9. ma’ruza. Oliy nerv faoliyati fiziologiyasi. Reja: Oliy nerv faoliyati haqida tushincha. Shartsiz va shartli reflekslar

So’nib boruvchi tormoz. Shartli reflekslar shartsiz tormozlanishi mo’ljallovchi (tusmollash) refleks yuzaga kelganda ro’y beradi. Masalan, so’lak ajratuvchi shartli refleks yuzaga kelgan vaqtda kamera devori taqqillatilsa, it o’sha zahoti xushyor tortib shartli so’lak oqishi to’xtaydi. Biroq shunday taqqillatish ko’p marotaba takrorlansa so’lak ajralishining tormozlanishi susayib, oxiri mutlaqo ta’sir qilmaydi. Demak, takrorlanuvchi mo’ljallovchi refleks o’zining tormozlovchi ta’sirini yo’qotadi. Mo’ljallovchi refleksni bir xil sharoitda asta sekin yo’qolishi muhim biologik ahamiyatga ega. So’nib boruvchi tormoz ta’sirini odam doimo sezadi. Notanish minbarda ma’ruzachi ayrim hollarda uning uchun yaxshi tanish narsalarni ham esdan chiqaradi, ammo biroz moslashgandan keyin eshituvchilarga mayda-chuyda narsalarni ham eslab aytib beradi.
Shartli (ichki) tormozlanish
Vaqt o’tishi bilan oliy nerv faoliyati mukammalashadi, ya’ni xulq atvor keraksiz, eskirgan elementlardan tozalanadi. Bu jarayon har bir shartli refleksni o’zida ketadigan tormozlanish jarayonlari bilan bog’liq holda kechadi.
Shartli tormozlanishni quyidagi turlari farqlanadi: so’nish, farqlash, kech qolish va shartli tormoz.
So’nuvchi tormozlanish. Agar shartli qo’zg’atuvchi vaqti-vaqti bilan shartsiz qo’zg’atuvchi bilan mustahkamlanib tuzilmasa, shartli refleks so’nadi. Masalan, itga chiroqni yoqib so’lak oqizuvchi shartli refleks hosil qilgandan so’ng, chiroq yoqib ovqat berilmasa so’lak ozroq chiqa boshlaydi va oxir oqibatda mutlaqo oqmay qo’yadi. Shunday qilib chiroq ovqat berilishi xaqidagi xabarchiligini yo’qotdi. So’nuvchi tormozlanish muxim biologik ahamiyatga ega. Yangi sharoitga o’tish eski shartli refleksga ehtiyoj qoldirmasa ular so’nib o’rniga yangilari xosil bo’ladi.
Farqlash xisobiga tormozlanish. Bu turdagi tormozlanishda shartli qo’zg’atuvchiga o’xshash qo’zg’atuvchiga nisbatan tormozlanish jarayoni sodir bo’ladi. Itga 100 Vattli chiroqni yoqishga so’lak oqizuvchi mustahkam shartli refleks xosil qilgandan so’ng 150 Vattli chiroq yoqilsa ham, so’lak ajraladi. Biroq 100 Vattli ovqat bilan mustaxkalab 150 Vattli ta’sirni mustaxkamlamasa bir necha takrorlashdan keyin 150 vattli ta’sirga so’lak oqmaydi, ya’ni o’xshash qo’zg’atuvchining ta’siriga shartli refleks tormozlanadi.
Shartli tormoz. Chiroqni yonishiga mustahkam so’lak oquvchi shartli refleks hosil qilingandan keyin chiroqni yonishiga ikkinchi kuchsiz yot qo’zg’atuvchini qo’shilsa va bu kombinatsiya shartsiz qo’zg’atuvchi bilan mustahkamlanmasa, tezda chiroqni yonishiga so’lak ajralaveradi, chiroqqa yot qo’zg’atuvchi qo’shilganda shartli refleks tormozlanadi. Demak, shartli qo’zg’atuvchiga qo’shilgan yot qo’zg’atuvchi shartli tormoz xisoblanadi. Har qanday ta’sir xohlagan qo’zg’atuvchiga shartli tormoz bo’lishi mumkin. Hayot davomida xosil qilingan shartli tormozlar shartli reflekslarni aniqlashtiradi, odam va hayvonlar xulq atvorini muhit sharoitlariga moslashuvida muhim ahamiyatga ega.
Kech qolish hisobiga tormozlanish. Itda mustaxkam so’lak ajratuvchi shartli refleks xosil qilgandan keyin shartli qo’zg’atuvchini shartsiz qo’zg’atuvchi bilan mustaxkamlashni ma’lum muddatga cho’zib qo’ysa, so’lak ajratish reaktsiyasi tobora kechika boshlaydi, oxir oqibatda shartli so’lak oqish cho’zilgan vaqtni tugashiga kelib boshlanadi. SHunday qilib shartli qo’zg’atuvchi dastlabida tormozlovchi, vaqt o’tishi bilan qo’zg’atuvchi ta’sir qiladi. Bu paradoksni qo’shimcha qo’zg’atuvchi «vaqt» qo’shilgani bilan izohlash mumkin. Kech qolish hisobiga tormozlanish muhit sharoitiga moslashishda muxim ahamiyatga ega. Masalan: O’tloqda yurgan quyon och bo’ri uchun shartli qo’zg’atuvchi hisoblanadi. Tajribasiz yosh bo’ri quyonni ko’rishi bilan unga tashlanadi va oradagi masofa kattaligi sababli quyon qochib ulguradi. Tajribali bo’ri pisib yotib quyonni iloji boricha unga yaqinlashishiga imkon berib, masofani yetib olish darajasiga yetgandagina quyonga tashlanadi. Kechikish hisobiga tormozlanish hayotiy tajriba asosida yosh ulg’aygan sari kuchayadi.
Shartli tormozlanishni fiziologik mexanizmi
Shartli tormozlanish nerv hujayralarining faol faoliyati tufayli yuzaga keladi. Neyronlar ayniqsa o’xshash qo’zg’aluvchilarni farqlaganda murakkab faoliyatni amalga oshiradi. Shartli tormozlanish charchash jarayoni bilan bog’liq emas. Agar neyronlar faoliyatini turli narkotik moddalar bilan susaytirilsa, shartli tormozlanish turlari ham kuchayishi kuzatilishi kerak edi.
Agar tormozlanish charchash bo’lganda, har bir yangi harakat charchashni kuchaytirgan bo’lar edi. Shunday qilib shartli tormozlanish faol jarayon hisoblanib organizmni o’zgarib turuvchi tashqi muhit sharoitlariga uzluksiz moslashuvini ta’minlaydi. Shartli tormozlanish nerv tizimining qaysi bo’limida yuzaga keladi? Yot ta’sirlagichni takror va takror qo’llanishi natijasida ishda mo’ljallovchi shartli refleks so’nadi.
Bu tormozlanish hosil qilinganligi uchun ichki hisoblanadi. Bosh miya yarim sharlari po’stlog’i olib tashlangan itda shu tajriba qilinsa, mo’ljallovchi shartli refleks so’nmaydi. Bu tajribadan ko’rinib turibdiki, shartli tormozlanish jarayoni miyaning yuqori bo’limlari orqali amalga oshadi. Bosh miya yarim sharlar po’stlog’i murakkab tuzilishga ega. Shartli refleks po’stloqda shartli qo’zg’aluvchi markazi bilan shartsiz qo’zg’aluvchi markazi orasida vaqtinchalik bog’lanish hosil bo’lishi hisobiga yuzaga keladi. Shartli refleks yoyining qaysi qismida shartli tormozlanish hosil bo’ladi? O’tkazilgan tajribalardan olingan ma’lumotlarga ko’ra shartli tormozlanish jarayoni refleks yoyining qaerida joylashishi haqida turli xil fikrlar yuzaga keldi.
Rasmda ko’rsatilgandek shartli tormozlanish jarayoni shartli qo’zg’atuvchining po’stloqdagi markazida (a); shartsiz qo’zg’atuvchining po’stloqdagi markazida (b); vaqtinchalik bog’lanish tuzilmalarida (v); ham shartli ham shartsiz qo’zg’atuvchilarning markazlarida (g); va nihoyat shartli refleks mustahkamlanmaganda biologik manfiy reaktsiya yuzaga kelib po’stloqdagi shartsiz qo’zg’aluvchi markazini tormozlaydi (d).