9-6 iqts im-22 guruh talabasi Rayimov Abdumalikning tayyorlagan mustaqil ishi ish haqi, uning darajasi va dinamikasini o’rganish

9-6 IQTS IM-22 guruh talabasi Rayimov Abdumalikning tayyorlagan mustaqil ishi

ISH HAQI, UNING DARAJASI VA DINAMIKASINI O’RGANISH

Reja:

• Taqsimot munosabatlarida ish haqining mohiyati. Nominal va real ish haqi.
• Ish haqini tashkil etish shakllari va tizimlari.
• Ish kuchi bozorining alohida modellarida ish haqi darajasining aniqlanishi. Inson kapitaliga investitsiyalar.
• Mehnat munosabatlarining iqtisodiy mazmuni va uni tartibga solishda kasaba uyushmalari ro`li.

• Taqsimot munosabatlarida ish haqining mohiyati. Nominal va real ish haqi.

Iqtisodiy resurs hisoblangan ishchi kuchi bozorida
Iqtisodiy kategoriya sifatida
Ishchi kuchi talab va taklif nisbati asosida shakllanadigan baho sifatida chiqadi.
Yalpi milliy mahsulotni ishlab chiqarishda qatnashuvchilarning sarflangan mehnatining miqdori, sifati va unumdorligiga qarab undan oladigan ulushining puldagi ifodasidir.
Ish haqi
Real ish haqi darajasini belgilab beruvchi omillar:

• Nominal ish haqi miqdori.
• Iste`mol tovarlari va xizmatlarga bozor baholari darajasi.

Nominal ish haqi
Real ish haqi
Ma`lum vaqt oralig`ida pul shaklida olingan ish haqining umumiy summasidir.
Nominal ish haqining <> layoqati yoki nominal ish haqiga sotib olish mumkin bo`lgan tovarlar va xizmatlar miqdori.
Real ish haqi boshqa sharoitlar o`zgarmay qolganda nominal ish haqi miqdoriga to`g`ri mutanosiblikda, iste`mol tovarlari va xizmatlar narxi darajasiga teskari mutanosiblikda o`zgaradi. Boshqacha aytganda,
Vp = ----------
Vp –real ish haqi
Vn – nominal ish haqi
P – iste`mol tovarlari va xizmatlarga narx darajasi.
Vn
P
Mamlakatda ish haqining umumiy darajasini belgilab beruvchi omillar:

• Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi.
• Mehnatning asosiy kapital bilan qurollanish darajasi.
• Mehnatning tabiiy resurslar bilan ta`minlanganligi.
• Mavjud ishlab chiqarish texnologiyasi.
• Mehnatning umumiy malakaviy darajasi.
• Taqsimotning tarkib topgan tizimi va boshqa iqtisodiy – ijtimoiy omillar.

2. Ish haqini tashkil etish shakllari va tizimlari.
Ish haqi shakllari:
Vaqtbay ish haqi
Ish bay ish haqi
Ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori yoki bajarilgan ishning hajmiga qarab belgilanadi.
Bunda ish haqi ishning davomiyligiga, ya`ni ishlangan vaqtga qarab to`lanadi.
Vaqtbay ish haqi qo`llaniladi.

• Mehnatning natijalarini aniq hisoblab bo`lmaydigan sohalarda;
• Mahsulot ishlab chiqarish hajmi bevosita xodimlar mehnatiga bog`liq bo`lmagan, ya`ni texnologik jarayonlarning borishi bilan belgilanadigan sohalarda. Masalan, konveyrli va avtomat liniyali ishlab chiqarishda;
• Lavozimdagi yoki aniq xizmat vazifasini bajaruvchilar uchun. Masalan, muhandis – texnik xodimlar, turli darajadagi boshqaruvchilar, xizmatchilar va boshqa shu kabilarga ish haqi to`lashda.

Ishbay ish haqi to`lashda ish haqi miqdori (V) ayrim kasb (mehnat turlari) lar ta`rif stavkasida belgilangan haqini (Vts) ishlab chiqarishning me`yorlashtirilgan hajmiga (Qm) bo`lish orqali mahsulot birligi ratsenkasi (Mrats) aniqlab olinib, keyin u ishlab chiqarishning umumiy hajmi (Q)ga ko`paytiriladi:
Mrats = --------------
V = Mrats x Q
Vtc
QM
Ish haqi to`lashning aniq mehnat sharoitlarini hisobga olib, qo`llaniladigan turlari ish haqi tizimini tashkil qiladi.
Ish bay ish haqi
1. Oddiy ish bay
2. Ishbay mukofotli
Bunda ishlab chiqarishning natijalari va boshqa ko`rsatkichlar uchun mukofot berish nazarda tutiladi.
3. Ishbay progressiv
Bunda ishlab chiqarishning me`yorlashtirilgan hajmi uchun belgilangan va undan ortiqchasiga oshirilgan ratsenka bo`yicha ish haqi to`lanadi.
Bunda ish haqi mahsulot birligi uchun belgilangan yagona ratsenka bo`yicha to`lab boriladi.
Tarmoqlar, mamlakat hududlari, ishlab chiqarish va kasb turlari, turli toifadagi xodimlar hamda xizmat vazifalari bo`yicha ish haqi darajasini tabaqalashtirish tarif tizimi orqali amalga oshiriladi.
Tarif tizimi
Unda ayrim kasb va ish turlarining ta`rifi, aniq bir ishni bajaruvchilarning malaka va ko`nikmalariga qo`yiladigan talablar hamda ularning razryadlari ko`rsatiladi.
Ta`rif – malaka ma`lumotnomalar.
Ta`rif - setkasi.
Unda mehnat qilish sharoiti og`ir bo`lgan hududlar va zararli ishlarda ishlovchilar tarif stavkasiga qo`shimcha koeffisientlar belgilanadi.
Unda birinchi va undan keyingi razryadli xodimlar mehnatiga haq to`lashning o`zaro nisbatini aks ettiruvchi tarif koeffisientlari ko`rsatiladi.
Ish haqiga turli koeffisientlar
Ishchi kuchi umumiy taklifini belgilab beruvchi omillar:

• Mamlakat aholisining soni;
• Aholining umumiy sonida mehnatga yaroqli bo`lganlar salmog`I;
• Aholining jinsiy va yosh tarkibi.

Mehnatning sof raqobatli bozorida ish haqi darajasining aniqlanishi:

• Ish haqi darajasi alohida mehnat turiga yalpi talab va uning yalpi taklifi ta`sirida shakllanadi;
• Alohida ishga yo`llanuvchilar va ishga yo`llovchilar ish haqi darajasiga ta`sir ko`rsata olmaydi;
• Mehnatga umumiy talab yoki uning umumiy taklifidagi ancha katta o`zgarishlar ish haqi darajasida o`zgarish bo`lishiga olib keladi.

Inson kapitaliga investitsiyalar:

• Ta`limga va malakaviy tayyorgarlikka investitsiyalar;
• Sog`liqni saqlashga investitsiyalar;
• Ishchi kuchi qo`nimligini ta`minlashga investitsiyalar.