9-bob. Mehnatni normalash va ish vaqti

9.3. Ish vaqti sarflarini o‘rganishning vazifalari

Mehnatni normalash nuqtai nazaridan ishlab chiqarish jarayonini tayyorlanayotgan mahsulotga, ko‘rsatilayotgan xizmatga ketadigan vaqt sarfini ko‘paytirish jarayoni sifatida qarash mumkin. SHu munosabat bilan mehnat normalarini hisoblaganda tug‘iladigan dastlabki savol shundan iborat bo‘ladiki, qaysi ish vaqti sarflari zaruriy hisoblanadi va mehnat normasiga qo‘shilishi shart? Undan tashqari, korxonadagi xodimlar va jihozlarning ish vaqti fondlaridan samarali foydalanish darajalarini aniqlash ham o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. Bu masalalarning ijobiy yechimi, birinchi navbatda, ish vaqti sarfining tasnifi yordamida topiladi. Shu asosda vaqt normasi tarkibi va undan samarali foydalanish holati ham tahlil etiladi.
Ish joylarida ish vaqti ko‘p yo‘nalishlarda sarf qilinadi. Bu sarflarning ba’zilari foydali, ba’zilari esa befoyda bo‘ladi. Foydali sarflar juda murakkab strukturaga ega bo‘lib, bular ishlab chiqarishda mehnatning samardorligiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Ish vaqtining zoe ketishiga sabablar ham har xil bo‘ladi. Ularni bartaraf qilishga alohida yondashish kerak. Korxonalarda jami ish vaqti fondidan to‘g‘ri foydalanishni tashkil qilish muhandis, texnik, iqtisodchilar va xizmatchilarning eng muhim vazifalaridan biridir.
Korxonadagi jami ish vaqti fondi deganda, bitta xodmining soat hisobida muayyan vaqt (ish kuni - smena, dekada, oy, yil) ichida foydali ish vaqti fondini ayni mana shu ishlab chiqarishda yoki xizmat ko‘rsatishda ishlayotgan hamma xodimlar soniga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanishi tushuniladi.
Jami ish vaqti fondini aniqlash uchun ish vaqti, ya’ni ish kuni (ovqatlanishga ketadigan tanaffus vaqtini chegirib tashlab) ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish topshirig‘ida nazarda tutilgan ish bajarilayotgan vaqtga hamda xodim u yoki bu sabablarga ko‘ra ishlab chiqarish topshirig‘ini bajarish bilan band bo‘lmagan tanaffus vaqtlariga bo‘linadi.
Ishlab chiqarishda ish vaqti sarfi o‘rganilayotganda – kuzatilayotganda xodimning ish vaqtini hamda jihozning ishlab turishini o‘rganish kerak. Bir muddat ichidagi ish vaqti sarfi, ijrochining ish bilan band bo‘lgan vaqti bilan hamda jihozning bekor turib kolgan vaqtini yoki buning aksini o‘z ichiga olganligi uchun va ish vaqti sarfini ham ishchiga nisbatan, ham jihozga nisbatan klassifikatsiyalarga bo‘lib, alohida-alohida qarab chiqish kerak.