9-mavzu. Ilmiy maktab, metod va metodologik yondashuvlar Reja: Ilmiy maktab shakllarining tarixi, umumiy belgilari va asosiy bosqichlari. Metod, metodologiya, metodika tushunchalarining o’zaro aloqasi va farqi

metodologik muammolari ham kiradi. Bu o‘rinda shuni qayd etib o‘tish
kerakki, reduksiya, yaxlitlik va kontrreduksiya tamoyillari ayni bir
obyektni har xil darajada ko‘rish imkonini beradi. Bunda aniqlangan
xossalarga, agar obyekt rivojlanayotgan Olamning yagona tizimiga
qo'shilgan yaxlitlik sifatida to'liq tavsiflangan bo‘lsa, toidiruvchanlik
tamoyili nuqtai nazaridan qarash lozim.
Modellashtirish tamoyili va о 'xshatish metodi - obyektlarning ba ’zi
bir xossalarini ularga o'xshagan moddiy yoki nomoddiy (konseptual
tushunchaga asoslangan, mantiqiy-matematik) konstruksiyalarni tadqiq
qilish orqali bilish mumkinligiga asoslanadi. Mohiyat-e’tibori bilan bu
qiyosiy bilish yo'lidir. «Qiyoslash», «o‘xshatish», «model» tushunchalari metodologik nuqtai nazardan ko‘p jihatdan o‘xshashdir. Shu
munosabat bilan modellashtirish (qiyosiy bilish) tamoyilini tushunishni
yengillashtirish uchun I.Kantning quyidagi so'zlarini keltirish o‘rinli
bo‘ladi: «...Qiyosiy bilish ...ikki narsaning nomukammal o‘xshashligini
emas, balki ikki mutlaqo o‘xshash bo‘lmagan narsalar o‘rtasidagi ikki
munosabatning mutlaq o‘xshashligini anglatadi»1.
Mantiqdan ma’lumki, qiyosiy dalillar eng kuchsiz dalillardan
biridir. Shuningdek, muvofiq modelni yoki tadqiq qilinayotgan obyektga
muvofiq keladigan o‘xshash obyektni tanlash muammolari ham mavjud.
Bunday muammolarni, jumladan, yangi ilmiy bilimning shakllanish
tarixidagi quyidagi epizodlar bilan tushuntirish mumkin: «Kimyoviy
birikmalarning tarkibi yuzasidan Prust bilan Bertolle o‘rtasidagi bahs fan
tarixida noto‘g‘ri qiyosiy xulosalar chiqarish zaminida tug‘ilgan
munozaralarga yorqin misol bo‘ladi. Prust karrali og‘irlik nisbatlarining
aniq namoyon bo’lishigan holatlarini umumlashtirib, kimyoviy birikmalar
tarkibining ma’lumligi to‘g‘risida xulosa chiqardi. Bunda u tarkibining
ma’lumligi deyarli sezilmaydigan nisbatan murakkab kimyoviy
birikmalarga tayandi. Bertolle esa tarkibning’nomaiumligi g‘oyasini
himoya qildi. Ularning har biri o‘z sohasida o'zicha haq edi. Ammo
bahs ikki olim bir-birining sohasiga aralashishi natijasida tug‘ildi. Prust
o‘sha davrda (XIX asrning dastlabki o‘n yilliklarida) kuchayib
borayotgan nisbatan umumiy atomistik ta’limotga tayanganligi uchun
mazkur bahsda yutib chiqdi. XX asrning boshida, issiqlik nurlanishi
nazariyasidagi toiqinli va korpuskulyar manzaralarning qarama-qarshiligi esa mutlaqo teskari xotima topdi. Bunga ham nisbatan² umumiy konsepsiya-materiyaning korpuskulyar-to‘lqinli dualizmi
konsepsiyasi mavjudligi sabab bo‘ldi»\
Paradigmalarni yengish qoidasi - ilmiy hamjamiyatda yuzaga
kelgan paradigmalar (namunalar, andozalar, stereotip, sxema, dogma,
talqin va fikrlash uslublari)ni yengish qoidasi-ilmiy bilish faoliyatini
mutlaqo yangini kashf etish yo‘liga solishning hamda shakllangan
konsepsiyalar negizida yaratilgan yangi g‘oyani qabul qilishning muhim
omili.
Tafakkuming turg'unligi hamda ilmiy hamjamiyatda yuzaga kelgan
«paradigmalar» munosabati bilan barcha yangi g‘oyalarni inkor etish
muammolari T. Kunning «Ilmiy inqiloblar tuzilishi» asarida mufassal
ko‘rib chiqilgan.
Tarixiylik tamoyili - obyektni kelib chiqishi va rivojlanishiga
bog ‘lab, m i mufassal o’rganish mumkin.
Mavhumlashtirish, ideallashtirish va formallashtirish metodlari -
ilmiy tadqiqot jarayonida real obyektlarni eng muhim xossalari
cheklangan obyektlar shaklida (mavhumlashtirish) ifoda etish,
shuningdek, ularning aniq belgilangan xossalari («ideal gaz», «moddiy
nuqta», «mutlaqo qora jism»)ga tayanib, xayoliy obrazlarini yaratish
qulaydir. Mazkur obyektlarning xossalarini va ularni o’zramz, belgilari
shaklida ifodalash, ya’ni formallashtirish juda oson. Bu ularning xayoliy
obrazlari va matematik timsollarini boshqarish (matematik formalizmdanfoydalanish)ni ancha yengillashtiradi.
Metodologik tamoyillar va yondashuvlarning tabiati har xildir.
Masalan, reduksiya, yaxlitlik, kontrreduksiya tamoyillari tadqiqotning
tabiiy obyektlari tabiatini: verifikatsiya, falsifikatsiya tamoyili, mantiq
qonunlari esa bilish va fikrlash faoliyatining shakllarini: to‘ldiruvchanlik, tarixiylik tamoyillari va sistemali yondashuv esa tadqiqot
obyektlari hamda bilish va fikrlash faoliyatining xossalarini ifoda etadi.
Metodologik tamoyillar ro‘yxati ochiq xususiyatga ega bo‘lib,
ko‘payishda davom etmoqda. So‘nggi davrda tez-tez tilga olinayotgan
«antrop tamoyili»da tabiatni ilmiy bilish metodologiyasi uchun muhim
ahamiyatga ega bo‘Igan narsani ko‘rmadik. Uni maxsus ajratish, balki,
qadimiyatga borib taqaluvchi turli antropotsentrik ta’limotlarni
birlashtirish uchun foydali bo'lishi mumkin. Antrop tamoyilning asosiy
g‘oyasi, mohiyat-e’tibori bilan, Olamda mavjud bo‘lgan barcha
obyektlar o‘z mavjudligi bilan ana shu Olamda mavjud bo‘lgan boshqa³ obyektlarga zid kelmasligi kerak, degan siyqasi chiqqan qarashga
asoslanadi. Bu nuqtai nazardanantrop tamoyili o'rniga, aytaylik,
«elektron tamoyili» yoki «timsoh tamoyili» to'g'risida ham so’z yuritish
mumkin.
Normativ metodologiya, aniq ta ’riflangan tamoyillardan tashqari,
«yarim normativ» shaklda, ayni paytda «yarim deskriptiv» shaklda ilmiy
bilishning ideallari va normalari, fanlaring o'zaro ta’siri, ilmiy
nazariyalarning shakllanishi va asoslanishi haqidagi ta ’limotlarda,
eksperimental faoliyat tamoyillarida, bilimlarni birlashtirish va sintez
qilish muammolarida, ilmiy bilishning imkoniyatlari va chegaralari,
ilmiy bilishning tilida ham bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, maxsus
metodologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari alohida fan sohalari:
matematika, fizika, kimyo, biologiya, texnika va texnologiya,
evolyutsiya jarayonlari, ekologiya va hokazolarning muayyan tarzda
ishlab chiqilgan metodologiyalarida o‘z aksini topadi.
Ilmiy bilish tizimida metodologiyaning tutgan о‘mi, vazifalari haqida bildirilgan fikrlarga shuni qo‘shimcha qilish kerakki, metodologiyaning operatsional-amaliy ahamiyatidan tashqari, uning inson aqliy