9-боб. Давлат бюджети

9.5.Бюджет жараёни.
Бюджет жараёни - ҳокимият органларининг қонун чиқарувчи фаолиятини марказий ва
маҳаллий бюджетларни тўзиш, кўриб чиқиш, тасдиқлаш ва бажариш бўйича та шкил қилиш тартиби (ф едератив давлаларда шунингдек федерация аъзолари бюдж етлари). У қўйидаги босқишлаб чиқаришлардан тўзилган:
1.Бюджет лойиҳасининг тўзилиши;
2.Бюджетни кўриб чиқиш ва тасдиқлаш;
3.Бюджетни идорасини таъминл аш;
4.Бюджет ижроси тўғрисидаги ҳисоботнинг тўзилиши ва унинг тасдиғи.
Босқичларнинг давомийлиги турли мамлакатларда турлича, л екин улардан кўпчилиги учун барча жараёнлар 3 йилдан ортиқ давом этади.Бюдж ет йили - бу тасдиқланган бюджет амал қилиш жараёнидаги давр. У тарихан таркиб топган тажрибага, парлам ент сессияларини чақириш муддатларига шартланган. Франция, Германия, Италия,Бельгия, Нидерландия, Шв ейтсарияда бюджет йили календарь кунларига тўғри келади. Буюк Британия, Канада, Японияда бюджет йили 1 апр елда бошланади ва 1мартда тугайди. АҚШда бюджет йили 1 октябрдан кейинги йилнинг 30 сентябригача бўлган даврни қамраб олади.Бюдж ет лойиҳасини тўзиш - бюджет жараёнининг энг муҳим босқичларидан бири. Бу босқичда бюджет ҳажми, кейинги йилда солиқ ва пул-кредит сиёсати, маблағлардан фойдаланишнинг асосий ёъналишлари ва бюджет дефицитини қоплаш усуллари каби муҳим саволлар ҳал қилинади.Давлат бюджети лойиҳасини тўзиш иш бюдж ет йили бошлангунча ўзоқ бошланади. (Германияда - 6 ой, Японияда - 7 ой, Францияда -14 ой, АҚШда 18 ой). Бюджет лойиҳаси қоида бўйича молия вазирлиги, АҚШда эса махсус орган - Президент қошидаги маъмурий - бюджет бошқармаси каби ижро этувчи ҳокимият органлари томонидан қайта ишланади.Бюдж ет тўзилиши бўйича иш молия вазирлигининг вазирликлар бошқарувчиларини дир ектив
кўрсатмаларга ва маълум бир санагача даромадлар ва харажатлар сметаси ҳисобини кўрсатиш
шарти билан қайдлар тайёргарлиги билан бошланади. Бу бўйича мумкин бўлган маблағ
ажратишнинг умумий назорат сонлари ҳам ҳабар қилинади. Назорат рақамлари асосида қайта ишланган вазирликлар ва в едомстларнинг лойиҳа сметалари молия вазирлиги розилигидан сўнг бюджет лойиҳасига жойлаштирилади.
Лойиҳа тўзилишидан олдин топшириқлар қўйилади: унинг иқтисодий самарадорликни ошишида ҳаракат фаоллиги, молиявий ва бошқа р есурсларни иқтисодий ва ижтимоий дастурлар - хукумат маълумотлари билан келишувини таъминлаш.Мамлакатлар даромадлар ва харажатларни ҳисоблашнинг турли усулларидан фойдаланадилар. 60 - йиллардан дастурий - мақсад усуллари,
жумладан тизимли таҳлил, иқтисодий таҳлиллар, эл ектрон ҳисоблаш техникаларини алмаштира бошланадилар.Олий ижро этувчи органлар Вазирлар Маҳкамаси, Пр езидентлар томонидан бюджет лойиҳаси маъқуллангандан сўнг у қонун чиқарувчи орган - парламентга, қайсики уни кўриб чиқадиган ва тасдиқлайдиган, келиб тушади. Бюдж ет, қоида бўйича, махсус комитет ва комиссиялар вужудга келадиган лойиҳани харажатлар моддаси бўйича батафсил таҳлил қиладиган ва ўз тўзатишларни киритадиган парлам ентнинг ҳар бир палатаси томонидн муҳокама қилинади.Парламентда бюджет лойиҳасини кўриб чиқишдан олдин муҳим эътибор қаратадиган нарса бюджет инитсиативи ҳисобланади, у ҳукумат томонидан тақдим этилган бюджет лойиҳасига қонун чиқарувчи орган аъзоларининг ўзгартириши киритиши
ҳуқуқидир. Ривожланган мамлакатлар қаторида (Франция, Буюк Британия ва бошқалар)
парламент аъзолари, агар улар бир вақтнинг ўзида ҳукумат
аъзолари ҳисобланишмаса, кўриб чиқилган харажатларни ошириш ёки янги
солиқларниўрнатиш бўйича таклиф киритиш ҳуқуқидан маҳрум қилинганлар. Бундай қоида
ҳукуматнинг мамлакатда тез ўргарувчи иқтисодий вазиятларга таъсир
ўтказишимкониятини кенгайтиради.Парламентнинг бюджет ҳуқуқининг чекланиш қонун
чиқарувчи
органининг бюджетни ягона хужжат сифатида тўлалигича муҳокама
қилмайди, балки унинг харажатлариинг алоҳида бўлимларини кўриб
чиқади ёки янги солиқлар киритишида номоён бўлади. Кўпгина
солиқлар умуман кўриб чиқилмайди, балки автоматик тарзда тасдиқланади.Бюдж ет
жараёнининг иккинчи босқичи қонун чиқарувчи органининг тасдиқлаши ва давлат
раҳбари (АҚШда Пр езидент, Буюк Британияда Қиролича) нинг имзоси билан
якунланади.Бюджет тасдиқланганидан сўнг учинчи босқишлаб c ҳиқариш - бюджет ижроси;
тасдиқланган даромадни олиш, асосий ўринда солиқларни ва ва ажратилган пул маблағлари
ажратмалари жавобгарлигида кўриб чиқилган бюдж ет даромадларни амалга ошириш.
Бу босқич молия йили мобайнида давом этади.Учинчи босқичнинг асосий эл ементи
бўлиб бюджетнинг касса ижроси - мамлакат ҳудудида бюджет маблағларини йиғишни
ташкиллаштириш, уларни сақлаш ва бериш, шунингдек ҳисоб ва ҳисобот олиб бориш
ҳисобланади. Кўпгина мамлакатларда бюджетнинг касса ижросини банк сист емаси амалга
оширади, бунда Марказий Банк давлатнинг асосий кассирига айланади. Бюдж етнинг касс
ижроси асосида моҳияти олинган бюдж ет маблағларининг молия вазирлигининг МБ даги
ягона ҳисобига келиб тушиши бўлган ягона касса тамойили ётади. Бу ҳисобдан
давлатнинг барча харажатлари амалга оширилади.Молия йили тугагандан сўнг бюдж ет
жараёнининг сўнгги босқичи
- молия вазирлиги томонидан бюджет ижроси тўғрисида ҳисоботнинг тўзил иши ва парламент
томонидан тасдиқланиши бошланади. Шу билан бюдж ет жараёнининг умумий жараёни
якунланади.