8 variant Nomoddiy aktivlar mohiyati, turlri va ularni hisobga olish

8 variant

1. 
   Nomoddiy aktivlar mohiyati, turlri va ularni hisobga olish
   
2. 
   Bank hujjatlarining turlari va ularning tavsifi
   
3. 
   Kirim kassa operatsiyalari bo’yicha hujjatlar aylanishi, hisobi va nazorati
   

Nomoddiy aktivlar — bu moddiy-ashyoviy ko‘rinishga ega bo‘lmagan, bir yildan ortiq foydali xizmat muddatiga ega bo‘lgan va bank xizmatlarini ko‘rsatishda yoki ma’muriy maqsadlarda foydalaniladigan nomonetar, identifikatsiyalanadigan aktivlardir.

Nomoddiy aktivlarga patentlar, mualliflik huquqlari, gudvill (goodwill), savdo markalari, kompьyuter dasturiy ta’minoti, litsenziyalar va shu kabilar kiradi.
Agar dasturiy ta’minot tegishli uskunaning tarkibiy qismi hisoblansa, u moddiy aktiv sifatida qaraladi. Agar dasturiy ta’minot tegishli uskunaning tarkibiy qismi hisoblanmasa, u nomoddiy aktiv sanaladi
Boshlang‘ich (haqiqiy) qiymat — nomoddiy aktivlarni xarid qilish va ishlab chiqishga haqiqatda qilingan xarajatlar, shu jumladan to‘langan soliqlar, bojxona bojlari va yig‘imlari, xizmatlar, shuningdek aktivni undan maqsadga ko‘ra foydalanish uchun ishga yaroqli holga keltirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan olib kelish va montaj qilish, o‘rnatish va boshqa xarajatlar summasi.
Nomoddiy aktivlar qiymatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri olib boriladigan xarajatlar masalan, yuridik xizmatlar uchun professional gonorarlarni o‘z ichiga oladi. Haqiqiy qiymatni aniqlash uchun barcha savdo chegirmalari va qaytarishlar chegiriladi.
Nomoddiy aktivlarning qayta baholashni hisobga olingan qiymati tiklash (tiklanish) qiymati deb ataladi. Aktivning buxgalteriya balansida tan olinadigan summasi balans qiymati deb ataladi.
Gudvill (goodwill) — bu yaxshi obro‘, «firma bahosi». Gudvill xaridor tomonidan bankni xarid qilish paytida uning sof aktivlari (barcha aktivlar bozor bahosi va barcha majburiyatlar bozor bahosi o‘rtasidagi farq) qiymatidan yuqori to‘lanadigan summa sifatida aniqlanadi. Bu bankning xaridori bankni xarid qilish bank tomonidan ko‘p yillar mobaynida mijozlar, qarzdorlar hamda omonatchilar bilan o‘rnatilgan o‘zaro munosabatlarni xarid qilishni ham o‘z ichiga olishini tushunishini bildiradi.
Faol ikkilamchi bozor — narxlar barcha bozor qatnashchilariga oshkor (qulay) bo‘lgan va har qanday vaqtda bitimni amalga oshirishni xohlovchi sotuvchi va xaridorlarni topish mumkin bo‘lgan bozor
Nomoddiy aktivlar hisobini yuritishning asosiy qoidalari bo‘lib ularning balans qiymatini va ushbu aktivlarga nisbatan qo‘llanilishi lozim bo‘lgan amortizatsiya usullarini aniqlash, hamda nomoddiy aktivlar balans qiymatidagi o‘zgarishlar, amortizatsiya hisoblash tartibi va ularning chiqib ketishidan moliyaviy natijalarni aniqlash va hisobga olish hisoblanadi.
Bank nomoddiy aktivlari quyidagi usullar bilan shakllanadi:
1) haq evaziga xarid qilish;
2) bank ichida ishlab chiqish yo‘li bilan;
3) tekinga olish.
Agar aktiv moddasi nomoddiy aktiv ta’rifiga javob bersa, bank kelagusida iqtisodiy foyda olish ehtimoli mavjud bo‘lsa va aktiv qiymati ishonchli o‘lchanishi mumkin bo‘lsa, u nomoddiy aktiv sifatida e’tirof etilishi (tan olinishi) lozim. Mazkur talab ham chetdan olingan, ham bank ichida yaratilgan nomoddiy aktivlarga nisbatan qo‘llaniladi.
Bank aktivning foydali xizmat muddati mobaynida mavjud bo‘ladigan kelgusi iqtisodiy naf olish ehtimolini baholashi lozim.
Nomoddiy aktivdan olinadigan kelgusi iqtisodiy naf xizmatlarni sotishdan olingan tushum, xarajatlar tejami va bank tomonidan aktivdan foydalanish natijasida hosil bo‘lgan boshqa naflarni o‘z ichiga olishi mumkin.
Agar nomoddiy aktiv na nomoddiy aktivlarning ta’rifiga, na tan olish me’zonlariga javob bermasa, ushbu modda bo‘yicha xarajatlar ular amalga oshirilgan davrning xarajatlari sifatida tan olinadi.
Aktivni nomoddiy aktiv sifatida aniqlash imkoniyati bo‘lmagan holda (ba’zi nomoddiy aktivlar jismoniy substansiyada yoki uning ichida madjud bo‘lishi mumkin) elementning muhimligidan kelib chiqish lozim (misol uchun, dasturiy ta’minot holatida — kompakt-disk, litsenziya yoki patent bo‘lganda — huquqiy hujjatlar).
2. Nomoddiy aktivlarni birlamchi aks ettirish, sotib olish va qayta baholash.
Haq evaziga xarid qilingan nomoddiy aktiv boshlang‘ich (haqiqiy) qiymati bo‘yicha baholanadi va hisobga olinadi. Boshlang‘ich qiymatning o‘zgarishiga faqat nomoddiy aktivlar qayta baholangan hollarda yo‘l qo‘yiladi.
Nomoddiy aktivlarning tahliliy hisobi nomoddiy aktivlarning har bir turi bo‘yicha ochiladigan tegishli shaxsiy hisobvaraqlarda yuritiladi.
CHet el valyutasida xarid qilingan nomoddiy aktivlar balansda bojxona yuk deklaratsiyasini rasmiylashtirish sanasidagi Markaziy banki kursi bo‘yicha milliy valyutada aks ettiriladi va chet el valyutasi kursining o‘zgarishi munosabati bilan qayta baholanmaydi.
Bank ichida yaratilgan nomoddiy aktiv balansda haqiqiy tannarxi bo‘yicha aks ettiriladi.
Tekinga olingan nomoddiy aktivlar dastlab balansda real (haqqoniy) qiymati bo‘yicha aks ettiriladi. Tekinga olingan asosiy vositalarning qiymati baholovchi tashkilot tomonidan yoki aktivlarni qabul qilish-topshirish hujjatlaridagi ma’lumotlar asosida belgilanadi.
Nomoddiy aktivlar qiymatini to‘liq yoki qisman oldindan to‘lash quyidagi buxgalteriya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi:
Dt 19909 «Tovar-moddiy qimmatliklari uchun to‘langan mablag‘lar»
Kt bankning vakillik hisobvarag‘i yoki mijozning hisobvarag‘i
Aktiv kelib tushgan paytda:
Dt 16601 «Nomoddiy aktivlar»
Kt 19909 «Tovar-moddiy qimmatliklari uchun to‘langan mablag‘lar»
Agar bank nomoddiy aktivlar kelib tushgandan keyin to‘lovni amalga oshirsa, quyidagi buxgalteriya o‘tkazmalari bajariladi:
1) Nomoddiy aktivlar kelib tushganda ularni balansda aks ettirish:
Dt 16601 «Nomoddiy aktivlar»
Kt 29802 «Ko‘rsatilgan xizmatlar va tovar-moddiy qimmatliklari uchun to‘lanadigan mablag‘lar hisob-kitobi»
2) Aktivlar qiymati to‘langanda:
Dt 29802 «Ko‘rsatilgan xizmatlar va tovar-moddiy qimmatliklari uchun to‘lanadigan mablag‘lar hisob-kitobi»
Kt Bankning vakillik hisobvarag‘i yoki mijozning hisobvarag‘i
Nomoddiy aktivlar bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar, aktivga dastlab hisob-kitob qilingan me’yorlardan yuqori bo‘lgan kelgusidagi iqtisodiy foydani yaratish imkonini bergan taqdirdagina nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich (haqiqiy) qiymatiga qo‘shiladi. Boshqa barcha keyingi xarajatlar ular amalga oshirilgan davrdagi xarajatlarga olib boriladi.
Nomoddiy aktivga u sotib olingan yoki yaratilgandan so‘ng qilingan keyingi xarajatlar, agar ushbu xarajatlar aktivning dastlabki baholangan me’yoriy ko‘rsatkichlarini saqlab turish uchun talab qilinsa, joriy xarajat sifatida tan olinadi.
Nomoddiy aktivlar tekinga olinganda tekinga olingan nomoddiy aktivlarning real qiymatiga quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi rasmiylashtiriladi:
Dt 16601 «Nomoddiy aktivlar»
Kt 30905 «Tekinga olingan mulklar»
Bank ichida yaratiladigan nomoddiy aktivlarning sifati nomoddiy aktivni tan olish mezonlariga javob berishi lozim.
Ishlab chiqish natijasida yuzaga kelgan nomoddiy aktiv bank quyidagilarning barchasini namoyish qilishi mumkin bo‘lgandagina tan olinadi:
a) nomoddiy aktivni texnik jihatdan tugatilishi shunday amalga oshirilishi kerakki, u foydalanish yoki sotish imkoni bo‘lishi kerak;
b) nomoddiy aktivni tugatish bo‘yicha o‘z maqsadi, uni ishlatish yoki sotish imkoniyatini;
v) nomoddiy aktivni kelgusi iqtisodiy foydalarni yaratish qobiliyatini. Bank keyinchalik nomoddiy aktiv natijalari yoki nomoddiy aktivning o‘zi uchun bozorning mavjudligini namoyish qilishi lozim. Agar uni bank ichida foydalanish mo‘ljallansa, nomoddiy aktivning foydaliligi baholanishi lozim;
g) ishlab chiqishni tugatish hamda aktivni ishlatish yoki sotish uchun etarli bo‘lgan texnik, moliyaviy va boshqa resurslarga ega bo‘lish;
d) nomoddiy aktivni ishlab chiqish jarayonida unga tegishli bo‘lgan xarajatlarni ishonchli baholash imkoniyati.
Bank ichida yaratilgan nomoddiy aktivning tannarxi aktivdan maqsadga muvofiq foydalanish uchun uni yaratish va tayyorlashga to‘g‘ridan-to‘g‘ri olib borilishi mumkin bo‘lgan barcha xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Tannarxga quyidagi xarajatlar kiritiladi:
1) nomoddiy aktivni yaratishda xarid qilingan yoki foydalanilgan material va xizmatlar xarajatlari;
2) aktivni yaratishda bevosita band bo‘lgan xodimlarning ish haqi va ularga qilingan boshqa xarajatlar;
3) aktivni yaratish uchun foydalanilgan yuridik huquqni ro‘yxatdan o‘tkazish uchun boj to‘lovi va patent va litsenziyalar amortizatsiyasi kabi yaratilayotgan aktivga to‘g‘ridan-to‘g‘ri olib boriladigan har qanday xarajatlar;
4) aktivni yaratish uchun zarur bo‘lgan va aktivga olib borilishi mumkin bo‘lgan ustama xarajatlar.
Quyidagi xarajatlar bank ichida yaratilgan nomoddiy aktiv tannarxining tarkibiy qismini tashkil qilmaydi:
1) savdo, ma’muriy va boshqa umumiy ustama xarajatlar, aktivni foydalanishga tayyorlashga to‘g‘ridan-to‘g‘ri olib borilishi mumkin bo‘lgan xarajatlardan tashqari;
2) aktivdan foydalanish uchun xodimlarni tayyorlash xarajatlari.
Nomoddiy aktiv hisobda boshlang‘ich qiymati bo‘yicha aks ettirilgandan so‘ng qayta baholash sanasidagi bozor qiymati bo‘yicha qayta baholanadi va qayta baholangan (tiklash) qiymati bo‘yicha hisobga olinadi, basharti bozor qiymatini aniq aniqlash mumkin bo‘lsa.
Nomoddiy aktivning bozor qiymatini nomoddiy aktivning ushbu turi bo‘yicha faol ikkilamchi bozor narxlari asosida belgilash mumkin. Balans hisobotini tuzish sanasida balans qiymati bozor qiymatidan katta farq qilmasligi uchun qayta baholashni etarli darajadagi muntazamlikda amalga oshirish lozim.
Qayta baholangan nomoddiy aktiv uchun mazkur paytda ikkilamchi bozor mavjud bo‘lmagan taqdirda aktivning balans qiymati sifatida uning oxirgi qayta baholash sanasidagi qayta baholangan qiymati olinishi lozim, basharti bu balans qiymat ushbu aktivning tiklash qiymatidan oshmasa.
Qayta baholashni o‘tkazishda to‘liq tiklash qiymati nomoddiy aktivlar qiymatini baholanayotgan aynan o‘xshash bo‘lgan yangi ob’ektlarning qayta baholash sanasida shakllangan, hujjatlar asosida tasdiqlangan bozor narxlari bo‘yicha bevosita qayta hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi.
Bevosita qayta baholash usuli qo‘llanilganda nomoddiy aktivlarning to‘liq tiklanish qiymatini hujjatlar asosida tasdiqlash uchun bankning xohishiga ko‘ra quyidagilardan foydalanilishi mumkin:
1) ishlab chiquvchi firmalar va ularning rasmiy dilerlaridan yozma shaklda olingan xuddi shunday aktivga doir narxlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
2) qayta baholashni o‘tkazish sanasiga va nomoddiy aktivlarni xarid qilish sanasiga Markiziy bank kurslarining nisbati sifatida belgilanadigan hisob-kitob koeffitsientini qo‘llagan holda xarid qilish sanasiga EAVda aktivlarning qiymati to‘g‘risidagi ma’lumotlar (tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo‘lganida);
3) qayta baholashni o‘tkazish davrida ommaviy axborot vositalari va maxsus adabiyotlarda e’lon qilingan narxlar darajasi to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
4) aktiv qiymati to‘g‘risida baholovchi tashkilotning hisoboti.
Qayta baholashdan so‘ng aktivlarning haqqoniy qiymati ularning balans qiymati va yig‘ilgan eskirishi bilan taqqoslanadi va farq summasiga tegishli buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi.
1) Agar aktivning qayta baholangan qiymati uning balans qiymatidan oshsa, bu oshish 30908 — «Boshlang‘ich qiymatiga nisbatan qayta baholangandagi qo‘shimcha qiymat» hisobvarag‘ida quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan aks ettiriladi:
a) Dt 16601 «Nomoddiy aktivlar»;
Kt 30908 «Boshlang‘ich qiymatiga nisbatan qayta baholangandagi qo‘shimcha qiymat»;
b) qayta baholashdan oldin va undan keyingi yig‘ilgan eskirish summalari o‘rtasidagi farqqa:
Dt 30908 «Boshlang‘ich qiymatiga nisbatan qayta baholangandagi qo‘shimcha qiymat»;
Kt 16605 «Nomoddiy aktivlarning yig‘ilgan amortizatsiyasi (kontr-aktiv)».
2) qayta baholash natijasida nomoddiy aktivlar qiymatining ko‘payish summasi ilgari xarajat sifatida tan olingan ushbu aktiv qiymatining kamayish summasini qoplashi darajasidagina daromad sifatida tan olinishi lozim.
3) Agar aktivning qayta baholangan qiymati balans qiymatidan kam bo‘lsa, aktiv summasi kamayadi va bu kamayish quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi:
a) qayta baholashdan oldin va undan keyingi yig‘ilgan eskirish summalari o‘rtasidagi farqqa:
Dt 16605 «Nomoddiy aktivlarning yig‘ilgan amortizatsiyasi (kontr-aktiv)»;
Kt 30908 «Boshlang‘ich qiymatiga nisbatan qayta baholangandagi qo‘shimcha qiymat»;
b) qayta baholash natijasida aniqlangan aktiv qiymatining kamayish summasiga:
Dt 30908 «Boshlang‘ich qiymatiga nisbatan qayta baholangandagi qo‘shimcha qiymat» (oldingi ko‘payish chegarasida);
Kt 16601 «Nomoddiy aktivlar».
4) Agar 30908 — hisobvaraq qoldig‘i (aynan ushbu toifadagi nomoddiy aktivlarga tegishli bo‘lgan) etarli bo‘lmasa, qayta baholangan aktiv qiymatining qo‘shimcha kamayishi quyidagi tarzda aks ettiriladi:
Dt 55995 — «Boshqa foizsiz xarajatlar»;
Kt 16601 «Nomoddiy aktivlar».
YUqorida keltirilgan o‘tkazmalardan so‘ng nomoddiy aktivlar hisobvarag‘idagi yangi qoldiq aktivning qolgan hisoblangan xizmat muddati mobaynida mazkur Yo‘riqnomaning VI bo‘limiga muvofiq amortizatsiya qilinadi.

3. 
   Naqd pulni operatsiya kuni mobaynida qabul qilish uchun bank muassasalarida kirim kassalari tashkil etiladi. Korxona va tashkilotlardan tushadigan naqd pul tushumini, turli naqd pul ko’rinishidagi badallar, fuqarolarning naqd pul omonatlari, ish haqiga olingan pul mablag’larining tarqatilmay qolgan qismi kabi to’lovlarni naqd pul ko’rinishida bank kassa xodimi tomonidan qabul qilinishiga kassaning kirim operatsiyalari deb aytiladi. Bank tomonidan naqd pul quyidagi hujjatlar asosida qabul qilinadi:
   

1. 
   korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va aholidan 0402001 shakldagi badalnoma (ob’yavlenie)lar bo’yicha kvitantsiyalar berish bilan, fuqarolar omonatga pul qo’yganlarida omonat daftarchasiga shu to’g’rida yozib qo’yiladi, daftarcha ko’rsatilmagan taqdirda pul qo’yuvchiga 0402004 shakldagi kvitantsiya beriladi.
   
2. 
   Transport korxonalari va tashkilotlaridan 0402003 shakldagi naqd pul badalnomalari
   

bo’yicha 0402003 shakldagi kvitantsiya berish bilan;
v) Xayriya fondlariga o’tkaziluvchi naqd pulli badallar 0402001 shakldagi badalnomalar (ob’yavlenie) bo’yicha 0402004 shakldagi kvitantsiyalar berish bilan 0402001 shakldagi badalnomalar mas’ul ijrochining imzosidan tashqari nazoratchining imzosi bo’lishi kerak. Mazkur operatsiyalar buxgalteriya xodimlari tomonidan alohida daftarga qayd etilishi lozim.
g) Boshqa barcha tushumlar 0482005 shakldagi kirim kassa orderlar bo’yicha 0402004
shaklidagi kvitantsiyalar berish orqali qabul qilinadi.
Endi kirim kassa operatsiyalarini bajarish tartibi haqida batafsil tanishib chiqamiz. Kirim kassa operatsiyalarini bajarishdagi asosiy hujjat bu badalnoma, ya’ni pul topshirganlik haqidagi e’londir. Pul topshirishdan avval mijoz tomonidan ushbu badalnoma rasmiylashtiriladi.
Badalnomaning o’zi 3 qismdan iborat:

1. 
   Badalnomaning o’zi.
   
2. 
   Order.
   
3. 
   Kvitantsiya.
   

Hujjatning uchala qismida ham bir xil ko’rsatkichlar to’ldirilishi shart. Ya’ni hujjat rasmiylashtirilgan sana, mijoz korxona nomi, uning hisob-kitob, ya’ni talab qilib olinadigan depozitlar hisobvarag’i nomeri, operatsiya mazmuni, ya’ni nima maqsadda pul topshirilayotganligi, pul topshirayotgan shaxsning familiyasi, ismi pul summasi to’liq ko’rsatilishi va imzo qo’yish kerak. Badalnomaning nomerini esa uni qabul qilayotgan mas’ul bank xodimi bankka kelib tushayotgan badalnomalarni qayd etish tartibida belgilaydi. Badalnomani qabul qilish bankda asosan nazoratchiga yuklatiladi. Ba’zi banklarda, ularning ichki tartibidan kelib chiqqan holda bu vazifa shu korxonaga xizmat ko’rsatuvchi mas’ul ijrochi tomonidan yoki bosh buxgalter yordamchisi tomonidan bajariladi.
Hujjatni qabul qilib olgan bank xodimi, uni uchala qismining bir xil, to’liq va to’g’ri to’ldirilganligini tekshirib chiqadi, agar operatsiya o’tkazish mumkin deb topsa, hujjatning barcha qismlariga o’z imzosini qo’yib, ushbu hujjatni kassaning kirim jurnaliga qayd etadi. Kirim kassa jurnali bankda yuritiladigan sintetik hisob yuritish hujjati bo’lib hisoblanadi, har bir mijozdan qabul qilingan badalnoma ketma-ket tartibda qayd etib boriladi. Kassaning kirim jurnalida uni rasmiylashtirilayotgan sana, badalnoma nomeri, pul topshirgan korxonaning hisobvarag’i nomeri, topshirilishi lozim bo’lgan pul summasi va nima maqsadda pul topshirilayotganligi, ya’ni hisobot simvoli ko’rsatiladi. Shundan so’ng qabul qilib olingan badalnomalar kassaning kirim jurnali bilan birgalikda ichki tartibda kassa bo’limiga uzatilidi. Pul qabul qilish uchun bankda kirim kassalari bo’lib, hujjatlar aynan shu kassa kassiriga beriladi. Kirim kassa kassiri pul topshiruvchi mijozni chaqirib, undan pul qabul qilib oladi. Qabul qilib olingan pul kassir tomonidan qayta sanab chiqiladi.
Kassirning stoli ustida pul qo’yuvchidan qabul qilib olinayotgan puldan boshqa hech qanday pul bo’lmasligi kerak. Kassir ilgari qabul qilib olgan barcha pullar stol tortmasida metall shkaflarda yoki seyflarda saqlanishi lozim. Kirim kassa kassirining stoli shunday jihozlangan bo’lishi kerakki, unga mijozga pulning qayda saqlanayotganligini kuzatib turishga imkon bo’lishi kerak. Pulni qabul qilib olgandan keyin kassir kvitantsiya va kirim kassa hujjatlarida order, badalnoma, kirim, kassa jurnali. Ko’rsatilgan summani sanalganda chiqqan summa bilan qiyoslaydi. Ular bir-biriga mos kelsa, kassir kvitantsiyaga badalnomaga va unga tegishli bo’lgan orderga imzo qo’yadi, kvitantsiyaga bank muhrini bosib pul topshirgan shaxsga qaytarib beradi. Bu kvitantsiya mijozga undan pulni qabul qilib olganlik haqidagi tasdiqlovchi hujjat bo’lib hisoblanadi. Badalnomalarni o’zida olib qolib, badalnomaga tegishli bo’lgan orderni kassaning kirim jurnali bilan birgalikda yana bank nazoratchisiga qaytaradi. Lekin, ba’zan shunday hollar ham bo’ladiki, mijoz topshirgan pul summasa kirim kassa hujjatlarida ko’rsatilgan summa bilan to’g’ri kelmasligi mumkin. Topshiruvchi bergan naqd pul summasi bilan kirim kassa hujjatida ko’rsatilgan summa o’zaro mos kelmasa, topshiruvchiga hujjatni qayta rasmiylashtirib kelish taklif etiladi. Kassir dastlabki hujjatning ustidan chiziq tortadi va shu hujjat kvitantsiyasining orqa tomoniga amalda qabul qilib olingan pul summasini yozib , kvitantsiyaga imzo chekadi. Badalnoma, order va kvitantsiya operatsiya xodimi yoki bank nazoratichisiga beriladi, kassa jurnalida dastlab yozilgan summani o’chirib, badalning yangi summasini yozib qo’yadi, shundan so’ng, yangidan olingan hujjatlarni rasmiylashtirib, yana kassaga jo’natadi. Kvitantsiyalar 23-yuriqnomaning 47-bandida ko’rsatilgan tartibda saqlanadi.
Agar mijoz bank kassasiga pul topshirmagan bo’lsa, kassir buning sababini aniqlash uchun kirim hujjatlarni kvitantsiyalar bilan birga operatsiya xodimlariga qaytaradi. Aniqlangandan keyin kvitantsiyalarda qanday sabablarga ko’ra pul topshirilmagani ko’rsatilib, bank muassasasi rahbari va bosh buxgalteri imzo chekadi. Bunday hollarda kassa daftarlaridagi yozuvlar o’chiriladi, kirim hujjatlari yo’q qilinadi.
Kassirlar o’zlari qabul qilgan va topshirgan pul summalarini 0482155 shakldagi alohida daftarga qayd etib boradilar. Operatsiya kun oxirida kirim kassasining har bir xodimi, ya’ni kassiri qabul qilingan hujjatlar asosida 0482109 shakldagi ma’lumotnomani tuzadi va undagi summani o’zi qabul qilgan pul summasi bilan qiyoslaydi. Ma’lumotnomani kassir imzolaydi va unda ko’rsatilgan kassa oborotlarini operatsiya xodimlaridagi kassa jurnallaridagi yozuvlar bilan solishtiradi. Bu qiyoslash kassa jurnalida kassirning va kassir ma’lumotnomasida operatsiya xodimlarining imzolari bilan rasmiylashtiriladi.
Operatsiya kuni mobaynida qabul qilingan pulni kassir belgilangan tartibda dastalaydi hamda kirim hujjatlari va 0482109 shakldagi ma’lumotnoma bilan birga kassa mudiriga 0482155 shakldagi daftarga imzo chekilgandan so’ng topshiradi. Kassa mudiri esa, qabul qilingan pul summasini kassirning ma’lumotnomasi bilan qiyoslaydi, qabul qilingan summani 0482155 - shakldagi daftarga yozib qo’yadi, ma’lumotnomaga imzo chekib, uni bosh buxgalterga beradi. Ma’lumotnoma tekshirilgandan so’ng bosh buxgalter yoki uning o’rinbosari tomonidan imzolanib, shu kunning kassa hujjatlariga tikib ko’yiladi.
Kirim kassalariga tushgan pullar kassa mudiriga operatsiya kuni mobaynida bir necha marta berilishi mumkin. Bunday hollarda kassir pul berishidan avval amalda tushgan pul u qabul qilingan kirim hujjatlaridagi umumiy summaga mos kelishiga ishonch hosil qilishi kerak. Operatsiya kuni tugashga qadar barcha naqd pul shu ish kunining o’zidayoq oborot kassasiga kirim qilinishi va bank muassasining bugalteriya balansi bo’yicha tegishli hisobvaraqga o’tkazilishi kerak. Demak, kunning oxirida kassaning kirim operatsiyalari bo’yicha quyidagi bugalteriya yozuvlari amalga oshiriladi. Yani bu holda bank kassasi bilan birga pul topshirgan korxona schyotida ham topshirgan summada mablag’ ortadi.
Dt 10101-bank kassasidagi naqd pullar,
Kt 20200-talab qilib olinadigan depozitlar
Agar pul topshiruvchi korxona xususiy korxona bo’lsa, u holda quyidagi buxgalteriya provodkasi bajariladi.
Dt 10101-Kassa
Kt 20208-talab qilib olinadigan xususiy korxona depoziti.
Bu bugalteriya yozuvlaridan shuni ko’rish mumkinki, bir tomondan bank kassasidagi naqd pullar, ikkinchi tomondan korxona depozit hisobvarag’idagi pul mablag’lari ko’payyapti, bu hisobvaraqlarning biri aktiv, ikkinchisi esa passiv, shuning uchun bank balansining har ikkala, ya’ni aktiv hamda passiv tomoni bir xil summaga ortadi. Umumiy qilib, kassaning kirim opertsiyalari bo’yicha hujjatlar aylanishini quyidagi sxemada ko’rish mumkin:
6-sxema
Kirim kassa operatsiyalari bo’yicha hujjatlar
aylanishi sxemasi
Nazoratchi

mijoz markazibank hisoblash mas’ul ijrochi kassir

1. 
   Mijoz nazoratchiga pul topshirganlik haqida badalnomani topshiradi.
   
2. 
   Nazoratchi badalnomani tekshirgandan so’ng uni kirim kassa jurnalida qayd qiladi va kassirga topshiradi.
   
3. 
   Mijoz kassirga naqd pul topshiradi.
   
4. 
   Kassir ham har ikki hujjatni tekshirib, ularda ko’rsatilgan summani mijozdan olgan pul miqdori bilan solishtiradi va kvitantsiyani mijozga qaytaradi.
   

Barcha hujjatlar bankning hisob markaziga topshiriladi, bankning kirim kassa operatsiyalari bo’yicha hisoblash markazida buxgalteriya yozuvlari bajariladi.