9-ma’ruza: Eksperiment tadqiqot natijalariga ishlov berish

13.01- rasm. Bog‘liqlik grafik tasviri uqƒ(x): 1- bevosita o‘lchamlar natijasi bo‘yicha 
egri chiziq; 2- approkslovchi bir maromdagi egri chiziq 
Bir tekismas koordinat to‘rlaridan eng ko‘p tarqalgani yarim logarifmik (8.02-
rasm, a), logarifmik (8.02-rasm, b), ehtimoliylardir. Ulardan turli sabablarga ko‘ra 
foydalaniladi. Xususan, yarim logarifmik, logarifmik koordinata to‘rlaridan, odatda, 
faktorlar va (yoki) chiqish parametrlari o‘zgarish intervali katta bo‘lganda foydalaniladi. 
Bundan tashqari ular ko‘plab egri chiziqli funksiyalarni to‘g‘rilaydi. 
Grafiklarni chizishda quyidagi amaliy mulohazalarga amal qilish lozim: 
- koordinata to‘ri va grafik masshtabni to‘g‘ri tanlash kerak. Masshtab qancha katta 
bo‘lsa, grafikdan olinadigan qiymat aniqligi shuncha yuqori bo‘ladi. Biroq, grafiklar, 
qoidaga ko‘ra, 200x150 mm hajmdan oshib ketmasligi kerak; 
- koordinata o‘qlari bo‘yicha masshtabni grafik tor yoki keng bo‘lib qolmaydigan 
qilib tanlash kerak; 
- grafikni millimetrli qog‘ozga chizish maqsadga muvofiq. 
- grafikni millimetrli qog‘ozga chizish maqsadga muvofiq. 

---

 
9.02-rasm. Yarimlogarifmik (a) va logarifmik (b) koordinata to‘rlari 
Empirik formulalar analitik formulalarga yaqin ifodali hisoblanadi. 
Eksperiment ma’lumotlari asosida olingan algebraik ifodalar, empirik 
formulalar deyiladi. Ular faktor berilgan qiymati (x
1
, dan x
n
gacha) va chizish 
parametri (u
1 
dan u
n
gacha) o‘lchanadigan qiymatlar chegarasi tanlanadi.
Bu formullalar, imkon boricha, oddiy va faktorning ko‘rsatilgan chegarasida 
eksperiment ma’lumotlariga yuqori aniqlikda mos bo‘lishi kerak. 
Empirik formulani tanlash jarayoni ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi 
bosqichda koordinata sistemasi to‘g‘ri to‘rtburchak turicha nuqtalar ko‘rinishida 
o‘lchash natijalari qo‘yiladi, ular orasida approkslovchi egri o‘tkaziladi (8.01-rasmga 
qarang). So‘ng formula turi mo‘ljallab tanlanadi. Ikkinchi bosqichda qayd qilingan 
formulaga eng muvofiq tarzda parametrlar hisoblanadi.
E
mpirik formulani tanlash eng sodda ifodalardan boshlanadi. Shunday ifoda 
bo‘lib, chiziqdi tenglama hisoblanadi.
uqaQbx,
(8.01) 
bunda a va b - doimiy parametrlar, ular qiymati quyidagi tenglamalar sistemasidan 
aniqlanadi: 
u
1
q a Q bx
1

---

u
n
qa Q bx
n
(8.02) 
bunda x
1
, u
1
va x
n
, u
n
- approkslovchi to‘g‘rining chekka nuqtalari koordinati. 
Egri chiziqli eksperiment grafiklarda uqax
b
, uqax
b
Qs, uqae
bx
Qs, tur 
approkslovchi formula tanlanadi. Bu formulalarga mos keluvchi egrilar tenglamasi va 
parametrlarni aniqlash usuli ishda berilgan.