9-mavzu. Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy faoliyati tahlili

Firmaviy  kredit  –  bu  bir  mamalakat  firmasi  tomonidan  ikkinchi  mamlakatdagi 

firmaga berilgan kreditdir. Uning eng keng tarqalgan turi – bu eksportyorning importyorga 

tovarlarni to’lov muddatini kechiktirish asosida sotishga asoslangan kreditdir. 

Aktseptli  kredit  –  bu  yirik  banklar  tomonidan  trattalarni  aktseptlash  shaklida 

beriladigan  kreditlar.  Agar  eksport  qiluvchi  import  qiluvchining  to’lovga  qobilligiga 

shubxa qilsa yoki to’lov yig’indisini tezda olishni xohlasa, ushbu kreditdan foydalaniladi. 

Aktseptli-rambursli  kreditning  ma’nosi  shundaki,  eksport  qiluvchining  vekseli 

uchinchi  mamlakat  banki  tomonidan  aktseptlanadi  va  importyor  vekselda  ko’rsatilgan 

yig’indini aktseptlangan bankiga o’tkazadi. 

Ma’lumki, xususiy banklar ham halqaro tashkilotlar (Halqaro valyuta fondi, Yevropa 

tiklanish  va taraqqiyot  banki, Osiyo rivojlanish  banki  va  boshqalar)  kabi halqaro kreditlar 

beradilar. Ammo ularning kreditlarning berish shartlari bir-birinikidan jiddiy farq qiladi. 

Bu farqlar quyidagilardan iborat: 

-  halqaro  tashkilotlar,  odatda,  uzoq  muddatli  kreditlar  beradi.  Xususiy  banklar  esa, 

asosan qisqa muddatli kreditlar berish bilan shug’ullanadi; 

-  halqaro  tashkilotlar  beradigan  kreditlarning  foiz  stavkasi  kichik.  Odatda,  yiliga  7-

9%ni tashkil qiladi. Xususiy banklarniki esa nisbata yuqori, ko’pchilik hollarda 18-20%dan 

iborat bo’ladi; 

---

- halqaro tashkilotlar  iqtisodiyotni  barqarorlashtirish dastur-lari asosida kredit  beradi. 

Bunda  aniq  dasturlar  ularning  ekspertlari  tomonidan  ko’rib  chiqiladi.  Bundan  tashqari 

halqaro  tashkilotlar  kredit  oluvchi  mamlakatlardan  ma’lum  ko’rsatkichlarga  –  byudjet 

defitsitini yalpi milliy mahsulotga nisbatan ma’lum nisbatini, inflyatsiyaning oylik darajasi 

va  hokazolarga  rioya  etilishini  talab  qiladi;  xususiy  banklar  esa,  bu  taxlitdagi  dasturlarga, 

ko’rsatkichlarga rioya qilishni talab etmaydi; 

-  xususiy  banklar  beradigan  halqaro  kreditlar  hajmida  ta’minlangan  kreditlarning 

salmog’i katta  bo’ladi. Halqaro tashkilotlarning kreditida esa aksincha, ularning salmog’i, 

odatda, kichik bo’ladi. 

Kredit jamiyatdagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini pullarga ehtiyojmand bo’lgan 

sub’ektlar o’rtasida taqsimlaydi. Bu taqsimlash jarayoni qayta taqsimlash deyiladi, chunki 

bu  mablag’lar  moliya  kategoriyasi  yordamida  birlamchi  taqsimlash  jarayonidan  o’tgan 

mablag’lardir.  Bizga  ma’lumki,  moliya  kategoriyasi  yordamida  milliy  daromad  dastlabki 

taqsimlanganda to’rt yirik qismga bo’linib ketadi: 

- moddiy ishlab chiqarish sohasida band bo’lgan xodimlarning ish haqi; 

- moddiy ishlab chiqarish sohasidagi korxonalarning foydasi; 

- banklar bergan kredit uchun foiz stavkasi; 

- yer egalarining yer rentasi. 

Bu pul  mablag’lari  banklarning kredit resurslari  uchun  manba  hisoblanadi. Masalan, 

ish  haqini  olaylik,  korxonalarda  ish  haqi,  odatda,  oyiga  2  marta  to’lanadi.  Ish  haqiga 

mo’ljallangan  mablag’lar  ishlatilgunga  qadar  kredit  berish  maqsadlariga  ishlatilishi 

mumkin. Yoki korxonalar foydasi hisobidan tashkil etiladigan fondlarni olaylik.  Ular ham 

kredit resursi sifatida ishlatiladi. 

Kreditning asosiy sharti – bu qarz uchun haq to’lash. Bu haq qarz qilingan summaga 

nisbatan  foiz  hisobida  olinganidan  uni  qarz  foizi  yoki  kreditning  foiz  stavkasi  deb 

yuritiladi.  Qarz  foizi  pul  bozorida  amal  qiladi.  Bozorga  chiqarilgan  pulning  narxi  foiz 

bo’ladi.  Boshqa  tovarlardan  farqliroq,  qarz  pulining  narxi  –  bu  uning  ma’lum  to’lov 

ehtiyojini  qondirish  xossasidagi  foydalanganlik  uchun  beriladigan  haq  bo’ladi.  Qarz  puli 

kapital sifatida yoki odatdagi to’lov yoki harid vositasida ishlatiladi. 

Mana  shuning  uchun  ham  qarzdor  shaxs  pul  egasiga  foiz  stvakasini  to’laydi.  Foiz 

stavkasi oldindan belgilanadi. 

Kreditning foiz stavkasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:  

 

KFS = KF / KM * 100; 

 

Bu yerda, KFS – kreditning foiz stavkasi, %; 

KF – qarz foizi, so’m; 

KM – qarz miqdori, so’m. 

Kreditlarning  foiz  stavkasi  mamlakatning  ssuda  kapitallari  bozorida  aniqlanadi. 

Halqaro  kreditlarning  foiz  stavkasi  esa  jahon  ssuda  kapitallari  bozorida  aniqlanib,  bu 

bozorlarning  asosiy  qismi  London,  Tokio,  Nьyu-York,  Frankfurt,  Parij  va  Bryussel 

shaharlarida joylashgan. 

Kreditlarning  foiz  stavkasi  turli  omillar  ta’sirida  o’zgarib  turadi.  Bu  omillarning 

asosiylari quyidagilardir: 

Pul bozoridagi talab va taklifning nisbati, ya’ni bozorda qanday mikdorda qarz puliga 

talab  bor  va  unga  nisbatan  qanday  mikdorda  qarzga  beriladigan  pul  chiqarilgan.  Talab 

oshsa, foiz ortadi, taklif tushsa, u kamayadi. 

---

Qarzga  olinadigan  pulni  ishlatishdan  kutiladigan  naf  darajasi,  aniqrog’i  shu  pulning 

iste’mol qiymati. Qarz puli tadbirkor uchun ko’p foyda keltirsa yoki iste’molchi ehtiyojini 

to’laroq  qondirsa,  foiz  yuqori  bo’ladi,  aks  holda  u  pasayib  ketadi.  Bunda  pulni  hozir 

ishlatishdan tegadigan naf taqqoslanadi.