebege iye bolǵan joybar shayxları qollap-quwatladı. Абдуллахон II Buxaranın taxtın iyeleydi.

Abdullaxan II (1557-1561 jıllarda dayısı Pirmuhammed, 1561-1583 jıllarda atası Iskenderxan oliy húkimdar dep járiyalanǵan bolsa da, ámelde húkimdar Abullaxan II edi. 1557-jılda Buxaranı mámleket paytaxtı, mámlekettiń siyasiy-hákimshilik orayına aylandıradı. Sol sebepli mámlekettiń όzi de Buxara xanlıǵı dep atalatuǵın boldı.

Shaybaniyler dinastiyası (1500-1601)

☼ Muhammed Shaybaniyxan- 1500-1510

☼ Koshkinshixan - 1510-1530

☼ Abu Saidxan - 1531-1533

☼ Ubaydullaxan - 1533-1539

☼ Abdullaxan I - 1539-1540

☼ Adbulazizxan (Buxarada) - 1540-1550

☼ Abdulatifxan (Samarqandta) - 1540-1551

☼ Navruz Ahmadxan (Barqaxan) - 1551-1556

☼ Pirmuhammedхaн I - 1557-1561

☼ Iskenderxan - 1561-1583

☼ Abdullaxan II - 1583-1598

☼ Abdulmuminxan - 1598-1599 (6 ay)

☼ Pirmuhammedхон II - 1599-1601

Abdullaxan II siyasiy pıtıránńqılıqqa qarsı uzaq jıllar urıs alıp barıp, 1573-jılı Rerǵananı, 1574-jılda Shahrisabz, Qarshi, Hisor walayatların, 1578-jılı Samarqandtı, 1582-jılda Tashkent, Sharuhiya, Ahangaran hám Sayramdı, 1583-jılı Balxtı, 1584-jılı Badaxshandı, 1588-jılı Hirottı, 1595-jılı Xorezmdi basıp alıp, mámleketti birlestiriwge erise aldı, Buxara xanlıǵı kúshli hám oraylasqan mámleketke aylandırıldı. Biraq kelispewshilik, jánjellerdi saplastıra almadı. Dusgpanları Abdullaxanǵa qarsı onın ulı Abdulmumindi qayraydı, Abdullaxan II menen onın ulı Abdulmumin ortasında taxt máselesinde kelispewshiliginen paydalanǵan qazaq xanlarınan Tabekalxan Tashkent walayatı jerlerine bastırıp kiredi. Ogan qarsı urısqa atlanǵan Abdullaxan II Samarqandqa jetkende qaytıs boladı. Abdullaxan II ornına taxtqa kόterilgen Abdulmumin 6 ay ǵana húklimdar bola aldı, ol atasının amirlerinen biri –Abdulvosei tárepeinen atıp όltiriledi. Taxtqa shıqqan sońǵı shaybaniy Pirmuhammed te 1601-jılı Samarqandta Boqi Muhammed bolǵan sawashta nabıt boladı. Usının menen Shayboniyler dinastiyası tamam boladı.

1601 -jıldan baslap Buxara xanlıǵında hákimiyat ashtarxaniylar (Joniyler) dinastiyasının qolına όtedi. 150 jıl dawamında (1601-1753) húkimdarlıq etken Ashtarxaniyler dinastiyası dáwirinde Buxara xanlıǵında tınıshlıq, qáterjamlik bolmadı. Xanlıq walayatlarında húkimdarlıq etiwshi amirler hám beklerdiń όzbasımshalıǵı, oraylıq hákimiyat ámeldarları ortasındaǵı όzara kelispewshilik, urda-jıqlar mámlekettın dińkesin qurtıp baratırǵan edi. Bunı Ashtarxaniylar dinastiyasınan Buxara taxtına kόterilgen on xannan ekewi taxtan awdarılǵanı, tόrtewi tatx ústinde όltirilgenligi hám ayqın kόrsetip beredi.

Ashtarxaniylar dinastiyası (1601-1752)

☼ Boqi Muhammed - 1601-1605

☼ Vaki Muhammed - 1605-1611 (taxtan quwıladı)

☼ Imamqulxan - 1611-1642

☼ Nadir Muhammedxan - 1642-1645 (taxttan quwıladı)

☼ Abdulazizxan - 1645-1681

☼ Subqanqullixan - 1681-1702

☼ Ubaydullaxan - 1702-1711 (όltiriledi)

☼ Abulfayzxan - 1711-1747 (όltiriledi)

☼ Abdulmumin (jalǵan xan) - 1747-1751 (όltiriledi)

☼ Ubaydulla sultan (jalǵan xan) - 1751-1754 (όltiriledi)

Buxara amirligi Buxara mámleketiniń hálsirep qalǵanlıǵınan paydalanǵan Iran shahı Hodirshah XVII ásirdiń 30-40-jıllarında Buxara xanlıǵına júris etedi. Hodirshah Buxara xanlıǵında úlken márterbege iye bolǵan manǵıt urıwınan shıqqan atalıq Muhammed Hakimbiy menen shártnama dúzedi ham ol Buxara xanlıǵınıń oliy húkimdarı dep tán alınadı. Abulfayzxan ámelde hákimiyattan shetletip qoyıladı, Hakimbiy Buxaranıń tolıq wákilikke iye hákimi etip tayınlandı. 1743-jılda Hakimbiy, onın ulı Muhammed Rahim Hodirshah xızmetine kiredi. Hodirshah 1747-jılda qaytıs bolǵannan keyin, Muhammed Rahim hákimiyatın όz qolına alıwǵa kirisedi.

Buxara xanlıǵında úlken mártebege iye bolǵan manǵıt qáwiminiń wákili Muhammed Rahim 1747-jılda Abulfayzxandı, sońınan rásmiy xan dep (jalǵan xan) járiyalanǵan onın ulları Abdulmumin hám Ubaydulla sultanlardı όltirip, hákimiyattı όz qolına aladı. Muhammed Rahim 1756-jılda taxtta otırıp, όzin Buxara amiri dep járiyalaydı hám hákimiyattı όs betinshe basqaradı, Mangıtlar dinastiyasına tiykar saladı. Usınnan basalp Buxara xanlıǵı Buxara amirligi dep atala basladı. Amirlikte hákimiyat 1920-jılǵa shekem Mahgıtlar dinastiyası qolında boldı.

Muhammed Rahim húkimdarlıǵın beklik –walayatlardaǵı basqa qáwimlerden bolǵan hákimler tán almadı. Amir mangıtlarǵa tayanıp hákimiyattı oraylastırıwǵa umtıldı. Bárshe qáwimlerdiń húkimdarların Buxaraǵa jıynap, olardan oraylıq hákimiyatqa boysınıwdı talap etti, bolmasa qattı jazalanıwı haqqında eskertildi. Walayatlardagı kόplegen hákimler, boysınbaǵan ámeldarlar hákimiyattan shetlestirilip, jer-múlki тartıp alınıp basqa jerlerge kόshirildi. Olar ornına amir qáwimleslarınen tayınlandı.

Muhammed Rahim Buxara minarası janındaǵi όz qabıllawxanasın arnawlı qurdırılǵan Arkka kόshirdi. Ózbasımsha beklerdi Arkka shaqırıp, qattı jazaladı.

Pıtırańqılıqtı saplastırıw maqsetinde kόplegen beklerge - Samarqand, Jizzaq, Uratepa, Hisor, Baysun, Sharisabzge qarsı qanlı urıslar ashtı, kόplegen walayatlar wayran boldı. Muhammed Rahim Nuratada jasawshı burgut qáwiminın qozǵalańın bastırıp, olardıń áskeriy qorǵanların buzıp taslap, όzlerin Buxara tumanına kόshirdi. Miyonqorǵan qıpshaqlarına hújim etip, qorǵanların buzıp taslaydı, jolbasshıların όltirip, qalǵanların kόshirip jiberedi.

Muhammed Rahim qazasınan keyin όzara urıslar jánede kúsheydi. Walayat húkimdarları mangıtlardıń oraylıq hákimiyatına qarsı qozǵalańlarǵa kόterildi.

Keneges, juz, baxrin, burgut, saray qáwimleriniń qozǵalańları, hákimiyatta otırǵan Doniyobiydiń olardı bastırıw ushın alıp barǵan urısları mıńlaǵan adamlardı nabıt etti. Donyobiy áskerler qárejeti ushın qosımsha salıqlar engizip, xalıqttıń narazılıǵın kúsheytti. Buxara όnermentleri hám isbilermenler qatllamı 1784-jılda qozǵalań kόterdi. Qozǵalańdı bastırıw barısında mıńlaǵan adamlar qurban boldı.

Amir Masum («gúnasız amir») degen at alǵan Shohmurad (1785-1800 jıllar) pitırańqılıqqa qarsı gúresti dawam ettirdi. Amir Shahmurod basqarıw tártibin όzgertiw, ámeldarlar quramın jańalaw ilajların kόrdi. Amir eki iri mámleket ǵayratkeri-Mámleket qusbegi menen Nizomiddin qazikalandı saray, ásker hám basqa saladaǵı ámeldarlardıń kόz aldında όz qolı menen όltirdi.

Salıqlardı tártipke saldı. Buxara xalqına tarxan jarlıǵın tapsırdı. Oǵan muwapıq xalıq sawda daramatınan bajı tόlewden, όnermentler pul jıyımınan, májbúriy miynet hám salıqlardan azat etild. Sonday-aq, xiraj, neke pulı, tárezi haqı hám basqa jıyımlardıń shaması kemeytildi.

Shohmurod dáwirinde Buxara amirligi salıstırmalı bekkemlengen bolsa da, όzara urıslar toqtamadı. Al batıs shegaralarda bolsa Xiywa xanının áskerleri hújimge όtip, egin jerleri hám baǵlar basqılap taslanar edi, awıllar wayran etiler edi, adamlar hám mallar aydap ketiletuǵın edi.

Xiywa xanlıǵı Xorezm XV ásir aqırı - XVI ásirdiń basında Temuriy Sultan Xusayn Bayqara baslıq mámlekettiń bir bόlimi edi. 1505-jılda Muhammed Shaybaniyxan áskerleri Xorezmdi iyeledi hám Qońırat urıwınan Kepekbiy Xorezmge hákim etip tayınlandı. Iran shahı Ismoil menen sawashta Muhammed Shaybaniyxan qaza bolǵannan keyin Xorezm Ismoilshah tárepinen basıp alınadı. Ismoilshah Xorezmdi όz mámleketi qaramaǵınna kiritkennen keyin, Wázir, Urgensh hám Xiywa qalaların basqarıw ushın úsh doruǵa (hákim) tayinladı.

Xorezmde Ismoilshah húkimdarlıǵı uzaqqa barmadı. Xorezmde Ismoilshah húkimdarlıgına qarsı háreket baslandı. Bul háreketke Wázir qalası qazısı Umar qarı hám Saiyid Hisamiddin jetekshilik etti. Olar Shayban áwladınan bolǵan Berke sultannıń ulı Elbarsxanǵa múrájáát etip, xan bolıwdı usınıs etedi. Elbasrxan 1511-jılda ásker menen kelip Wázir, Urganch, Xiywa, Xozaraspti Ismoilshah áskerlerinen tazaladı, Xorezmde Elbasrxan hákimiyatı ornatıldı. Solay etip, 1511-jılda ǵárezsiz Xiywa xanlıǵı shόlkemlesti, Elbasrxan onıń birinshi xanı boldı. Xiywada Shaybaniyler dinastiyası húkimdarlıǵı 1770-jılǵa shekem dawam etti. Xiywa xanlıǵı paytaxtı Urgensh edi. XVI ásir aqırı – XVII ásir baslarında Ámiwdárya όzeniniń όzgeriwi múnásibeti menen Urgenshtiń mártebesi páseńledi, xalqı qolaylıraq jerge qashıp barıp jaylasadı hám bul jerde Jańa Urgensh qalası payda boladı. Bul waqıtta Xiywa qalasının mártebesi asadı. 1556-jılda Aveneshxan Xiywanı mámleket paytaxtı dep járiyaladı, biraq ol όz húkimdarlıǵın tek Xiywada ǵana όtkere alatuǵın edi. Arab Muhammedxan (1602-1623) dáwirinde Xiywanıń mártebesi kúsheyip, xanlıqtıń rásmiy paytaxtına aylandı. Xiywa xanlıǵı qaramaǵına Ámiwdárya tόmengi aǵımlarındaǵı oasizler, Manǵishlaq, Dahistan (Mashhad) hám Ozboy átirapındaǵı kόshpeli túrkmen aymaqları kirer edi. Biraq, xanlıqta tınıshlıq bolmadı. Uzaq jıllar dawamında xanlıqtıń basında turǵan όzbek qáwimleri menen túrkmen qáwimleri ortasında, sonday-aq, shahzadalar ortasında tınımsız urıslar bolıp turdı. Xiywa ham Buxara húkimdarları ortasında Murgab dáryası boyları ushın, Marv ushın qırǵın urıslar bolıp turar, bul aymaqlar qoldan-qolǵa όtip turar edi. Xanlıqqa arqadan qalmaqlar, qazaqlar, Ural kazakları tez-tez hújim etip, wayranlıqlar keltirip turar edi.

XVIII ásir ortalarıda Iran shahı Hodirshah, onıń ulı Нásirullo Xiywa xanlıǵın basıp alıp, όz basqarıwın ornattı, túrkmen qáwimlerin Xorezmnen Xurosanǵa kόshirdi. Biraq Xiywa xanlıǵında tınıshlıq bolmadı. Iran húkimdarlarına qarsı tez-tez qozǵalańlar bolıp, xalqı bası awǵan tárepke ketetuǵın edi.

Usınday sharayatta xanlıqtaǵı όzbek qáwimlerinen Qońırat urıwınıń baslıǵı Muhammed Amin Inoq 1770-jılda hákimiyattı qolǵa aldı hám Xiywa xanlıǵında jańa dinastiya - Qońırat dinastiyasına tiykar saldı (bul dinastiya 1920-jılǵa shekem húkim súrdi)

Muhammed Amin Inaq túrkmenlerdiń qozǵalańın bastırdı, Buxara húkimdarınıń hújimin qaytardı hám Xiywa xanlıǵındaǵı walayat hákimlerin oraylıq hákimiyatqa boysındırdı.

Qoqan xanlıǵı Buxara xanlıǵındaǵı ishki gúresler, oraylıq hákimiyattıń hálsirewi sebepli, ol XVIII ásir baslarında ekige bόlinip ketti. Ashtarxaniylar húkmdarlıǵınıń hálsirewi aqıbetinde Ferǵana oypatına onıń arqasında dúzilgen Jongarlar mámleketi tez-tez bastırıp kiretuǵın, talan-taraj etetuǵın bolıp qaldı. Bunday jaǵday Ferǵanadaǵı ishki kúshlernıń birlesiwine, ǵárezsiz mámleket dúziwge umtılıwın kúsheytti. Ferǵana oypatınıń aymaqlıq birligin hám ekonomikalıq imkániyatları, onıń Buxara xanlıqınan ajıralıp shıǵıwǵa qolaylı faktor bolıp xızmet etti.

Chust janındaǵı Chodak awılında jasawshı xojalar jámááti (din basıları)niń mártebesi XVIII ásir baslarında-aq Ferǵanada ádewir kúsheyip, 1709-jılda όz jer-múliklerin ǵárezsiz dep járiyaladı hám oypatta hákimiyattı qolǵa alıwǵa umtıldı. Biraq olardıń hákimiyatı basqa qáwimler tárepinen tán alınbadı. Bir topar áskeriy dáwletliler Rishtanda qozǵalań kόterip, Ferǵana hákimi Xoja Ashrasauldı όltiredi.

1710-jılda Qoqan átirapında jasap turǵan όzbek qáwimlerinen biri - mıńlar όz jetekshisi Shahruxbiydi hákimiyat basına shıǵardı. Usı tárizde, Qoqan xanlıǵı dúzildi, όzara ishki gúresler batpaǵına batıp qalǵan Buxara xanı Ubaydullaxan όzine qaraslı aymaqtıń ajıralıp shıǵıp, όz aldına mámleket dúziwge qarsılıq kόrsete almadı. Qoqan xanlıǵında mıń qáwimi dinastiyaları 1876-jılǵa shekem húkimdarlıq etti. Qoqan qalası shetinde jaylasqan Tobeqorǵan Qoqan xanı Shohruxdiń qabıllawxanasına aylandırıldı. Tobeqorǵanda bekkem qorǵan, bazar hám xalıq jasaytuǵın máhálleler qurıldı.

Qoqan xanları Ferǵana oypatın, Xojand, Uratobeni birlestirgennen keyin, Qoqan xanlıǵınıń ǵárezsizliligi XVIII ásir ortalarında Buxara mámleketi tárepinen tán alındı. XVIII ásir aqırlarında Qoqan xanları Tashkentti boysındırıwǵa kirisedi.

1784-jılda Shayxantaur elatı burınǵı hákimniń ulı Yunusxoja Tashkentti Buxara ǵárezliliginen shıǵarıp, ǵárezsiz siyasat alıp baradı. Tashkent bekligi όzine tán basqarıw sistemasına iye edi. Yunusxojanın tόrt másláhátshisi bolǵan. Tashkent qala qadaǵalawı hám salıq jıynaw Basxojanıń qolında bolıp, sawda-satıqtı qazı hám devonbegi qadaǵalaǵan. Shariyat nızam-qádeleri, narq-sawda, όlshewlerdiń ústinen Rais lawazımındaǵı ámeldar qadaǵalaǵan.

Yunusxoja XVIII ásir aqırlarında qazaq sultanları hújimlerin qaytarıp, Sayram, Shımkent, Turkistan, Qurama, Qarabulaq qalaların Tashkentke boysındıǵan edi. Tashkent bekliginiń mártebesiniń artıp barıwı Qoqan xanlarına jaqpadı. 1799-jılda Qoqan húkimdarı Narbotabiy Tashkentke júris etedi, biraq Sirshıq boyındaǵı sawashta jeńiliske ushraydı.

1805-jılda Qoqan húkimdarı Alımbek xan ataǵın qabıl etedi hám usı payttan baslap Ferǵanada dúzilgen mámleket rásmiy Qoqan xanlıǵı dep atala baslanadı. Yunusxoja qazasınan keyin Qoqan xanı Alimxan áskerleri júris etip, 1809-jılda Tashkentti hám oǵan qaraslı Shımkent, Sayram hám basqa aymaqlardı Qoqan xanlıǵına boysındıradı. Qoqan xanlıǵı aymaqlıq jaqtan iri mámleketke aylandı.

Solay etip, ásirler dawamında birden-bir aymaqta, birden-bir ekonomikalıq hám mádeniy mákanda jasap kelgen xalıq, mámleket úshke bόlinip ketti. Úsh mámleket – Buxara amirligi, Xiywa hám Qoqan xanlıqları júzege keldi.

Xanlıqlarsdıń tariyxı ekonomikalıq hám mádeniy turmıstıń bir qálipte όtpegenliginen, ayırım dáwirlerde ilgerilew gúzetilse de, xanlıqlardıń ortasındaǵı όzara gúres háwij alǵan jıllarda daǵdarıs halları júz bergenliginen gúwalıq beredi.

Shaybaniyler, atap aytqanda, Abdullaxan II dáwirinde diyxanshılıq jumısların rawajlandırıwǵa áhmiyet berildi. Zarafshan, Sirdárya, Ámiwdárya, Shirshiq, Baxsh, Murgab dáryalarınıń boylarında kόplegen kanallar, anqorlar, salmalar qazılıp, átiraptaǵı jerlerge suw shıǵarılǵan, jańa egislik jerler hám baǵlar tiklengen.

Bir ǵana Qashqadárya boylarındaǵı jerlerge suw shıǵarıwshı onnan artıq kanallar qazılǵanlıǵı hám islep turǵanlıǵı belgili. Abdullaxan II dáwirinde qurılǵan Zarafshan dáryasındaǵı Karmana, Mehtr Qasim, Chaharminar, Jandor kόpir suw ayırǵıshları, Sagzar dáryasındaǵı Tuyatartar kanalı, Ámiwdárya-Charjoy kanalı, Tashkent walayatındaǵı Zaxarna, Nurata tawları suwları toplawshı Aqtab hám Bánt suw saqlaǵıshları iri qurılıslardan edi. Bul ilajlar ǵálleshilik, paxtashıqılıq, palızshılıq, baǵshılıq, júzimshilik sıyaqlı salalardıń rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye bolǵan.

Xiywa xanlıǵında da jasalma suwǵarıw jumıslarına úlken itibar berilgen.

XVI-XVII ásirlerde tiklengen, uzınlıǵı 143 km bolǵan Shahabat, uzınlıǵı 96 km bolǵan Urmush, Ǵoziata ham basqa onlaǵan kanallar diyxanshılıqtıń rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye bolǵan.

Qoqan xanlıǵında da salma hám kanallar tarmaǵı keńeytildi. Namangan aymaǵında Jańaarna kanalı, Sirdáryada Uratobe tárepke qarap suwǵarıw tarmaqları, kόplegen salmalar qazıldı, diyxanshılıq ádewir rawajlandı.

Xanlıqlardıń tiykarǵı baylıǵı, turmıs tirishiligi deregi jer bolıp, jerge iyelik etiwdiń hár túrli formaları bar edi:

• Mulki sultoniy – mámleketke qaraslı jerler;

• Muklu xolis – menshik jer múlikleri (Xan hám oniń jaqınalrı, áskeriy-hákimshilik ámeldarlar, iri din iyelerine iqtoi, súyirǵal hám tanho túrinde berilgen jerler);

• Vaqf – diniy shόlkemler, xanaqohlar, medrese hám meshitlerg qaraslı jerler;

• Awıl xojalıq jámáátleri hám diyxanlar iyelik etetugın jerler.

Jerde miynet etetuǵınlardın kόpshilik bόlegi όz jer maydanına iye bolmastan, ijaraga alınǵan jerler de islewhsi kámbaǵal awıllardıń adamları edi.

Diyxanshılıq. Biyday, arpa, salı, júweri, mákke, másh, noqat, lobiya, kúnjut, sulı, bede eginleri jetilistirilgen. Sonday-aq, qawın, ǵarbız, qabaq, qıyar, pıyaz, burısh, sarımsaq egilip hasıl alınǵan. Paxta, jipek όnimleri, baǵshılıq ta rawajlanıp, alma, gilos, júzim, shabdal, anjir, alqori sıyaqlı miyweler jetilistirilgen.

Sharwashılıq. Jaylawlarda qoy, eshki, iri shaqlı mallar (sıyır, όgiz) jılqı hám túyeler baǵılıp, gόsh-sút, jún, teri hám basqa όnimler alınǵan.

Ónermenshilik. Xanlıqlardıń iri qalaları όnermentshilik orayları bolıp, olarda 60 tan artıq túrdegi όnermentshilik buyımları tayarlanǵan. Paxta, jipek, jún, teri sıyaqlı jergilikli shiki zatlardan jip iyirilip, gezlemeler toqıw, tayar kiyimler tigiw, kiyiz hám gilemler tayarlaw, kόnshilik rawajlanǵan. Metall hám aǵashqa islew beriw, mıskerlik, temirshilik, gansh, oyımshılıq, qurılıs, gúlalshılıq, shirepazlıq, aspazlıq hám basqa όnermentshilik tarmaqları ádewir keńeydi.

Sawqa-satıq. Xanlıqlarda sawda-satıq ekonomokanıń áhmiyetli tarmaǵı edi. Qalalarda, iri awıllardaǵı bazarlarda diyxanshılıq, sharwashılıq, όnermentshilik όnimleri satılǵan hám almastırılǵan. Iri qarjılarǵa iye bolǵan dáwletli adamlar, kishirek dúkanlar sanı kόbeygen.

Sırtqı sawda da όsip barǵan, al shet el mámleketleri menen sawda kárwanlarına iye bolǵan bolǵan xan, saraw ámeldarları hám walayat hákimlerin isenimli wákilleri, dáwletli adamlar sawda-satıq isleri menen shuǵıllanǵan. Turkiya, Iran, Hindstan, Qıtay sıyaqlı mámleketler menen sawda-satıq jolǵa qoyılǵan. Rossiyadan mıs, temir, qorǵasın sıyaqlı metallar alıp kelingen.

Salıq. Xanlıqlarda baǵınıshlılarǵa (diyxan, sharwa, όnerment, sáwdager) túrli-tuman salıqlar salınǵan, hár túrli minnetlerdi – kanal, salmalar qazıw, olardı tazalaw, qorǵanıw inshaatların qurıw hám basqa islerge májbúr etilgen

Salıq túrleri

☼ Xiraj (jerden alınǵan hasıldıń besten bir bόlegi);

☼ Zakat (sharwa hám sáwdagerler ushın maldıń qırıqtan bir bόlegi);

☼ Tamǵa (όnermentler hám ustaxanalar arnawlı salıq tόlegen)

☼ Taxti joy-tagjay (όz όnimlerin ijaraǵa alınǵan dúkanda satıwshılar ushın)

☼ Juziya (basqa dinge tiyisli sáwdagerler όz όnimleriniń besten bir bόlegin tόlegen);

☼ Ixrojat (saray qárejetlerin támiyinlew ushın jıynalatuǵın salıq)

☼ Qonalǵı (elshiler, ámeldarlar, shabarmanlardı tegin miyman eriw)

☼ Trariyxıy dereklerinde kόrsetip όtiliwinshe, xanlıqlarda 60 tan 90 ǵa shekem sanda bolǵan salıqlar όndirilgen.

Mádeniy-maǵrifiy turmısta bir qatar ilajlar ámelge asırılǵan, bul iri qalalarda tiklengen meshit, medrese, rabot, kárwansaray, monsha, bazar hám basqa qurılıs kompleksleinde ayqın kόzge taslanadı. Házigi kúnge shekem boy tiklep turǵan Buxaradaǵı Mir Arab, Abdullaxan, Qulbaba, Kalon, Abdulazizxan, Ubaydullaxan medrese hám meshitleri, Tashkenttegi Kokaldash, Kaffali Shoshiy, Baraqxan medreseleri, Samarqandtaǵı Sherdar hám Tillaqari, Xiywadaǵı Arab Muhammedxan, Sherǵazıxan, Muhammed Amin inaq medrese hám meshitleri xanlıqlar dáwirinde qurılǵan hám asa sheberlik penen bezelgen arxitekturalıq estelikler bolıp tabıladı. Kόplegen medreselerde jaslardı oqıtıw, tálim-tárbiya isleri jolǵa qoyılǵan. Bilim beriw eki basqıshtan ibarat bolıp, tόmengi basqıshta oqıw-jazıwǵa úyretilgen, joqarı basqıshta grammatika, logika, aljabr, matematika, esap ámelleri úyretilgen.

Medreseni pitkergenler qazı, onıń járdemshisi, meshit imamı lawazımlarında islegen, muddarislik etkenler.

Mádeniy turmısqa názet salatuǵın bolsaq, xanlıqlardıń sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq turmısın súwretlewshi kitaplardıń jazılǵanlıǵınıń guwası bolamız. XVI ásirde jazılǵan “Tavorixiguzida”, “Nusratnama”, Molla Shadiydiń “Fathnama”, Binoiyniń “Shayboniynama”, Muhammed Salıqtıń “Shayboniynama”, Abdulloh Nasrulloxiydiń “Zubdat al-asror”, Fazlulloh Ruzbexannıń “Mehmonnomaiy Buxora”, Hafiz Tanish al-Buxiriydiń “Abdullanoma” shıǵarmaları xanlıqlardıń tariyxın úyreniwde áhmiyetli derekler bolıp xızmet etedi.

Buxara xanlıǵı tariyxın úyreniwde sol zamanda jazılǵan Mahmud ibn Validiń “Bahr al-asror”, Samandar Termiziydiń “Dastur al-muluk”, Muhammed Yusuf Munshiydiń “Muhimxan tariyxı”, Mir Muhammed Amin Buxoriydiń “Ubaydullaxan tariyxı”, Abdurahmon Toleniń “Abukfayzxan tariyxı”, Xojamqulixan Balxiydiń “Qipshoqxan tariyxı”, “Tarixiy amir172 Haydar”, “Fathnomaiy sultoniy”, “Mangitler xanadanı saltanartı qısqasha tariyxı” shıǵarmaları áhmiyetli orın tutadı.

Xiywa xanlıǵı tariyxına tiyisli kόplegen shıǵarmalar da bizge shekem jetip kelgen. Olar arasında Abulgozi Bahadirxannıń “Shajaraiy tarokima”, Shermuhammed Munistiń “Firdavs ul-iqbol yaki Iqbolnama|”, Ogahiydiń “Riyoz ad—davla, Yusuf Bayoniydiń “Shajaroiy Xorazmshahiy”. “Xorazm tariyxı”, “Iqboli Feruziy” hám basqalar usılardıń qatarına kiredi. Arab hám parsı tillerinde jazılǵan bir qatar shıǵarmalar όzbek tiline awdarma islengen. Qoqan xanlıǵın úyreniwde “Tarixi Umarxan”, “Muntaxabat-taviriq”, “Tarixi Shihruhbiy”, “Tarixijahannomoy”, “Tarixi jadidi Toshkand” shıǵarmaları da áhmiyteli derek esaplanadı.

Xanlıqlarda júzlegen alımlar, shayırlar dόrertiwshilik penen shuǵıllanǵan. Medicina ilimin rawajlandırıwǵa Sultan Ali úlken úles qosqan. Ol insan bedeni kesellikleri hám olardı dawalaw haqqında “Dastur al iloj”, “Muqaddinaiy dastur al iloj” shıǵarmaların jazǵan. XVI ásirde Buxara xanları qaptalında táwiplik etken Muhammed Yusuf hám Shoh Ali kόz kesellikleri hám olardı dawalawǵa tuyisli “Kόz táwipleri ushın qollanba”, “Kόz keselligine tiyisli shıǵarmalar sarası” shıǵarmaların jazǵan.

Xanlıqlarda shayır jetik ádebiyat salasında dόretiwshilik alıp barǵan. Buxorada dόretiwshilik etken Mirza Saliq Munshiy 15 mıń gazel hám masnaviylerden ibarat “Devon” kitabın dόretken. Fazliy, Mushrif, Mahmur, Gulxaniy hám basqa kόplegen qálem iyeleri Qoqanda ádebiy ortalıqtıń rawajlanıwına Uramxan hám onıń qatını Hodira úlken úles qostı. Olardıń usınısı boyınsha saray shayırları Fazliy hám Mushrif Qoqan shayırlarınıń “Majmuta ush-shuara” degen taskirasın jarattı, oǵan kόplegen dόretiwshilerdiń qosıqları kiritilgen edi.

Muzika hám qosıqshılıq όneri de ádewir rawajlanıp bardı. Uplep yaki urıp shertiletuǵın, tarlı muzika ásbabları, milliy qosıqshılıq, milliy ayaq oyın keńnen tarqalıp bardı. Qosıqshılıqta terme, lapar, yalla, maqom janrları keńnen qollanılatuǵın edi. Xafizler, baqsı dástanshılar xalıq tárepinen húrmetlener edi. Toy hám seyillerde “Qόruǵlı”, “Kuntuǵmish”, “Shahsanem hám Garib”, “Tahir hám Zuhra” όzinde watanpárwarlıq, mártlik, muhabbat, mehr, insap ideyaların jámlegen dástanlar úlken sheberlik penen atqarılıp hám tıńlanatuǵın edi. Sonday-aq, xalıq arasında qızıqshılıq, askiyabzalıq, quwırshaq oyını, dárwazlıq όnerleri keńnen tarqalǵan edi.

2. XIX ásir birinshi yarımında όzbek xanlıqlarının geografiyalıq-siyasiy ornı, mámleket basqarıwı hám sociallıq-siyasiy turmısı. Buxara amirligi.

Buxara amirligi όzbek xanlarının arasında όziniń aymaqlıq ornı, xalqı hám tábiyiy resursları jaǵınan áhmiyetli mártebege iye edi. XIX ásirge kelip Buxara amirliginiń aymaǵı shama menen 200 mıń kvadrat kilometrden ibarat boldı. Onıń shegaraları qublada ámiwdáryanıń sol jaǵasınan baslanıp, Sırdáryaǵa shekem sozılıp, qazaq júzleri menen shegaralas edi..

Amirlliktiń shıǵısında Pamir tawları, batısta Xiywa xanlıǵı shegaralarına sheken bolǵan aymaqtı iyelep alǵan edi. Buxara hám Samarqandtay iri qalalar jaylasqan Zarafshan oypatı hám Surxandárya oazisleri amirliktiń oraylıq bόlegi bolıp esaplanatuǵın edi. Qashqadárya hám Surxandárya oazisleri, házirgi Tájikstan aymaǵında jaylasqan Vaxhs, Kafirnihon, Panj dáryaları jaǵalarında jaylasqan qala hám awıllar, házirgi Túrkmenstan aymaǵındaǵı Murǵab dáryası jaǵalawlarındaǵı jerler Buxara ámirligine qaraytúǵın edi.

Bixara ámirliginiń paytaxtı Shıǵısta eń abroylı qala sıpatında tán alınǵan Buxoroi Sharif edi. Iri qalalardan Samarqand, Qarshi, Sharisabz, Kitob, Termiz, Sherabad, Hisor, Dushanbe, Kulob hám basqalar amirlik qaramaǵında edi.Mavr hám Sharjoy qalaları ushın Buxara amirligi hám Xiywa xanlıǵı ortasında , Jizzaq, Uratepa hám Sharjoy qalaları ushın Buxara amirligi menen Qoqan xanlıǵi ortasında tez-tez urıslar bolıp, bul qalalar qoldan-qolǵa όtip turatuǵın edi.

XIX ásir birinshi yarımında Buxara amirliginde 2 millonǵa jaqın xalıq jasaytuǵın edi. Xalıq amirliktiń mol suwlı oazislerde jasap, jaziyrama ıssı, suwsızlıq húkmdarlıq qılıwshı Qızılqum sahraları hám shόlleri kimsesiz dastanıp jatar edi.

Zarafshan oypatında 300-350 mıń, Qashqadarya oazisinde 200 mıń, Shıǵıs Buxarada 500 mıńǵa shekem xalıq jasaytuǵın edi.

Xalıq etnik jaqtan kόplegen elatlardan ibarat bolıp, ulardıń shama meen 57 % i όzbekler edi. Ózbekler bir qansha qáwimlerden ibarat bolıp, olardıń arasında mangit, saray, końırat, jabǵu, qarluq, qalmaq, nayman, qıpshaq, mıń, júz qáwimleri kόpshilikti quraytuǵın edi. Olar tiykarınan Zarafshan, Qashqasárya hám Syrxandárya jaǵalawlarındaǵı qalalar hám awıllarda jasaytuǵın edi.

Buxara amirliginiń Hisor, Dushanbe, Shıǵıs Buxaradaǵi Vaxsh, Kafirnihon hám Panj dáryaları jaǵalawlarında, tiykarınan tájikler jasaytuǵın edi.

Amirliktiń qubla hám batıs bόleginde túrkmenler, arqa-shıǵıs tárepinde qazaq hám qırǵızlar jasaytuǵın edi. Sonday-aq, amirlik aymaǵında afganlar, eroniyler, yahudiyler, hindler hám basqa etnik toparlar bar edi.

Xalıqtıń basım kόpshiligi awıllarda jasaytuǵın edi. Olar diyxanshılıq, sharwashılıq penen shuǵıllanatuǵın edi. Suwǵarılatuǵın jerlerde paxta, biyday, salı, júweri, baǵ hám palız όnimleri jtilistiriletuǵın edi. Júzim, alma, nok, shabdal, erik, gilos, ánjir, qawın, ǵarbız jetilistiriletuǵın edi. Miyweler keptiriip, shiyrinliktın ornında qollanılatuǵın edi. Sharwashılıqta qoyshılıq, όnermentshilik, oymakerlik, taqıyashılıq, digirmanshılıq, kόnshilik, termirshilik, qúlalshılıq, besikshililik, sandıqshılıq, etikshilik, mayjuwazlıq, sabınshılıq keńnen tarqalǵan edi.

Amirlik ekonomikalıq turmısında qalaqlıq, turaqlılıq halları bar edi, xalıqtıń turmıs dárejesi tόmen dárejede edi. Jerge iyelik etiw forması mın jıllar dawamında όzgermesten kiyatırǵan edi, xalıqqa salınatuǵın ulpan hám salıqlar hádden tıs kόp edi. Xalıq satıp alıw qábiletiniń tόmenlegi όnermentshiliktiń rawajlanıwına tosqınlıq kόrsetetuǵın edi.

Buxara amirligi monarxiya tipindegi mámleket bolıp, amir sheklenbegen hákimiyatqa iye edi. Amir όz puqaraların όltiriw yaki tiri qaldırıwdı, pútkil xalıq múlkine iye bolıwǵa da haqılı edi, kewiline kelgenin isleytuǵın edi.

Mangitlar dinastiyası(1753-1920)

☼ Muhammed Rahim - 1756-1758

☼ Doiyolbiy (atalıq) - 1758-1785

☼ Shahmurad - 1785-1800

☼ Haydar- 1800-1825

☼ Nasrulla - 1826-1860

☼ Muzaffar - 1860-1885

☼ Abdulaxat - 1885-1910

☼ Alimxan - 1910-1920

XIX ásirdiń baslarına kelip, amirlikter xızmetker ámeldarlar qatlamı qáliplesti. Tek amir sarayının όzinde 300 ge jaqın ámeldarlar xızmet etetugın edi. Búl qatlam mámleket ǵáziynesinen aylıq alatugın, amirge pútkilley baǵınıshlı bolıp, olardı amirdiń όzi tayınlaytúǵın yaki iyelep turǵan jawazımınan alıp taslaytuǵın edi. Ámeldarlar amir pármanın orınlap ǵana qoymastan, onın niyet-qálewlerin hám kewilin taba biliwi, oǵan udayı xoshamet etiwleri kerek edi. Sol sebepli sarayda xoshametgόylik, amir shaxsın kόtermelew úrdis bolıp qalǵan edi. Amir hám onıń shańaraǵı ǵana emes, tόmen lawazımdagılar joqarı ámeldarlarǵa da xoshamtgόylik kόrsetetuǵın edi. Óz mártebesi, turmısı, shańaraǵınıń amanlıǵı, múlki ushın qorqıw, erteńgi kúnine isebewshiliktey awır ahwal júzege keledi. Qısqası, ámeldarlardıń tágdiri tolıǵı menen joqarı ámeldardıń qolında edi. Amelin satıw, paraxorlıq keńnen tarqaldı.

Amirliktegi eń joqarı ámeldarlar hám ataqları:

☼ Qusbegi, dargoh waziri, yaǵniy bas wazir lawazıımı edi. Mámlekettiń barlıq basqarıw mekemeleri oǵan baǵinatuǵin edi. Bir sόz benen aytqanda, barlıq atqarıwshı hákimiyat qusbeginiń qolında edi. Walayat hám tuman hákimleri de qusbegi usınısına muwapıq tayınlanatuǵın edi. Qusbegi xan jasap turǵan arki oliyda turatuǵın edi.

☼ Devonbegi- xanlıqtıń finans-qáziyne islerin basqarǵan. Salıq hám jariymalardıń όndiriliwi ústinen qadaǵalawdı da devonbegi ámelge asırǵan. Devonbegi arkioliydiń bir shetinde jasaǵan.

☼ Kokaldash-(xan menen bir anadan sút emgen kisi) pútkil amirlik aymaǵında amirge hám amirlikke qarata doslıq yaki dushpanlıq múnásebette bolıwshılar haqqındaǵı maǵlıwmatlardı toplap húkimdarǵa jetkerip turǵan.

☼ Mushrif – lawazımında islegen ámeldarlar xanǵa inam etilgen buyımlardı hám áskeriy ánjamlardı dizimge alıw menen mashǵul bolǵan. Salıq tόlewshilerdiń hámmesi arnawlı dápterge jazılıp barǵan.

☼ Mirshab – túngi qarawıl bası wazıypasın atqarǵan.

☼ Dohxoh –puqaralardıń arza hám shaǵım tıńlawshı hám sheshimin tabıwshı ámeldar bolǵan, bulardı kerek bolsa xan qusbegine jetekrip turǵan

☼ Inaq – bul lawazımda islegen ámeldarlardıń wazıypası amir pármanların basqa bek hám basqa qatlamlardaǵı jergilikli ámeldarlarǵa jetkerip beriwden ibarat bolǵan.

☼ Miroxur – amirdiń ańshı qusların baǵıwshılardıń ústinde turǵan, ań salıwlardı uyımlastırıwǵa juwapker bolǵan.

☼ dásturxanshı – amir janında uyımlastırılatuǵın ziyapatlar ushın juwapker ámeldar.

☼ Toqsaba- amir tuwı iyesi bolǵan áskeriy ámeldar.

☼ Parwanashı – qaysı bir shaxstıń qaysı lawazımǵa tayınlanǵanlıǵi haqqında jaqlıqtı sol shaxsqa jetkeriwshi ámeldar.

☼ Sadrlar – vaqf múliklerin basqarıwshı ámeldarlar. Vaqf mekemeleriniń basshıları bolǵan mutavalliller sadrlarǵa boysınǵan. .

Sadrlardıń wazıypa hám huqıqları vaqf jarlıǵınıń shártlerinde kόrsetip qoyılǵan.

Sadrlar hám vaqf xojalıǵı dáramarlarıniń begili bir bόlegin alatuǵın edi.

☼ Shayxislam – musılman jámááti baslıǵı. Qazılıq islerinde hámde kúndelikli turmısta nızamlardıń saqlanıwın támiyinlewshi ámeldar. Bul lawazım áwladtan-áwladqa miyras bolıp ta όtken.

☼ úlken qazı (Qazo kalon) – mámlekettiń joqarı qazısı (sudı). Amir aralaspaytuǵın qazılıq islerine basshılıq etiwshi joqarı mámleket lawazımı. Qazi kalon “Shariyat panoh” dep atalatuǵın edi. Qazi kalon janında ailam hám 12 muftiyden ibarat devon dúzilgen. Onın wzıypası jınayat islerin hár tárepleme kόrip shıǵıwdan ibarat bolǵan.

☼ Muftiy- qazi kalon quramalı dep esaplaǵan hár túrli diniy-huqıqıy máseleler boyınsha, shariyat nızamlarına tiykarlanıp fatvo shıǵarǵan. Bul farvo onıń yaki bir neshe muftiydiń mόri menen tastıyıqlanǵannan keyin, qazıǵa beriletuǵın bolǵan.

Qazı bul fatvoǵa tiykarlanǵan halda húkim shıǵaratuǵın bolǵan.

Ámeldrlarǵa amirdiń názerine túsken xızmetleri ushın atalıq, esik aǵası sıyaqlı itibarlı ataqlar berilgen. Xannıń, onıń ullarınıń da atalıǵı bolǵan. Ámeldarlar áskeriy atlanıslarda qatnasqan.

Xan májisinde ámeldarlardıń ámeline qarap ornı bolatuǵın bolǵan. Soǵan qarap olar xannıń oń yaki sol tarepinde, oǵan jaqınıraq hám uzaǵıraq jerde otıratuǵın bolǵan.

Geybirewleri otıratuǵın, geyparaları bolsa tik turatuǵın bolǵan. Úlkenirek ámeldarlar sarayǵa at minip kirse, geyparalar piyada kirgen.

Amirlikte ámeldarlardan basqa diniy ulamalar da ústem mártebege iye edi. Olar όzlerin Muhammed payǵambar áwladlarımız dep esaplawshı saiyidlar hámde sharyar xalifalar – Abubakr, Omar, Ospan hám Aliy áwladlarınanbız dep aytıwshı xojalardan ibarat edi. Olar iri-iri jer suwǵa, sawda dúkanlarına, όnermentshilik ustaxanalarına iye edi. Amirlikte joybor shayxları ayiqsha mártebege iye bolıp, XIX ásirde olar Buxarada 16 máhalle bolıp jasaytuǵın edi.

Sudlaw islerinde shariyat nızam-qádelerinıń ámel etiliwin támiyinlewde shayxuislam, aila hám qazılar amirdiń eń jaqın járdemshileri edi. Amirlikte eń úlken ámeldarlardan biri Qazi kalon esapanatuǵın edi. Onıń mekemesinde hár bir walayatta birewden qazı is alıp baratugın edi. Olardı όzi tayınlaytuǵın edi. Qazi din máseleleri, shańaraq, miyras, jınaiayt islerine tiyisli másleleler boyınsha húkimlerdi qabıllaytuǵın edi.

Buxara amirligi 27 beklik: Karmana, Xatirshi, Ziyovuddin, Nurata, Qarshi, Kitab, Shahrisabz, Shiroqshi, Yakkabaǵ, Boysun, Guzor, Sherabad, Denov, Karki, Sharjoy, Hisor, Kulob, Qarategin, Darvoz, Baljuvon, Suǵnon-Rushon, Qotgantepa, Qobodiyon, Kalif, Burdalik, Qabaqli hám Norazm bekleriinen ibarat edi. Hár bir beklikti amir tárepinen tayınlap qoyılǵan hákimler – bekler basqaratuǵın edi. Hákimniń janında júzlegen jergilikli baslıqlar shtatı – 30 000 adamdi quraǵanlıqlarınan derek beredi. Hákim hám onıń xızmetkerlerine is haqı mámleket qáziymesinen berilmeytuǵın edi, olar jergiliki xalıqtan alınǵan túrli-tuman salıqlar hám tόlewlerdiń esabınan tirishilik etetugın edi. Hákimler , salıq jıynawshılar, qazılar qálegeninshe is tutqan, olardıń iskerligin belgilewshi nızam-qádeler joq edi. Olardıń lawazımlarınan mápi ushın paydalanıwları xalıqtıń moynına júk bolıp túsetuǵın edi.

XIX ásir 30-jıllarında amir áskeri qatarında 19 mıńǵa shamalas jallanba áskerler bolıp, olar hár túrli qala hám qorǵanlarda áskeriy xızmetti atqarǵan. Armiya áskerleri, tiykarınan , oq jay, nayza, qılısh, qanjar, aybaltalar menen qurallanǵan. Derekler amir áskerinde pilteli mıltıqlar hám kishi toplardıń da bar bolǵanınan guwalıq beredi.

Amir áskeriniń jawıngerlik tayarlıǵı tόmen dárejede edi. Áskerler áskeriy shınıǵıwlarǵa qaraǵanda kόbirek miynet penen bánt bolatuǵın edi. Áskerlikke 15 jastan 70 jasqa shekemgi erkek alınatuǵın edi, áskerler sapında kekseyip qalǵanlar ádewir sanda bolar edi.

Amirliktiń jıllıq dáramatı 2 mln 300 mıń som bolǵan halda, onıń 1 mln 300 mıń somı áskerledi saqlawǵa sarplanatuǵın edi. Azıq-awqattıń jetispewshiliginen jawıngerler qashatuǵın edi, kiyimleri jupını edi. XIX ásirdiń ortalarında áskerlerdiń sanı, pilteli mıltıqlar, hám toplardın sanı ádewir kόbeygen. Armiyada júz bası, mıń bası áskeriy lawazınları bolıp, ulıwma sarkardalıqtı láshkerbasi basqarǵan.

Amirlik armiyası turaqlı bolmastan, zárúrlilik bolǵanda jıynalar edi, olardı jıynaw qıyınshılıq penen όtetuǵın edi. Bul amirliktiń hálsirew faktorlarınan biri edi.

Xiywa xanlıǵı. Dereklerde kόrsetiliwi boyınsha, XIX ásirdiń Xiywa xanlıǵi aymaǵı 19 mıń kvadrat mildi quradı. Xanlıq qublasında Iran menen, shıǵısında Buxara amirligi, batısta Kaspiy teńizi, arqasına qazaq júzleri menen shegaralas edi. Suwsız, sheksiz Qaraqqum, Qızılqum sahraları Xiywa xanlıǵın aymaqlıq jaqtan basqa mámleketlerden ajıratıp qoyǵan edi. Tόmengi ámiydárya boyı Xiya xanlıǵının oraylıq bόlimin quraytuǵın edi. Ámiwdárya jaǵalawlarında jaylasqan Xiywa, Urgensh, Qiyat, Qόne Urgensh, Xazarasp, Qońırat, Xojeli, Kurdar (házirgi Shımbay) qalaları xanlıqtıń iri qalaları edi. Orta Aziyanıń eń bay oraylarınan biri bolǵan Xiywa qalası xanlıqtıń paytaxtı bolıp esaplanatuǵın edi. Qala eki bόlimnen Ishanqala (qalanın ishki bόlimi) hám Dishonqala (qalanıń sırtqı bόlimi) nen ibarat edi. Ishan qalada xannın saltanatı hám haremi, 17 meshit, 22 medrese, karvab saray hám bazaar jaylasqan bolıp, olar tiykarınan XIX ásirde tiklengen, 1842-jılda Dishanqala qurılıp, diywal menen orap alınadı. Dushan qalada όnermentler, sawdagerler, mardikarlar, azlap diyxanlar da jasaǵan.

Xiywa xanlıǵında shama menen 800 mıńǵa shamalas adam jasaytugın edi. Xalıqtıń kόpshilik bόlegi όzbekler bolıp, olardan eń kúshli hám kόp sanlıları końırat, nayman, qiyat, uyǵur, nikuz, qańlı, qıtay, qıpshaq qawimleri edi. Ózbek qáwimleri tiykarınan ámiwdárya tarmaqlanǵan bόliminde , kanallardıń boylarında jaylasqan edi.

Xalıqtıń aytarlıqtay bόlegin (shama menen 1/4 bόlegin) túrkmenler quraytuǵın edi. Túrkmenler áyyemgi oǵuzlardıń áwladları bolıp, parsısha sόylewshi jergilii xalıq, όzbekler menen qarısıp keteken edi.

Qaraqalpaqlar jasaytuǵın ámiwdáryanıń tόmengi aǵımımnda hám Aral teńiziniń qubla jaǵalawlarında Xiywa xanlıǵinın qaramaǵında edi. Qaraqalpaqlar bul aymaqtaǵı duzlı jerlerdi mashaqatlar menen όzlestirip, turmıs keshiretuǵın edi. Diyxanshılıq, sharwashılıq, balıqshılıq, ańshılıq qaraqalpaqlardıń tiykarǵı kásipleri bolǵan.