9-mavzu. Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy faoliyati tahlili

9.2. Kichik biznes va tadbirkorlikni kredit bilan 

ta’minlash shakllari 

 

Kichik biznesni kredit bilan ta’minlash deganda, bu ularga pul yoki tovar shaklidagi 

vositalarni  ma’lum  muddatga  haq  to’lash  sharti  bilan  qarzga  olish  va  qaytarib  berish 

yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlar tushuniladi. 

---

Kredit munosabati ikki sub’ekt biri – pul egasi, ya’ni qarz beruvchi; ikkinchisi – pulga 

muhtoj,  ya’ni  qarz  oluvchi  o’rtasida  yuzaga  keladi.  Kredit,  tovar  va  pul  ko’rinishidagi 

mablag’larni qaytarib berish, muddatlilik va foiz to’lash shartlari asosida  berish natijasida 

yuzaga keladi. 

Kredit berilish muddatiga ko’ra, uch turga bo’linadi: 

1. Qisqa muddatli kreditlar (muddati bir yilgacha bo’lgan kreditlar). 

2. O’rta muddatli kreditlar (muddati bir yildan uch yilgacha bo’lgan kreditlar). 

3. Uzoq muddatli kreditlar (muddati uch yildan ortiq bo’lgan kreditlar). 

Halqaro  kreditlar  berilish  muddatiga  ko’ra  birmuncha  farq  qiladi.  Bunda  bir  yildan 

besh yilgacha muddatga berilgan kreditlar o’rta muddatli, besh yil va undan ortiq muddatga 

berilgan kreditlar uzoq muddatli kreditlar deb hisoblanadi. 

Kredit  va  moliya  tushunchalari  o’rtasida  bir  tomondan,  umumiy-lik  bo’lsa,  ikkinchi 

tomondan, farqli jihatlar mavjud. 

Agar moliya barcha xo’jalik sub’ektlarining o’ziga tegishli pul mablag’lari xususidagi 

aloqalarni  anglatsa,  kredit,  bundan  farqliroq,  o’zga  mulki  bo’lgan  pulni  qarzga  olib 

ishlatish  borasidagi  munosabatlarni  bildiradi  va  bozor  munosabatlarining  bir  elementi 

hisoblanadi. 

Moliya  bilan kreditning  umumiyligi shuki,  ularning har ikkalasi ham pul  mablag’lari 

yuzasidan  bo’lgan  munosabatlarni  jamlash  va  ishlatish  usulining har xil  bo’lishidan kelib 

chiqadi. 

Moliyada  o’z  mulki  bo’lgan  pul  resurslarini  xohlagan  vaqtda,  xech  bir  xarajatsiz 

ishlatishi  mumkin.  Kredit  esa  o’zgalar  pul  mablag’i-ni  haq  to’lagan  holda  vaqtincha 

ishlatib  turish  va  muddati  kelganda  qaytarib  berishni  anglatadi.  Kredit  tovar-pul 

munosabatlariga xos bo’lgan va pul harakatini bildiruvchi kategoriyadir. 

Kredit sub’ektlari har  xil  bo’lishi  mumkin. Bularga  korxona,  firma,  tashkilot,  davlat 

va turli toifadagi aholi kiradi. 

Kredit ob’ekti – bu har qanday pul emas, balki faqat vaqtincha bo’sh turgan, berilishi 

mumkin bo’lgan pullar va tovarlardir. 

Bo’sh pul uch xil bo’ladi: 

- tadbirkorlar yoki katta puldorlar qo’lidagi pul, ya’ni kapital; 

-  aholi  qo’lidagi  pul  –  ertami-kech  ehtiyojni  qondirish  uchun  to’plangan  pul,  egasi 

qo’lida kapital emas, balki iste’molni qondirish vositasi; 

- davlat  ixtiyoridagi pul. Bu pul ham kapital (davlat korxonasi  uchun), ham  umumiy 

iste’mol pulidir. 

Qayd  qilingan  bo’sh  pullar  ssuda  fondini  (qarz  fondini)  tashkil  etadi.  Bo’sh  pulllar 

quyidagi manbalardan kelib chiqadi: 

-  amortizatsiya  pulining  muddati  tugagunga  qadar  to’planib  borishi.  Ammortizatsiya 

puli  har  yili  ajratiladi  va  u  bir  necha  yildan  keyin  ishlatilishi  sababli  ma’lum  davr  bo’sh 

turadi; 

-  ishlab chiqarishni o’stirish uchun foydadan  investitsiya puli  muqim ajratib boriladi, 

lekin bu pulni ma’lum miqdorda yig’ilgandan so’ng investitsiya qilish mumkin; 

-  xom  ashyo,  yoqilg’i  va  materiallar  uchun  oldin  sarflangan  pul  tovar  sotilishi  bilan 

egasiga  qaytib  beriladi,  lekin  ularni  yangidan    sotib  olish  shu  vaqtning  o’zida  yuz 

bermaydi. Ammo bu mablag’lar dastlab joriy schyotga kelib tushadi. Bu resurslar depozit 

qilib rasmiylashtirilgindan keyingina kredit resurslari sifatida hisobga olinadi; 

- foydadan ajratilgan ijtimoiy fondlar pulining kelib tushish vaqti bilan ishlatish vaqti 

ham to’g’ri kelmaydi, natijada pul bo’sh qoladi; 

---

-  ish  haqi  pulining  kelib  tushishi  va  sarflanishi  bir  vaqtda  yuz  bermaydi.  Ma’lumki, 

tovar sotilgach, pul tushib turaveradi, ish haqi har kuni emas, har 15 kundan so’ng beriladi. 

Natijada, ish haqi fondining puli ham bo’sh turishi mumkin; 

-  fuqarolarning  iste’molchi  sifatida  karilikni  ta’minlash,  qimmatbaho  tovar  olish, 

sayohat  qilish  yoki  katta  marosim  o’tkazish  uchun  jamlangan  puli  bo’ladi,  u  yetarli 

mikdorga borguncha, yoki ishlatish fursati kelguncha bo’sh turadi; 

- davlat byudjetiga pul daromadlarining kelib tushishi va ularning sarflanishi ham bir 

vaqtda yuz bermaydi; 

- turli-tuman xayr-ehson va sug’urta pullarining hosil bo’lishi va ishlatilishi ham turli 

vaqtda yuz berganidan, uning bir qismi sarflanmay, bo’sh turib qoladi. 

Xullas, jamiyatdagi pul resurslari harakatining notekis bo’lishi, bir qism pulning bo’sh 

qolib, qarz fondiga aylanishi uchun imkon beradi. 

Kredit to’rt xil vazifani bajaradi: