9-Mavzu. Organik dielektriklar. Reja: Organik dielektriklar. Tabiiy qatron

Polipropilen termoplastik polimer bo`lib, uning zichligi 920-930 kg/m
3
, sovuqqa chidamliligi –
5-25
0
S, dielektrik xossalari: 

r
= 2,0; tg

= 0,0003;

= 10
12 
– 10
15
Om

m;

s 

10
16
Ом; Е
m
= 30-
35 MV/m. Sof polipropilen polietilen kabi zararsizdir. Undan elektr va radiotexnikada izolyatsiya 
materiali sifatida foydalaniladi. Polipropilendan tola, plyonka, penoplast va boshqa plastmassa 
mahsulotlari olinadi. Polipropilenning polietilen bilan birikmasi polietilenga nisbatan mexanik 
mustahkamroq, qayishqoqroq, yorug`likka va issiqlikka bardoshliroq bo`lib, juda past darajali sovuq 
muhitda ham ishlay olish qobiliyatiga egadir. 
Polivinilxlorid amorf polimer bo`lib, zichligi 1350-1430 kg/m3, dielektrik xossalari: 

r
= 3,1-3,5; 
tg

= 0,02; 


10
13
- 10
15
Om

m; E
m
= 35 MV/m. Bu material benzol, kerosin, efir va neftdan 
olinadigan boshqa moylarning ta'siriga chidamli bo`lishi bilan birga, deyarli yonmaydi. Temperatura 
ortishi natijasida polivinilxloridning dielektrik va mexanik xossalari yomonlashadi. U, asosan, qattiq 
va qayishqoq holatda ishlab chiqariladi. Qattiq polivinilxlorid viniplast deb nomlanib, undan 
konstruktsiya materiali sifatida foydalaniladi. Qayishqoq holatdagisi polivinilxlorid plastikati deb 
ataladi. Uning zichligi 1150-1360 kg/m
3
, ish temperaturasi +105
0
S, solishtirma qarshiligi

=10
10
–10
12
Om

m bo`lib, yuqori kuchlanishli kabel va aloqa simlarining izolyatsiyasi vazifasini bajaradi. Yuqori 
temperatura, yorug`lik va nam ta'siriga chidamlilik xususiyatlari polivinilxlorid plastikatini aloqa 
kabellarining ustki qoplamasida ishlatish imkonini beradi. 
Poliefir qatroni turli xil kislota va spirtlarga ishlov berish orqali olinadi. U yaxshi elektr 
izolyatsiya va mexanik xossalarga ega. Poliefir qatroni atmosfera, moy va benzin ta'siriga chidamli, 
namlikni o`ziga yaxshi singdiradi, temperatura ta'sir etishi natijasida elektr xaraktiristikalarini 
o`zgartiradi. 
Kremniy-organik (KO) polimerlar yuqori molekulyar birikmalardan tashkil topib, uning 
tarkibiga ugleroddan tashqari kremniy ham kiradi. Bu polimerlarning asosiy xossalaridan biri uzoq 
muddat yuqori temperaturada (1800S) ishlay olishidir. KO polimeri yaxshi dielektrik xossaga ega 
bo`lgan, sovuqlik va namlik ta'siriga chidamli elastik materialdir. Suyuq holatdagi ushbu polimerning 
dielektrik xossalari: 

r
= 2,4 – 2,7; tg

= 0,0001 – 0,0002;

= 10
13
Om

m. KO qatroni rezina yoki 
elastometr deb, vulkanizatsiyalangani esa kauchuk deb ataladi. Bunday kauchuk o`z elastikligini 
yuqori temperaturada (t = 250
0
S) ham saqlaydi. 
Selyuloza. Selyuloza yuqori molekulali chiziqli polimer bo`lib, yog`ochga ishlov berish orqali 
olinadi. Selyuloza yuqori molekulyar massaga ega. Selyuloza tarkibida qutbli gidroksil gruppa 
bo`lganligi sababli u qutbli polimer hisoblanadi. Mazkur polimerning dielektrik xossalari quyidagicha: 

r 
= 6,5 – 7,0; tg

= 0,005 – 0,01 Elektrotexnikada izolyatsiya materiali sifatida ko`pgina selyuloza 
materiallaridan foydalaniladi. Ular elektr mashinasi va transformatorlar uchun turli xil izolyatsiya 
materiallari yoki konstruktsiya detallari ishlab chiqariladi. Selyuloza asosida olingan qog`oz va yuqori 
kuchlanishli kabel, telefon kabeli, transformator va kondensatorlar izolyatsiyasida ishlatiladi. 
Selyuloza atsetati yaxshi tozalangan paxta selyulozasidan olinadi. Bu materialning 
metilenxloriddagi eritmasidan tola va plyonka olinadi. Ularga egiluvchanlik xususiyatini berish 
maqsadida eritmaga plastifikator (dibutilftalat) qushiladi. 
Triatsetat plyonkasi, odatda, elektr mashinasining paz izolyatsiyasida qo`llaniladi. 

---

To`qimachilik materiallari. To`qimachilik materiallari tarkibi tolalardan iborat xom ashyoga 
maxsus ishlov berish orqali olinadi. Elektr izolyatsiyasida tola sim va shnur yuzasiga o`rab yoki to`qib 
chiqiladi. Elektr mashina va apparatlarining asosiy izolyatsiyasini tashqi mexanik ta'sirdan himoya 
qilishda ham tasma va gazlama matolar ishlatiladi. 
Tolasimon materiallar zichligi 920 – 2500 kg/m
3
atrofida bo`lib, uning quyi chegarasi 
polietilenga, yuqori chegarasi esa asbest va shisha materiallariga xosdir. Elektrotexnikada 
qo`llaniladigan gazlamalarga misol qilib shifon (qalinligi 0,15 mm), batist (0,12 mm) va bo`z (0,40 
mm) ni olish mumkin. 
Tabiiy shoyi tolasining tashqi qismi ipak yelimi seritsin bilan qoplangan bo`ladi. Izolyatsiyada 
ishlatiladigan ipak tolasi seritsin va boshqa mineral qo`shimchalardan tozalanadi. Tabiiy shoyi tolalari 
juda ingichka bo`lib, sim yuzalariga qoplama sifatida ishlatiladi. Bu material yaxshi dielektrik xossaga 
va mustahkamlikka ega. 
Sintetik tola va ulardan olingan turli materiallar elektrotexnikada triatsetat shoyisi, kapron, 
lavsan nomi bilan tanishdir. Bu gazlamadan, o`z nav-batida, mitkal va batist deb nomlangan tasmalar 
tayyorlanadi. Mazkur tasmalarning eni 15 – 30 mm, qalinligi 0,14 – 0,16 mm bo`lib, ular qayishqoqligi 
va mexanik mustahkamligi bilan ilgarigilaridan farq qiladi. 
O`simlik moylari. O`simlik moylari turli o`simlik urug`laridan olinadi. Elektrotexnikada 
yorug`lik, issiqlik, kislorod va boshqa ta'sirlar ostida qotadigan o`simlik moylari katta ahamiyatga 
egadir. Kuriydigan moylar kimyoviy tarkibi bo`yicha glitsirin efiri va organik kislotalardan tashkil 
topadi. Eng keng tarqalgan quriydigan moylarga zigir va tung moylari misol bo`ladi. Zigir moyining 
zichligi 930 kg/m
3
, qotish temperaturasi – 20
0
S ga teng. Tung moyi zaharli bo`lib, zichligi 940 kg/m
3
, 
qotish temperaturasi –5
0
S. Ushbu moylar elektrotexnikada, asosan, lok va loklangan gazmollar 
tayyorlashda va yog`och materiallarni shimdirishda ishlatiladi. 
Kanakunjut moyi ham o`simlik urug`idan oinib, uning zichligi 950-970 kgG`m3, qotish 
temperaturasi -10

-18
0
S
, dielektrik xossalari: 

r
= 4,0-4,5; tg

= 0,01-0,03; Е
m
=15-20 MV/m. Bu moy 
etil spirtida eriydi. Undan qog`ozli kondensatorlarni shimdirishda foydalaniladi. 
Bitumlar. Bitum–murakkab uglevodorod birikmalaridan iborat bo`lgan, qora yoki tuk qungir 
rangli termoplastik amorf moddadir. Uning solishtirma og`irligi 980-1050 kg/m
3
. Bitum gigroskopik 
bo`lmagan va o`ziga suv singdirmaydigan materialdir. U benzol va toluolda oson eriydi, spirt va suvda 
mutlaqo erimaydi. Tabiiy (qazib olinadigan) bitum asfalt deb ham ataladi. 
Asfalt yaxshi elektr izolyatsiya xossasiga ega bo`lib, murt va qattiqdir. Uning yumshash 
temperaturasi 200
0
S gacha yetadi. 
Bitumlarning dielektrik xossalari quyidagicha: 

r
= 2,5-3,0; tg

= 0,01;

=10
13
-10
14
Ом

м; Е
m
= 10-25 MV/m. Bitumlar, asosan, lok va kompaundlar tayyorlashda ishlatiladi. 
Sinov savollari: 
1.Dielektrik materiallar haqida tushuncha bering. 
2.Suyuq holatdagi dielektriklarni tushintiring.
3.Suyuq sintetik dielektriklarga qanday materiallar misol bo`ladi? 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
1. Bogorodskiy N. P. , Paso`nkov V. V. , Tareyev B. M. Elektrotexnicheskiye materiali. – L. 
«Energoatomizdat», 1985. 
2. Mayofis I. M. Ximiya dielektrikov. – M. «Ximiya», 1981. 
3. Majidov S. Elektrotexnikadan ruscha-o`zbekcha lug`at. Toshkent, «O`qituvchi». 1983 yil. 
4. Kamolov SH.M., Ahmedov A.SH. Elektrotexnika materiallari. Toshkent, «O`qituvchi». 1994 
yil. 
5. Renne V. T. Elektrotexnicheskiye materiali. – L. , «Energiya», 1982. 
6. Tareyev B. M. Fizika dielektricheskix materialov. – M. «Energoatomizdat