8-Tema. TurkistanniŃ xanliqlarǵa bólinip ketiwi hám oniŃ aqibetleri

Xanlıqtıń arqa bόliminde qazaqlar jasaytuǵın edi. Sonday-aq, xamnlıqta azlap parsılar, arablar hám basqalar da jasaǵan.

Muhammed Rahim I (1806-1825-jıllar) dáwirinde xanlıqlardaǵı όzara urıslar bitaz basıldi, xanlıqlardı birlestiriw tamamlandı. Qaraqalpaqlar hám túrkmelerdın shavdar qáwimleri de baǵındırıldı. Mámlekette όtkerilgen salıq reforması, bajıxana engiziliwi, altın puldıń quyılıwı xojalıq islerine unamlı tásir kόrsetti. Óz waqtında jıynap alınǵan salıqlar xanlıqtıń dáramatın arttırdı.

Orta Aziyadaǵı qońsı mámleketlerdey Xiywa xanlıǵı da monarxiya tipindegi mámleket edi. Mámleketlik dúzimi Buxara ámirligine uqsaytuǵın edi. Joqarı hákimiyat xannıń qolında bolıp, onın huqıqı sheklenbegen- hákim mutloq edi. Xiywa xanlıǵında qulshılıq rásmiy tárizde ele de saqlanǵan edi. Dishan qalada qul bazarı bolıp, satılǵanǵa shekem qullardı uslap turıwsghı arnawlı imarat bar edi. Qul sawdası ayırım topardaǵı adamlar ushın dáramatlı edi, qul satıw menen kόbirek túrkmenler shuǵıllanatuǵın edi. Olar Iran, Afganstan, Badaxshanǵa hújim etip, awıl adamların qul etetuǵın edi, bazarda satatuǵın edi.

Qońıratlar dinastiyası 1770-1920

☼ Muhammed Amin Inaq- 1770-1790

☼ Avazxan - 1790-1804

☼ Eltuzarxan - 1804-1806

☼ Muhammed Rahimxan I - 1806-1825

☼ Allaqulixan - 1825-1842

☼ Rahimqulixan - 1842-1845

☼ Muhammed Aminxan - 1846-1855

☼ Abdullaxan - 1855-1856

☼ Saiyd Muhammedxan - 1856-1864

☼ Muhammed Rahimxan II - 1864-1910

☼ Asfandiyarxan - 1910-1918

☼ Saiyd Abdullaxan - 1918-1920 178

Xanlıqta eń martebeli lawazım bas wázir yaki qusbegi bolıp, ol salıqlardı toplaw hám xannıń tapsırmaların orınlaw menen shuǵıllanǵan.

Sarayda Atalıq, Rais, Qazi kalon, Shayxuislam, Mirabbası, Mirshabbası, Topshıbası, Jasawılbasıday ámeldarlar xannıń xızmetinde bolatuǵın edi. Devonbegi xannıń devonın basqarǵan. Ǵaznashı xanlıqtıń kirim hám shıǵım hámde sarp-qárejetlerin alıp baratuǵın, bul haqqında xan yaki bas wázirge esap beretuǵın bolǵan

Xanlıqtaǵı eń úlken lawazım hám ataqlar inaq, atalıq , biy esaplanǵan. Bunday lawazımlarǵa kόterilgenler xanǵa eń jaqın adamlar bolıp, salıqlardan da azat etilgen. Bunday ataqlar xan pármanı arqalı járiyalanǵan hám jarlıqlar berilgen.

Sarayda mirza bası, munshay, mahrem bası ámeldarları da xızmet etken.

Hákimshilik-aymaqlıq jaqtan Xiywa xanlıǵı Xazarasp, Gurlen, Xanqa, Kone Urgensh, Pitnak, Gazovot, Qiyat, Shaabboz, Shavat, Tashxovuz, Ambor-monok, Uegensh, Xojeyli, Tumanay, Qońırattay beklik yaki walayatlarǵa bόlingen.

Bekliklerdi xan tárepinen tayınlanǵan bekler, úlkelerdi oınbasarlar basqarǵan. Bek hám orınbasarlardıń janında olarǵa xızmet etiwshi kόplegen ámeldarlar bolǵan.

Xiywa qalası jeke xannıń hám bas wázirdiń qaramaǵında bolǵan. Qalanın ishki tártipleri hám tınıshlıǵın mirshabbası, jınayat islerin kόrip shıǵıw hám jaza tayınlaw qala qazısı, qalanı kútilmegen hújimlerden qorǵaw Topshıbası hám Ishanqala, Dishonqala qutlovi (komendantı) juwapkershiliginde bolǵan.

Xiywa xanlıǵında 40 mıń atlıdan ibarat asker bolıp, áskerge láshkerbası basshılıq etken. Áskerlik xızmetinde bolǵanlar salıq xızmetinen azat etilgen. Júriste qatnasqan hár bir jawınger 5 altın teńge alǵan. Xannıń kόrsetpesine muwapıq , όzin kόrsetken áskeriy lawazımlardaǵı 10, 20, 50,100 hám bunnan da kόbirek muǵdarda altın teńgeler berilgen. Biylerge 50-100 teńgege shekem, júzbasılarǵa 10-20 teńge aylıq berilgen. Tınıshlıq paytlarda áskerler xojalıq isleri menen shuǵıllanǵan.

Xan áskerleri Buxara áskerleri sıyaqlı qılish, oq jay, nayza menen qurallanǵan. Kem sanlı áskerlerde pilteli mıltıqlar da bolatuǵın edi, kem sanda toplar da bar edi.

Qoqan xanlıǵı. XIX ásirdiń birinshi yarımında Qoqan xanlıǵi aymaqlıq jaǵınan Orta Aziuadaǵı iri mámleket edi. Qoqan xanlıǵi shıǵısta Shıǵıs Túrkistan, batısta Buxara amirligi ва Xiywa xanlıǵı menen shegaralas edi.

Xanlıq aymaǵı arqasında úsh qazaq júzlerin όzlerine jeńil ǵana baǵındırıp alǵan Rossiya menen shegaralanatuǵın edi. Xanlıqtıń qubla shegaraları Qarategin, Kulob, Darvoz, Shuǵnonday tawlı aymaqlardı όz ishine alǵan, bul aymaqlar ushın Buxara amirligi menen qanlı urıslar bolıp, olar qoldan-qolǵa όtip turar edi.

Qoqan xanlıǵının aymaǵı Buxara amirligi hámXiywa xanlıǵınan όzgeshe halda sersuwlı dáryaları, kόz tartarlıq oypatları, serhasıl jerleri kόp edi. Xanlıqtıń orayı Qoqan, Margilon, Ozgan, Andijan, Namanganday iri qalalar jaylasqan Fergana oypatı edi. Tashkent, Shimkent, Turkistan, Awliyeata, Pishpek, Sozaq, Aq meshittey iri qalalarda da Qoqan xanlıǵı qaramaǵında edi.

Qoqan xanlıǵında xalıq salıstırmalı tıǵız jaylasqan bolıp, shama menen 3 mln adam jasaytuǵın edi. Xanlıqtıń paytaqxtı Qoqanda 80 000, Tashkent qalasında 60000 adam jasaǵan.

Qoqan xanlıǵı xalqının kόpshilik bόlegi όzbekler edi. Sonday-aq, xanlıqtıń xalqı tájikler, qırǵızlar, qazaqlar, uygurlar, qaraqalpaqlardan ibarat edi. Bular menen qosılısıp yahudiyler, tatarlar, hindler hám basqa elatlardıń wákilleri de jasaytuǵın edi.

Qoqan xanlıǵında mámleketti basqarıw Buxara hám Xiywadaǵıǵa uqsas edi. Xannın huqıqı hesh nárse menen shegaralanbaǵan hákim mutlaq edi. Xannan keyingi ekinshi shaxs wázir esaplanıp, ol áhmiyetli mámleket máselelerin xan menen kelisilgen halda sheship qoyatuǵın bolǵan. Oraylıq mámleket basqarıwında Qusbegi, Atalıq, Devonbegi, Mıńbasi, Shayxuislam, Qazi kalon, Partvanashı, Shigovul, Sarkor, Inaq, Dasturxanshı, Amin, Jasawılbasinday ámeldarlar xızmet etetuǵın edi. Saraydıń qasında arnawlı keńes dúzilgen bolıp, onıń quramında eń joqarı ámeldar shaxslar kirgen. Xan keńestiń raisi hám máseleniń sheshimin belgileytuǵın shaxs edi..

Qoqanda mınlar dinastiyası (1710-1875)

☼ Shoruxbiy - 1710-1721

☼ Abdurahimbiy - 1721-1733

☼ Abdulkarimbiy - 1733-1750

☼ Abduraxman - 1750 (9 ay)

☼ Erdana - 1751-1752

☼ Bababek - 1752-1753

☼ Erdana (ekinshi ret) - 1753-1762

☼ Sulayman - 1762-1763

☼ Narbotabiy - 1763-1798

☼ Alimxan - 1798-1810

☼ Omarxan - 1810-1822

☼ Muhammed Alixan - 1822-1841

☼ Sheralixan - 1842-1844

☼ Murodxan - 1844

☼ Xudoyorxan - 1845-1858

☼ Mallaxan - 1858-1862

☼ Xudoyorxan (ekinshi ret) - 1862-1863

☼ Sultan Sayidxan - 1863-1865

☼ Xudoyor (Ushinshi ret) - 1865-1875

Qoqan xanlıǵında áskerdi, qural-jaraq qoymasın, áskeriy islerdi Mıńbası basqaratuǵın bolǵan. Áskerde besjúz bası, júz basi hám onbasılar áskeriy lawazımları bolǵan. Áskerdiń bir bόlegi turaqlı xızmette bolıp, oraylıq hákimiyattıń ıqtıyarında bolǵan. Xan gvardiyası dep atalǵan bul áskeriy bόlimde qıpshaqlar, qırǵızlar, hám tájikler úlken orın tutatuǵın edi. Urıs paytında xan tájiriybeli oficerdi láshkerbası etip tayınlaytuǵın edi. Askeriy xızmetlerdegi bir at hám bir er – jabıw berilgen. Júz basına bir jılǵa 147 swm, onbasıga 65 swm, qatardaǵi áskerge 48 swm is haqı tόlenetuǵın bolǵan. Oraylıq hákimiyattıń qatramaǵında bolǵam 10 mıń adamǵa jaqiń áskerlerdiń bόlimi áskeriy xızmetkerlerge mámleket qáziynesinen aylıq tόlengen. Armiya ázkeri qılısh, nayza, pilteli mıltıq penen qurallandırılǵan. Sonday-aq, armiyada toplarda bolǵan.

Qoqan xanlıǵı 15 beklik, áskeriy okrigqa bόlingen bolıp, olardıń yarımınan kόbisi xannıń ulları yaki jaqınları hákimlik etetuǵın edi

Hákimler όz aymaǵındaǵı áskeriy kúshlerdiń asker bası hámde puqaralıq basqarıwınıń baslıǵı edi. Hákimler xannıń birinshi shaqırıwınan-aq όz áskerleri menen belgilengen orınǵa jetip keliwleri shárt edi. Usılay etip, xan ádewir asker toplaw ımkaniyatına iye boldı. Qoqan xanı zárúrlilik bolǵanda , azıq-awqat júklengen 12 mıń arbaǵa iye bolǵan 60 mıńǵa shekem jaqıngrlerdi jıynaytuǵın bolǵan.

3. Xanlıqlarda όzara gúreslerdiń háwij alıwı, onıń aqıbetleri.

Patsha Rossiyası pútkil Sibirdi basıp alıp, qazaq hám qırǵızlar jasaytuǵın aymaqlar – kishi júz, orta júz hám úlken júzlerdi όzine baǵındırıp, endi Orta Aziyaǵa qarap jılısıp barmaqta edi. Rossiya menen Qoqan xanlıǵı tikkeley shegaralas bolıp qalǵan edi.

Rus húklimetiniń Qoqan xanlıǵına qısımı qazaq hám qırǵızlarǵa qarata tásir sheńberin qırqıw siyasatı hám ámeliyatında ayqın kόzge taslanbaqta edi. Bul jawız niyetti barlıq όzbek xanları túsinetuǵın edi, biraq hálsizligi sebepli saplastırıw boyınsha talap etken dárejede shara taba almadı

Ahwal úsh xanlıqtıń birlesip dushpandı bastırıw jolınan barıwın talap etetugın edi. Al ámelde bolsa bunın kerisi boldı, olar birlesiwdın ornına όzara gúresti kúsheytip jiberdi. Atap aytqanda, Qoqan xanlıǵında tınıshlıqtın bolmawı, hákimiyat ushın gúres háwij alǵan edi.

Qoqan xanı Muhammed Alixan (1822-1841) taxtqa otıǵannan baslap 1834-jılǵa shekem Qarategin, Kulob, Dawvaz walayatına toqtawsız júrisler etip, olardı Qoqan xanlıǵına boysındırdı. 1826-1831-jıllar dawamında bolsa bir neshe márte Qashǵarǵa bastırıp kirip, qitaylılar menen urıs alıp bardı, mıń-mıńlaǵan adamlardıń qirılıp ketiwine sebepshi boldı.

Muhammed Alixan όz átirapındaǵılardıń tásirine túsip, hátteki όz atasınıń eń abroylı tulǵaların qısımǵa alıp, xannıń hákimiyatı menen jergilikli ámelar-dáwletliler ortasında qáliplesken awqamdı buzdı. Oladıń ayırımları όltirildi, súrgin etildi, geyparaları Buxaraǵa qashıp ketti.

Aman qalǵanlar xannan narazı bolǵanlardı όz átirapına jıynap, xandı taxttan qulatıwǵa tayarlana basladı. Xannın jeńiltekligi, házlikke beriliwi xalıqtı όzine qarsı etip qoydı. Ruwxaniyler xandı ádep-ikramsızlıqta, shariyatqa qarsı jınayatta ayıpker etip, oǵan qarsı ashıq úgitlew alıp bardı.

Xannan narazı bolǵanlar 1839-jılı όz elshilerin Buxara amirı Nasrullo qabıllawına jiberip, járdem soraydı. Bul waqıtta Buxara amiri menen Qoqan xanı ortasında Jizzaq, Uratepa hám Xojand ushın urıs júrip atırǵan edi. Amir Nasrullo Qoqan áskerlerin qıyratıp, Jizzaq, Oratepa hám Xojandtı όz qaramaǵına qaratadı. Endi Qoqanǵa qarap atlandı. Sol paytta, 1841-jılda Muhammed Alixannıń zulımlıǵına qarsı Qoqan qalası xalqı qozǵalań kόterdi.

Xan Ordadan qashıp ketti. Qozǵalańshılardıń talapları boyınsha bir neshe ayıpker shaxslar όltirildi.

Xalıq Buxara amiri Nasrullonıń Qoqanǵa hújim etiw niyetinde ekenligin esitkennen keyin qozǵalańdı toqtattı. Buxara amiri όz áskerleri menen Qoqanǵa jaqın jaylasqan Beshariqqa kelgende Muhammed Alixan elshiler arqalı qımbat baha sawǵalar jiberip, Xojandtı amirge tapsıradı hám όzin Buxara amiriniń orinbasarı dep tán aladı. Amir Nasrullo bolsa Buxaraǵa qaytıp ketedi. Óz taxtın saqlap qalǵan Muhammed Alixan όzine jaqpaǵan adamlardı jáne qısımǵa ala baslaydı, όltiriwdi dawam etedi. Paytaxtta jáne narazılıq kúsheyip qozaǵalań baslanadı. Aqırında, 1841-jıl noyabrayında Muhammed Alixan taxttan bas tartıwǵa májbúr boladı hám onıń inisi Sultan Mahmud xan bόladı. 1842-jılı Buxara amiri Nasrullo Qoqanǵa qarsı όz áskerlerin atlandıradı. Qoqan áskerleri qıyratıladı. Qoqan xanlıǵı Buxara amirligine boysındırıladı.

Qoqannıń baǵınıwına xanlıqtaǵı pıtırańqılıq hám xalıqtıń όz húkimdarınan narazılıǵı sebep boldı. Muhammed Alixan όz adamları menen tutqınǵa alınadı hám Nasrullo buyrıǵına muwapıq όltiriledi. Hátteki xalıqtıń súyikli shayrası Nodiraga da ayawshılıq bolmadı.

Amir Nasrullonıń Qoqan xanlıǵındaǵı húkimdarlıǵı uzaqqa barmadı. Amirdiń Qoqandaǵı naibi Ibrahim dadqanıń Qoqan xanlıǵı xalqın aldınnan όndirilip kelingen salıqlarǵa qoshınsha ráwishte Buxara amirliginde engizilgen salıqlardı da tόlewge májbúr etiwi nátiyjesinde pútkil Qoqan xanlıǵı aymaǵında 1842-jılı úlken qolǵalań kόterildi. Onıń aqıbetinde amirdiń Qoqandaǵı nayibi hám bekleriniń hákimiyatı awdarıldı.

Buxara amirligi hákimiyatına qarsı gúreste Qoqan xalqınıń qozǵalańın shόlkemlestirgen jergilikli kúshler Fergana oypatında kόship júrgen qıpshaqlardıń medetine tayanǵan edi. Qoqan xalıǵınıń ǵárezsizligi tiklendi.

Taxtqa Norbutabiydiń inisi Sherali otırǵızıldı. Qoqan xanlıǵınıń ǵárezsizligin tilkewde mıń qáwimine úlken medet bergen qıpshaqlar úlken mártebege iye bolıp aldı. Qıpshaqlarddıń jol basshısı Musulmanqul ásker bası, bas wazir, bas máslahátshi etip tayınlandı. Ámelde mámlekettiń basqarıwı isleri onıń qolında jámlengen edi. Eń juwapkerli mámleket isleri lawazımlarına qıpshaq dáwletlileri tayınlandı.

Qoqandaǵı jeńiliske shıday almaǵan Nasrullo jáne Qoqanga atlanıs jasadı. Ol Qoqan qalasın 40 kún qamawda da usladı. Áyne shaǵda, Xiywa xanı Allaqulxan Buxara amirligine qaraslı Charjoyga hújim basladı. Amir Nasrullo Buxaraga qaytıwǵa májbúr boldı. 1843-jılı Xazaraps janında Buxara hám Xiywa áskerleriniń arasında ayawsız sawash boldı. Amir Nasrullo jeńiliske ushıradı. Bunnan paydalanǵan Qoqan xanlıǵı Xojand penen Tashkentti όz qaramaǵına kiritti.

Sheralixan húkimdarlıǵi dáwiri xalıqtan salıq όndiriwdiń kúsheyiwi menen ajıralıp turdı. Bul hal miynetkesh xalıqtıń narazılıǵın keltirip shıǵardı. Bunnan basqa mámleker islerinde áhmiyetli lawazımlardı iyelep alǵan qıpshaqlar mámleket turmısınıń hár bir salasında όz húkidarlıǵın όtkeriwge , basqa όzbek qáwimleri, qırǵız hám tájiklerdiń mámleket turmısındaǵı tásirin kemeytiwge urındı. Qıpshaqlardıń Qoqanǵa kόship keliwi jáne de kúsheydi. Olar jergilikli xalıqtıń úy-jayların, mal-múlkin zorlıq penen tartıp ala basladı. Bulardıń bári xanlıqta qıpshaqlqrǵa qatara narazılıqtı kúsheyte basladı.

Sheralixan bul ahwaldı túsinip jetti hám Musulmanquldan qutılıw jolına tústi. Musulmanqul xannıń niyetin sezip qalıp, oǵan qarsı qastıyanlıq uyımlastıradı. Bul qastıyanlıqtı ámelge asırıw ushın qolaylı pursatta kelip jetken edi. Qastıyanlıq rejesi boyınsha, Musulmanqul salıqlardıń hádden tıs awırlıǵına narazı bolıp qozǵalań kόtergen Osh xalqınıń qozǵalańın bastırıw ushın ásker menen jόnep ketiwi, ayırım siyasiy kúshlediń sharayattan paydalanıp Samarqandta jasap atırǵan marhum Qoqan xanı Alimxannıń ulı Muradxandı alıp kelip Qoqan taxtına otıqǵızıw názerde tutılǵan edi. Qipshaqlardan narazı bolǵan jergilikli xalıqtıń Muradxandı qollap-quwatlawına Musulmanqul isenetuǵın edi. Musulmanqul Oshtan qaytqannan keyin, “mámleket tόńkerisinde” qatnasqanlardıń bárin jazalaw, usı jol menen όzinıń bárlıq qarsılaslarınan qutılmaqshı, qıpshaqlardıń tolıq húkimdarlıǵın ornatpaqshı edi. Ámelde de soday bolıp shiqtı.

Bul qáwipli niyetten xabarı bolmaǵan Muradxan Isfara hákiminiń shaqırıwı menen Qoqanǵa keledi hám taxtqa dawalıq etedi. Bul bolıp όtip atırǵan úlken “siyasiy oyın”nıń astında neler bar ekenligin túsinip jetken Sheralixan Muradxannıń paydasına taxttan bas tartadı. Tez arada Muradxannıń buyrıǵı menen Sheralixan όltiriledi. Al Musulmanqulǵa bolsa όz lawazımında qalǵanlıǵı haqqına párman jiberiledi.

Qupiya niyeti ámelge asa baslaǵan Musulmanqul όz áskerleri menen Namananga keledi. Áweli isti όziniń 12 jasar qızın marhum Sheralixannıń ulı Xudayarxanǵa nekelep beredi. 13 jaslı Xudayarxan bul dáwirde Namangan hákimi edi. Bunnan keyin Qoqanǵa kelip Murodxan hám onı qollap-quwatlaǵanlardı qastıyanshılar sıpatında ayıplap, olardı όltirtedi. Kúyewi Xudayarxandı taxtqa otırǵızadı. Xudayarxan jas bolǵanlıǵı sebepli ámelde xalıqtı qayinatası Musulmanqul basqaradı. Solay etip, xanlıqta ámelde qıpshaqlar húkimdarlıǵi dáwiri baslanadı.

Endi bolsa qıpshaqlar Qoqaonǵa jalpılamay kόship kele baslaydı, jergilikli xalıqtı qaladan quwıp shıǵaradı. Olardıń úy-jayların iyelik etip aladı. Suwǵarıw qurılısların qolǵa kiritedi, xalıq endi suw ushın qıpshaqlarǵa salıq tόleytuǵın boladı. Bulardıń bári όz náwbetinde xalıqta húkimdarlarǵa qarsı qoǵalań kόteriw qáwpin tuwdıradı. Bunday ahwalda Musulmanqul όz mártebesin joǵatpawdı oylap ruslar menen baylanıs oranatıwǵa umtıladı hám rus áskerbası wákili V.V.Velyaminov-Zernov penen jasırın ráwishte ushırasadı. Bul hal Xudayarxandı qattı shoshındırıp jiberedi. Mine usınday sharayatta xan birden-bir duris joldı tańlaydı. Bul jol qayinatası Musulmanqul hám qıpshaqlardıń húkimdarlıǵın saplastırıw jolı edi. Ol usnday hám isledi. Biraq, bul niyeti júdá ayawsızlıq penen ámelge asırıldı. 1852-jıl 9-oktyabr – Qurban haytı kúni ol Tashkentten shaqırılǵan áskerler menen qıpshaqlardıń qırǵının uyımlastırdı. Onın bul jolın jergilikli xalıq qollap-quwatladı. Qayinatası Musulmanqul tutqınǵa alınıp, qoqoanǵa alıp kelinedi hám όltiriledi. Qıpshaqlardıń mal-mulikleri tartıp alınadı, olar jergilikli xalıqqa satıladı.1854-jılı qıpshaqlar Andijan hám Margilanda qozǵalań kόterdi, Buxara amiri qozǵlańǵa medet berdi. 1855-jılı jáne qozǵalań kόterildi. Tashkent, Shimkent, Túrkistan qalarında da qozǵlańlar boldı.

Musulmanqul húkimdarlıǵı tamamlandı, qozǵalańlar bastırılsa da, ishki narazılıqlar bunın menen saplastırılmadı.

Xudayarxan xalıqtan salıq jıynawdı kúsheytti, xalıqqa jábir-julımlıq etiw artıp bardı. Xalıqtıń narazılıǵınan paydlalanıp, xannın inisi Mallaxan ásker toplap, 1858-jılı xannın táreptarların qıyratadı hám Qoqandı iyeleydi. Xudayarxan Buxaraǵa qashıp ketedi. Mallaxanǵa da qastıyanlıq uyımlastırıladı hám 1862-jılı Mallaxan όltiriledi. Shonmurad xan dep jariyalanadı. Mallaxan táreptarları όltiriledi.

Alǵaw-dalǵaw háwij alǵan bir paytta Tashkent hákimi anota όz janın saqlap qalıw maqsetinde Xudayarxandı Tashkentke shaqıradı. Xudayarxan Tashkentke keldi hám Buxara amiriniń járdeminde 1862-jılı Qoqan taxtın iyeleydi.

Biraq láshkerbası Alimqul Xudayarxanǵa qarsı urıs baslaydı, Xudayarxan jáne Buxaraǵa qashıwǵa májbúr boladı. Alimqul Mallaxannıń ulı Sultan Saydxandı Qoqan xanı dep járiyalaydı. Biraq bunın menen Qoqan xanlıǵında siyasiy turaqlılıq ornatılmadı. Xudayarxan 1865-jılı úshinshi ret taxttı iyeleydi. Taxt ushın όzara ishki gúresler háwij alıp baratugın edi. Bul Rossiya basqınshılıǵi bosaǵasında hám basqınshılıq baslanıw dáwirinde júz berip atırǵan edi.

Patsha Rossiyasi basqınshılıǵi bosaǵasında Buxara amirliginde de dáwletliler hám beklerdiń mal-múlik, taxt, ámel talasıp, όzara qarsılıqları kúsheydi, qırǵın keltirgen urıslar boldı. 1826-1860-jıllarda amirlik etken Nasrullo ayawsız húkimdar edi. Ol taxtqa shıqqannan keyin, όz jolında tosıq bolmasın dep aǵaları Xusaydi záhárlep όltiredi, Omardı όltiredi. Nasrullo taxttı iyelewde oǵan járdem bergenlerdi de aman qaldırmadı. Taxtqa otırǵan kúninen baslap, bir ay dawamında hár kúni 50-100 adam όltirilip turıldı. Sol sebepli amir Nasrulloga “qassap amir” dep laqap qoyılǵan edi.

Amir Nasrullo amirliktegi pıtırańqılıqtı toqtatıw ushın ayawsız urıslar alıp bardı, boysınbaǵan qala hám awıl xalqın qılsihtan όtkerdi.

Buǵan όzlerin ǵárezsiz dep esaplawshı Sharisabz bekligine qarsı alıp barılǵan qanlı urıslar mısal bola aladı. Amir Nasrullo Shahrisabzge qarsı 32 ret hújim jasap, aqırı oni 1856 –jılı basıp ladı.

Ózbek xanlıqlarınıń húkimdarları Rus mámleketi qısımlarına itibarsızlıq, juwapkerdhilik etti. Ózara urıslardıń iyirimine tartılıp, úlken kúshlerdi orınsız qurban etti, mámlekettiń baylıǵın kereksiz islerge suwırdı. Waqıttı házlik-ishrat, kaypu-sapa menen όtkerdi.

Ataqlı όzbek jazıwshısı Abdula Qadiriy όzinın “Ótken kúnler” romanında Yusufbek hajının tilinen tόmendgi qayǵılı sόzlerin bayan etedi. “Maqsetleri júdá ashıq... birewi mıńbası bolmaqshı, ekinshisi Normuhammedtiń ornına otırmaqshı, úshinshisi jáne bir qalanı όzine ǵárezli etpekshi. Awqamnın ne ekenligin bilmegen, jalǵız όz mápi, shaxsiyatı jolında, bir-birin jep, ishken, ámelparaz, dúniyaparaz hám dańqparaz aqmaqlar Túrkistan topıraǵında joǵalmastan turıp, biziń adam bolıwımızǵa aqılım jetpey qaldı...Biz usı halda ketetuǵın, bir-birimizdıń túbimizge suw quyatuǵın bolsaq, sol jaqın esaplanadı, patsha eziwshiligi Túrkistanımızdı iyeleydi hám biz bolsaq όz qolımız benen keleshegimizdi orıs qolında qaldırǵan bolamız”.

Shınında da usınday boldı. Túrkistan jáhán rawajlanıwınan barǵan sayın shette qala berdi, aldınǵı mámleketlerden izde qaldı.

Jurtbasımız Islam Karimov xanlıqlar dáwiri tariyxına jańasha názer salap eken, tariyxshı qánigelerge tόmendegi sorawlar menen múrájáát etedi “Nege jáhánge Ahmad Ferǵaniy, Muhammed Xoramiy, Ibn Sina, Abu Rayxan Beruniy, Umam Buxariy, Amir Temur, Uluǵbek. Alisher Nawayı, Baburday ullı tulǵalardı bergen bul millet XVII-XIX ásitlerge kelip, tap usı shaqqa shekem erisken jetilisiw dárejelerinen túsip ketti?. Nege sońǵı úsh ásir dawamında basımız izde qalıwshılıqtan shıqpay qaldı? Ájdadlarımızdıń qattı qarsılıǵına qaramastan, patsha Rossiyası úlkemizdi salıstırmalı ańsat basıp aladı, bul da izde qalıshılıqtıń da ornı bolmadı ma eken”1 .

Shınında da, XVII-XIX ásir jáhán tariyxına máteriallıq hám mádeniy όrlew dáwiri bolıp kirgenligi belgili. Atap aytqanda, Evropadaǵı bir qatar mámleketlerde όndiris sezilerli dárejede όsti, zavod-fabrikalar qurılıp, jańa texnikalıq úskeneler menen úskenelendi, temir jollar qurıldı, kontinentler aralıq teńiz jolları ashıldı, miynettıń όnimdarlıǵı arttı, adamlardıń materiallıq hám mádeniy turmıs dárejesi kόterildi. Orta Aziya xanlıqları mine usınday unamllı processten shette qaldı, izde qalıwǵa júz burdı.

Ózbek xanlıqları qalaqlıqtıń tamırları, sebepleri nelerden ibarat?

Qalaqlıqqa bir qatar faktorlar sebep boldı

1Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т: «Шарқ», 1998, 9-бет. 185

Xanlıqlardıń ásirler dawamında όzgermey kiyatıqǵan mámleketti basqarıw usılı, tar sheńberdegi húkimdarlardıń zulımlıǵı rawajlanıwǵa tosıq bolıp qalǵan edi.

Ásirler dawamında bir pútin bolıp kelgen mámlekettiń, bir ekonomikalıq hám mádeniy makanda jasap kelgen xalıqtıń úshke bόlinip ketiwi, xanlıqlar ortasındaǵı urıslar, hár bir xanlıq ishindegi pıtırańqılıq, όzibilermenlik hám όzara hákimiyat ushın tınımsız dawam etken ishki gúres, jala—hiyleniń háwij alıwı, όzara narazılıq-jánjeller, urıslar walayat hám tumanlardı, qalaberse pútkil mámleketti qıyrattı hám wayran etti.

Xanlıqlr ortasındaǵı όzara urıslar, etnikalıq ala awızlıqlardıń kúsheyiwin keltirip shıǵardı yaki olar zorlıq penen jasap turǵan jerlerinen kόshirip jiberiletuǵın edi. Búl process etkinalıq gruppashılıqtı keltirip shıǵardı, qáwimlerdiń etnikalıq jaqtan aralasıwına, bir pútin xalıq bolıp qawısıwına , birlesiwine kesent kόrsetildi.

Mámleket dárejesinde de, walayatlar dárejesinde de, jalǵız xalıq, jalǵız Watan túsiniklerniń qádiri ańlap alınbadı. Adamlardı Turkstandı, xalıqtı birlestiriw ideyası astında uyımlastıra alatuǵın jol basshı tabılmadı.

Xalıq xan hám beklerdiń, lawazımlı ámeldarlardıń zorlıǵınan, όz basımshalıǵınan, όz mápin oylawshılıqlarınan, ǵayrı nızamlıq salıq hám tόlemlerden azap shegetuǵın edi. Turmıs darejesi tόmen bolıp, xalıq tutınıw ushın eń zárúr bolǵan tar sheńberdegi ápiwayı buyımlar hám όnimler menen qanaatlandırılatuǵın edi. Óndiristiń tek tutınıw máqsetine qaratılǵanlıǵı ekonomikanıń όsiwi ushın túrtki bere almaytuǵın edi

Xanlar hám saray ámeldarları όndiris kúshleriniń rawajlanıwına kesent berip atırǵan όndiris usılın qollap-quwatlaytuǵın edi. Tuykarǵı baylıq bolǵan jerde iyelik etiwdın eki túri bir neshe ásirlerden beri όzgermesten kiyatırǵan edi.

Xanlıqlarda húkimdar jerdiń birden-bir iyesi bolıp, jer onı islewshiler bolǵan dyxanlarǵa xatlap, ijara etip bekitilgen edi. Diyxan jer iyesi emes, jerden alınǵan hasıldıń iyesi edi. Sonıń ushın diyxan jerdi asırap saqlawǵa, onın όnimdarlıǵın arttırıwǵa umtılmaytuǵin, buǵan mápdar emes edi. Diyxan jerdiń iyesi bolmaǵanı ushın basqa jerde ge kete beretuǵın edi.

Diyxanshılıq ahwalı tόmen dárejede edi. Jerge islew beriw burınǵıday bir jup όgiz, gúnde dárejesinde qalıp ketken edi. Irrigaciya qurılıslarına áhmiyet beriw páseńlep, suwǵarılatuǵın jer maydanları qısqarıp bara berdi.

Xanlıqlarda sanaat isleri rawajlanbadı. Kúkirt, reńli metallar, mramor, taskόmir, neft sıyaqlı tábiyiy baylıqlar tolıq bolǵan kánler bolsa da, olardı izlestirip tabıw, qazıp alıw, kán-taw islerin jolǵa qoyıwǵa biypárwalıq penen qaraldı. Úlkede jetkilikli dárejede iri dáryalar bolsa da, olarda balıqshılıqtı rawajlandırıw , kemequrılısın jolǵa qoyıw hesh kimnın qıyalına da kelmeytuǵın edi.

Tovar-pul qatnasları rawajlandırılmadı. Dáramat tutınıw hám armiya hárekerlerin zorǵa qaplaytuǵın edi, pul, altın, gúmis xan hám ámeldarlardıń qáziyene deredgi bolıp bolıp qalǵan edi, ekonomikanıń rawajlanıwı ushın jumsalmaytuǵın edi, όlik dúniya sıpatında saqlanatuǵın edi, kapitalǵa aylanbaytuǵın edi.

Xanlıqlardıń sawda qatnaslarında elege shekem almastıtıw túrinde dawam etip kelmekte edi. Orta Aziya jáhan bazarınan ajıralıp qalǵanının ústine , birden-bir ishki bazar da shόlkemlespegen edi.

Ózbek xanlıqlarındagı sociallıq-siyasiy turaqsızlıq, ekonomikalıq hám áskeriy hálzislik qońsı mámleketlerdi όz qaramaǵına kiritip alıw siyasatın jedellestirip atırǵan patsha Rossiysı ushın qolaylı boldı. Xanlıqlardaǵı pıtırańqılıq, ozara ala awızlıqlar aqır-aqıbette olardıń Rossiya imperiyası tárepinen basıp alınıwı hám koloniyaǵa aylanıwına alıp keldi.
Sınaw sorawları

1. Muhammed Shaybaniyxannıń Movaraunnaxr hám Xurosandı salıstırmalı ańsat iyelep alıwına neler sebep boldı?

2. Shaybaniyler qashan hám qandayqalalardı baǵindırıp aldı?

3. Ne sebepten Shaybaniyler Xurosandı qolda uslap tura almadı?

4. Ne ushın urkistan úsh xanlıqqa bόlinip ketti?

5. Buxara xanlıǵının dúziliwi haqqında aytıp berin, bul haqqında referat jazıń.

6. Xiywa xanlıǵı qanday ortalıqta, qashan dúzildi?

7. Абдуллаxan II dáwirinde Buxara xanlıǵınıń sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq, mádeniy turmısında qanday όzgerisler júz berdi?

8. Ashtarxaniylar kim, olar Buxara xanlıǵında hákimiyattı qashan qolǵa kititti?

9. Qashan hám ne ushın Buxara xanlıǵı amirlik dep atalatuǵın boldı?

10. Qoqan xanlıǵınıń dúziliwin, hákimiyattı qanday dinastiya basqaрǵanın bilesizbe?

11. Buxara, Xiywa, Qoqan xanlıqları tariyxına tiyisli qanday shıǵarmalar jazılǵan?

12. XV-XIX ásirlerde tiklengen tariyxıy arxitekturalıq esteliklerdi bilesizbe?

13. Ne sebepten xanlıqlarда όzara hám ishki gúresler uzaq jıllar dawam etti?

14. Xanlıqlardıń sociallıq-ekonomikalıq turmısındaǵı qalaqlıqtıń sebeplerin bilesiz be?

15. Xanlıqlar ortasındaǵı όzara gúres qanday aqıbetlerge alıp keldi? 187

16

1^ Темур тузуклари. Т.: Нашриёт матбаа бирлашмаси, 1991, 53-бет