9-mavzu: Buxgalteriya balansi moddalari va buxgalteriya hisobi registrlari mosligining nazorati

4.2. Buxgalteriya balansining turlari va ularni tekshirish xususiyatlari
Auditor auditni taxmin qilinayotgan ko’lami va o’tkazish tartibini bayon
etgan holda, auditning umumiy rejasini ishlab chiqishi va rasmiylashtirishi lozim.
Audit dasturini ishlab chiqishda qo’llanma bo’lib
xizmat qilishi uchun, audit umumiy rejasining hujjatli aks ettirilishi
etarli darajada batafsil bo’lishi kerak. Bunda uning aniq shakli va
mazmuni sub’ekt kattaligi, auditning murakkabligi hamda auditor
qo’llayotgan aniq uslubiyat va texnologiyaga bog’liq bo’ladi.


Auditorlar O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligining 2002 yil 27
dekabrdagi 140-son buyrug’i bilan tasdiqlangan «Moliyaviy hisobot shakllarini
to’ldirish bo’yicha qoidalar»ga muvofiq moliyaviy hisobotning birinchi shakli
buxgalteriya balansini mulkchilikning barcha shakllariga mansub, O’zbekiston
Respublikasining qonun hujjatlariga ko’ra yuridik shaxs hisoblangan korxona va
tashkilotlar (bundan sug’urta tashkilotlari va banklar mustasno), shuningdek
mulkida, xo’jalik yuritishida yoki tezkor boshqaruvida mol-mulki bo’lgan va o’z
majburiyatlari bo’yicha ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, shuningdek
mustaqil balans va hisob-kitob raqamiga ega bo’lgan, soliq qonunchiligiga
muvofiq soliq to’lovchi hisoblanadigan alohida bo’linmalar taqdim etish
kerakligini bilishi kerak.
O’zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonunining 10-
moddasida ko’rsatilgan yuridik shaxslar soliq organlariga auditorlik tekshiruvi
o’tkazilganidan keyin 15 kun davomida, lekin hisobot yilidan keyingi yilning 15
mayidan kechiktirmay, moliyaviy hisobotning to’g’riligi to’g’risida auditorlik
xulosasi nusxasini taqdim etadilar. Moliyaviy hisobot shakllarida barcha rekvizitlar
xo’jalik yurituvchi sub’ek ro’yxatdan o’tkazilgan vaqtda berilgan guvohnoma va
nazarda tutilgan ko’rsatkichlar asosida xatolarsiz to’ldirilishi lozim.
Korxonada tegishli aktivlar, passivlar, operatsiyalar mavjud emasligi sababli
biror-bir modda (satrlar, ustunlar) to’ldirilmagan taqdirda, ushbu modda (satr,
ustun) ustiga chizib qo’yiladi. Auditor buxgalteriya balansining manzil qismi
quyidagi tartibda to’ldirilishiga e’tibor berishi kerak:

a) “Korxona, tashkilot” rekviziti – korxonaning to’liq nomi (belgilangan tartibda
ro’yxatdan o’tkazilgan ta’sis hujjatlariga muvofiq) va KTUT ga ko’ra uning kodi
ko’rsatilganligiga;
b) “Tarmoq” rekviziti – korxona tarmog’i va XXTUT ga ko’ra tarmoq kodi
ko’rsatilganligiga;

v) “Tashkiliy-huquqiy shakl” rekviziti – korxonaning tashkiliyhuquqiy shakli va
THTga ko’ra tashkiliy-huquqiy shaklning kodi
ko’rsatilganligiga;
g) “Mulkchilik shakli” rekviziti – korxonaning mulkchilik shakli va
MShTga ko’ra mulkchilik shaklining kodi ko’rsatilganligiga;

d) “Vazirliklar, idoralar va boshqalar” rekviziti – ixtiyorida korxona turgan (agar
u mavjud bo’lsa) va unga moliyaviy hisobot yo’naltiriladigan organning nomi
hamda DBPBT ga ko’ra ushbu organning kodi ko’rsatilganligiga;

e) “Soliq to’lovchining identifikatsiya raqami” rekviziti – STIR
bo’yicha korxonaning identifikatsiya raqami ko’rsatilganligiga;

j) “Hudud” rekviziti – MHOBT bo’yicha kod ko’rsatilganligiga;

z) “Manzil” rekviziti – korxonaning to’liq yuridik manzili
ko’rsatilganligiga.

Moliyaviy hisobotni tuzish chog’ida O’zbekiston Respublikasining
“Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonuni, O’zbekiston Respublikasining
Fuqarolik kodeksi, Buxgalteriya hisobi milliy standartlariga, shuningdek
buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzish masalalari
bo’yicha boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarga asoslanish lozim. Korxona va
tashkilotlar barcha alohida mustaqil balansga ajratilmagan bo’linmalarining
faoliyat ko’rsatkichlari moliyaviy hisobot shakllarining ko’rsatkichlariga kiritilishi
kerak.
Auditor buxgalteriya balansi auditini boshlar ekan, avvalambor u
audit davomida foydalanadigan amallar ko’lamini, vaqt omilini
belgilashda hamda auditorlik rejasi va dasturini tuzishda ichki nazorat
tizimiga baho berishi lozim. Ichki nazorat tizimiga auditorlik standartlarida
quyidagicha ta’rif berilgan: ichki nazorat tizimi – xo’jalik yurituvchi sub’ekt
rahbariyati tomonidan moliyaviy-xo’jalik faoliyatini nazorat qilish va samarali
yuritish, aktivlar va hisob hujjatlarining saqlanishini ta’minlash, xato va firibgarlik
holatlarini oldini olish va aniqlash, buxgalteriya yozuvlarining aniq va to’liqligi va
o’z vaqtida ishonchli moliyaviy ma’lumotlarni tayyorlash maqsadida qabul
o’rniga №315 “Sub’ekt va uni holatini bilish, muhim xatoliklar riskini baholash”
deb nomlanuvchi yangi auditning xalqaro standarti qabul qilindi va bu standart
2007 yili takomillashtirilgan.

Auditorlik tashkiloti ichki nazorat tizimini ishonchliligini baholashda uchta
darajadan foydalanishi lozim: yuqori, o’rta, past. Ichki nazorat tizimini
ishonchliligini baholashni ob’ektivligin oshirishda auditorlik tashkiloti yuqorida
keltirilgan darajalardan tashqri boshqa darajalardan ham foydalanishi lozim. Xorij
mamlakatlarida uni ishonchliligini besh-o’n balli sistemada, ayrimlari esa foizlarda
(0-100) baholaydilar. Ichki nazorat tizimini batafsil baholashda, uni chuqurroq
o’rganishga – turli test amallarini ishlab chiqishga, namunali savollar ro’yxatini
tuzish; olingan natijalarni tahlil qilish, ballar shkalasi, koeffitsientlar va
formulalardan foydalanish lozim.
Ilmiy izlanishlarimiz davomida shunga amin bo’ldikki auditor ichki nazorat
tizimini faqatgina test savolnomasidan foydalanibgina qolmasdan quyida
keltirilgan shakllardan ham foydalanishi mumkin:

– rahbar xodimlar va buxgalteriya hodimlarinining fikrlarini aniqlash uchun
namunaviy savollar ro’yhatidan;

– tahliliy amallar bajarish yo’li bilan olingan ma’lumotlardan;

– maxsus blankalar va tekshiruv varaqalaridan;

– bloksxemalar va grafiklardan;

– kamchiliklar ro’yhati, bayonnomalar yoki dalolatnomalardan.

O’zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonunda ichki
nazoratga taalluqli qandaydir maxsus talablar qo’yilmagan. Shu sababli
R.Do’smurotov ichki nazorat tizimini baholashda ikkita omilga
tayanish lozim deydi:
– ichki nazoratning maqsadi korxona rahbariyati uchun ham, auditor
uchun ham bir xil-buxgalteriya balansining ishonchliligi va ob’ektivligini
ta’minlash;
– auditorlik hisobotning tahliliy qismida ichki nazorat holatini
99
ekspertiza qilish natijalarini aks ettirish zarur.