9-Mavzu. Organik dielektriklar. Reja: Organik dielektriklar. Tabiiy qatron

---

9-Mavzu. Organik dielektriklar. 
Reja: 
1.Organik dielektriklar. 
2.Tabiiy qatron. 
3.Sun'iy qatronlar. 
Tayanch so’z va iboralar: 
makromolekula, polimerlar, monomerlar, polimerlash, termoplastik, termoreaktiv, tabiiy 
qatron, kanifol, qahrabo, polietilen, polipropilen, polivinilxlorid, poliefir qatroni, qatroni rezina , 
elastometr, selyuloza , tabiiy shoyi, bitum 
 
Elektrotexnika, radiotexnika, elektronika va xalq xo`jaligining boshqa sohalarida polimerlardan 
ko`p sonli turli xil mahsulotlar ishlab chiqariladi. 
Yuqori molekulyar birikmalarning yuzta, mingta va undan kup atomlarning o`zaro kovalent 
bog`lanishidan vujudga kelgan molekulasi makromolekula deyiladi, aksariyat tabiiy va sintetik 
polimerlarning makromolekulalari takrorlanadigan bir xil atom gruppasi–elementar xalqalardan tashkil 
topadi. Bunday makromolekulalarga ega birikmalar polimerlar deb ataladi. Polimerlarni sintez qilishda 
ishlatiladigan quyi molekulyar birikmalar monomerlar deyiladi.  
Dielektriklar ichida yuqori molekulali organik materiallar alohida ahamiyatga egadir. Tarkibida 
uglerod moddasi bo`lgan birikmalar organik moddalar deyiladi. 
Reaktsiya natijasida monomerlardan polimerlar hosil bo`lishi polimerlash deyiladi. Polimerlash 
natijasida moddaning molekulyar massasi, suyuqlanish va qaynash temperaturasi ortadi; polimerlash 
jarayonida modda gaz yoki suyuq holatdan, quyuq yoki qattiq holatga o`tadi. 
Polimerlar asosan chiziqli va fazoviy va polimer guruhlarga bo`linadi. Chiziqli polimer 
molekulalarning tuzilishi zanjir va tola ko`rinishida bo`ladi. Tabiiy kauchuk, polietilen, siloksan 
kauchuklari chiziqli polimerlarga misol bo`ladi. Fazoviy (yoki tarmoqlangan) polimer molekulalari 
uchala koordinata o`qlari bo`yicha tekis joylashib, ixcham tuzulishga ega qaytariluvchi guruhlardan 
tashkil topadi. Chiziqli va fazoviy polimerlar xossalari jihatidan bir-biridan keskin farq qiladi. Chiziqli 
polimerlar egiluvchan va qayishqoq bo`lib, temperatura ta'sirida ularning ko`pchiligi avval yumshab, 
so`ngra eriydi. Fazoviy polimerlar esa erimaydigan qattiq holatda bo`lib, ularga temperatura ta'sir 
ettirilganda kimyoviy yemirilish sodir bo`ladi. 
Polimerlarning termoplastik va termoreaktiv turlari bo`ladi. Termoplastik (plastik) polimerlar 
qizitilganda yumshab, osongina deformatsiyalanadi; erituvchi ta'sirida ular oson eriydi, temperatura 
ta'sirida elektr xossalarini deyarli o`zgartirmaydi. Termoreaktiv (reaktoplast) polimerlar qizitilganda 
qattiq (mexanik mustahkam) holatga o`tib, egiluvchanlik va eruvchanlik xususiyatlarini yo`qotadi. 
Temperatura ta'sirida ushbu materiallar fazoviy polimerlarga uxshash tuzilishga ega bo`ladi. 
Tabiiy qatron. Tabiiy qatron o`simlik va biogen birikmalardan tashkil topgan organik moddadir. 
Tropik o`simliklarda tabiiy qatron bo`ladi. U past temperaturada amorf holatda bo`lib, qizdirilganda 
avvaliga yumshab, plastik, so`ngra suyuq holatga o`tadi. Elektrotexnikada ishlatiladigan tabiiy 
qatronlar suvda erimaydi, ammo spirtda, efirda va o`zi bilan birga kimyoviy tabiati bir xil bo`lgan 
organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Hosil bo`lgan eritma quritilganda yupqa parda hosil bo`ladi. 
Tabiiy qatron yopishqoq bo`lib, suyuq holatdan qattiq holatga o`tishida jism yuzasiga mustahkam 
yopishadi. Bu material lok, kompaund, plastik massa, sun'iy yoki tabiiy tolasimon materiallarning 
tarkibiy qismi bo`lib xizmat qiladi.  
Kanifol–to`q sariq rangli murt modda bo`lib, daraxt yelimida ajratib olinadi. Kanifol spirt, 
benzin, benzol, skipidar, atseton, neft va o`simlik moylarida osongina eriydi, suvda esa mutlaqo 
erimaydi. Uning dielektrik xossalari quyidagicha: 

r
= 2,8; tg

=0.003; 

= 10
13
– 10
14
Om

m; Е
m
= 10 
– 15 MV/m. 
Elektr izolyatsiyasida kanifol lok va kompaund tayyorlashda, qatron tarkibida va yuqori 
kuchlanishli kabellar uchun neft moyiga qushimcha sifatida ishlatiladi. 
Qahrabo–och sariq-qo`ngir tusli o`simlik mahsulidir. Kahraboning zichligi 1050-1096 kgG`m3, 
yumshash temperaturasi 175-200
0
S. Uning dielektrik xossalari: 

r
= 2,8; tg

= 0,001; 

= 10
15
Om

m; 

s
= 10
17
Om. Bu qatron skipidar, benzin va moylarda yaxshi eriydi. Qahrabo qimmat 

---

bo`lganligi sababli, undan faqat maxsus o`lchov asboblarida va katta qarshiliklar ishlab chiqarishda 
ishlatiladi. 
Sun'iy qatronlar. Polietilen uncha tiniq bo`lmagan qattiq termoplastik materialdir. Polietilen, 
namga, kimyoviy muhitga chidamli qayishqoq material hisoblanadi. 
Polietilen yuqori kuchlanishli kabel va kondensator izolyatsiyalarida turli xil qoplamalar olishda, 
radio apparatlari va boshka uskunalarda ishlatiladi. Agar polietilenga yuqori quvvatli nur ta'sir ettirilsa, 
uning ish temperaturasi ko`tarilib, dielektrik va mexanik xossalari ancha yaxshilanadi. Polietilen 
tarkibiga porofor qushilishi natijasida g`ovak modda penopolietilen hosil bo`ladi. Bunda material 
zichligi 400-500 kg/m
3
, dielektrik singdiruvchanligi 1,5-1,5 gacha, ya'ni salkam 2 baravar pasayadi. 
Bu esa penopolietilenni radio to`lqinida ishlaydigan elektr asbob-uskunalari izolyatsiyasida qullash 
imkonini beradi. Penopolietilen olis masofalarga mo`ljallangan aloqa va yuqori chastotali kabel 
izolyatsiyalarida ham ishlatiladi.