9-mavzu. Soliq – byudjet siyosati

9-mavzu. Soliq – byudjet siyosati
7.1. Soliq-byudjet siyosati mohiyati, turlari va nazariy
tushunchalar
7.2. Davlat daromadlarining tuzilishi. Tashqi savdodan byudjet daromadlari
7.3. Soliq tizimi tuzilishi, qarama-qarshiliklar
va transformatsiya istiqbollari. Iqtisodiyotga soliq yuki

7.1. Soliq-byudjet siyosati mohiyati, turlari va nazariy
tushunchalar
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim yo'nalishlaridan biri soliq-byudjet siyosatini amalga oshirish bo'lib, u bir tomondan soliq qonunchiligiga kiritilgan o'zgartirishlarni ishlab chiqish, qonunchilikni mustahkamlash va amaliyotga joriy etishni o'z ichiga oladi. byudjet daromadlari va boshqa tomondan, davlat xarajatlarini tartibga solish sohalariga. Soliq siyosati, aslida, byudjet siyosatining ajralmas qismidir, chunki davlat daromadlarining ko'p qismi soliqlar yordamida shakllanadi va shuning uchun chet elda fiskal siyosat ko'pincha davlatning fiskal siyosati deb ataladi.
O‘zbekiston respublikasining qonuni, 30.12.2022 yildagi O‘RQ-812-son
O‘zbekiston respublikasining qonuni
Soliq va budjet siyosatining 2023-yilga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari qabul qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida
Qonunchilik palatasi tomonidan 2022-yil 27-dekabrda qabul qilingan
senat tomonidan 2022-yil 28-dekabrda ma’qullangan
Mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan jadal rivojlantirish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash hamda buning teng raqobat sharoitlarini yaratish maqsadida soliq yukini pasaytirish va soliq to‘g‘risidagi qonunchilikni yanada takomillashtirish bo‘yicha choralar ko‘rilmoqda.
Mazkur Qonunda 2023-yil uchun soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari belgilanib, ularda qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha soliq stavkasining pasaytirilishi, ayrim toifadagi soliq to‘lovchilar uchun foyda solig‘idan va ijtimoiy soliqdan imtiyozlar berilishi, aylanmadan olinadigan soliq bo‘yicha soliq stavkalarining unifikatsiya qilinishi, mutlaq summada belgilangan soliq stavkalarining kutilayotgan inflatsiya darajasidan kelib chiqqan holda indeksatsiya qilinishi, shuningdek budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan soliqlarning to‘liq yig‘ilishiga qaratilgan soliq ma’muriyatchiligiga oid choralar nazarda tutilmoqda.
Bundan tashqari, foydalanilmayotgan obyektlarga, shuningdek mazkur obyektlar bilan band bo‘lgan yer uchastkalariga nisbatan mol-mulk solig‘ining va yer solig‘ining oshirilgan stavkalarini qo‘llash tartibi bekor qilinmoqda.
2. O’zbekistonda byudjet-soliq siyosati. Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi fraksiyasining yig‘ilishida 2018-yilgi soliq va byudjet siyosatining asosiy yo‘nalishlari, O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg‘armalari byudjetlarining loyihasi atroflicha muhokama qilindi.
2018-yilgi byudjet va soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari 2017-2021-yillarda mamlakatimizni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan ustuvor vazifalardan kelib chiqqan holda shakllantirilganligi ta’kidlandi.
Yig‘ilishda O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti loyihasining 2018-yil uchun asosiy ko‘rsatkichlari e’tibor markazida bo‘ldi. Xususan, 2018-yilda Davlat byudjeti daromadlari yalpi ichki mahsulotga nisbatan 21,4 foizni tashkil etadi. Davlat byudjetiga tushumlar yalpi ichki mahsulot nominal o‘sishiga mos ravishda 25,9 foiz ortishi kutilayotganligi qayd etildi.
Asosiy moliyaviy hujjatda 2018-yilda yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun qat’iy belgilangan soliq stavkalarini pasaytirish, jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliq yuki darajasini fuqarolarning shaxsiy jamg‘arib boriladigan hisobraqamlariga ajratma miqdorini 1 foizdan 2 foizgacha oshirish hisobiga kamaytirish ko‘zda tutilmoqda.
Iqtisodiyot xarajatlarining asosiy qismini tashkil etayotgan 2 trillion 741,8 milliard so‘m hajmdagi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining suv xo‘jaligi obyektlarini saqlash xarajatlari bilan bog‘liq masalaga fraksiya a’zolari alohida e’tibor qaratdi. Bunda joriy yilga nisbatan 9,4 foiz o‘sish bilan yoki yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,9 foiz miqdorida belgilash nazarda tutilmoqda.
Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasining 2018-yilgi prognoz ko‘rsatkichlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-2022-yillar davrida sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash va suv resurslaridan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarorida belgilangan maqsadli parametrlar asosida prognoz qilingan. Dastur doirasida Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasidan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash tadbirlari uchun 2018-yilda 553,4 milliard so‘m mablag‘ ajratish rejalashtirilmoqda.
E’tiborga molik jihati, ushbu tadbirlarni amalga oshirish natijasida 276 ming gektar sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holati yaxshilanishiga, shuningdek, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hosildorligi hamda fermer xo‘jaliklarining daromadlari oshishiga erishiladi.
O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi fraksiyasining yig‘ilishida 2018-yil uchun soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari muhokamasi chog‘ida xo‘jalik yurituvchi subyektlar va aholi daromadlariga soliq yukini yanada kamaytirish, soliq solish tizimini soddalashtirish, mahalliy byudjetlar daromadlar bazasini mustahkamlash, soliq qonunchiligiga soliq nazorati talablarini ta’minlaydigan qo‘shimcha mexanizm va instrumentlarni kiritish yo‘li bilan soliq ma’murchiligini yaxshilash va soliqlarning yig‘iluvchanligini oshirish ko‘zda tutilayotganligiga alohida e’tibor qaratildi.
2018-yilgi Davlat byudjeti loyihasida madaniyat sohasi uchun xarajatlar 693,7 milliard so‘mni tashkil etayotgani, jumladan, milliy kino mahsulotlarini ishlab chiqish uchun 30 milliard, mamlakatimizning me’moriy-tarixiy, ijtimoiy-madaniy va turizm salohiyatini asrab-avaylash, shuningdek, yanada ommalashtirish va targ‘ib qilish maqsadida, madaniy va arxeologiya merosi obyektlarida konservatsiyalash va restavratsiya qilish ishlarini o‘tkazish bo‘yicha dasturni moliyalashtirish uchun 38,7 milliard so‘m mablag‘ ajratilayotganligi aytildi.
Muhokamalar chog‘ida «O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan» tamg‘asi ostida jahon bozoriga mahsulot chiqarishga hamda import o‘rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ahd qilgan mahalliy ishlab chiqaruvchilarni har jihatdan qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan chora-tadbirlarni tizimli davom ettirish zarurligi qayd etildi.
O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi fraksiyasi yig‘ilishida loyiha xarajatlarining ijtimoiy yo‘naltirilganligi ta’kidlandi. Xususan, arzon uy-joylar barpo etish bo‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, aholining hayot sharoiti yaxshilanishini ta’minlovchi yo‘l-transport, muhandislik-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish, aholini ijtimoiy himoyalashning manzilliligini va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishini kuchaytirishga alohida e’tibor qaratildi.
2018-yilda ta’lim xarajatlari o‘tgan yilga nisbatan 22,9 foiz o‘sishi rejalashtirilgan. Xususan, mazkur mablag‘lar 260 maktabgacha ta’lim muassasasini yangidan qurish va rekonstruksiya qilish, 157 muassasani mukammal ta’mirlash va jihozlash, maktabgacha ta’lim muassasalarini joriy saqlash hamda oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini rivojlantirishga yo‘naltiriladi. Bu esa ta’lim sifatiga o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatishi shubhasiz. Prognoz yilda sog‘liqni saqlash xarajatlari 9,6 trillion so‘mni tashkil etib, oldingi yilga nisbatan 30,9 foiz o‘sgan. Bu esa mazkur tizimni isloh qilish va aholiga sifatli tibbiy xizmat ko‘rsatish yuzasidan qabul qilingan dasturlar doirasida barcha tadbirlarning moliyalashtirilishini va aholiga sifatli tibbiy xizmat ko‘rsatish imkonini beradi.
Kelgusi yilda tibbiyot muassasalari, birinchi navbatda, oilaviy poliklinikalarni dori vositalari va tibbiyot buyumlari bilan ta’minlashni yaxshilash uchun shoshilinch va tez tibbiy yordam muassasalariga 915,4 milliard so‘m mablag‘ yo‘naltirish ko‘zda tutilgan.
O‘zbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi fraksiyasining yig‘ilishida kelgusi yilda ilm-fan sohasini rivojlantirishga yo‘naltiriladigan mablag‘lar miqdorini sezilarli darajada oshirish ko‘zda tutilganligi qayd etildi. Jumladan, 2018-yilgi byudjetnoma loyihasida davlat ilmiy-texnikaviy dasturlari doirasida ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun Davlat byudjetidan 380,2 milliard so‘m mablag‘ yoki 2017-yilga nisbatan 34,5 foiz oshirish belgilangan.
Shuningdek, bosh moliyaviy hujjat loyihasida sog‘liqni saqlash tizimiga ham katta e’tibor qaratilgan bo‘lib, ushbu soha xarajatlari uchun 9,6 trillion so‘m mablag‘ ajratish ko‘zda tutilgan. Xususan, birinchi tibbiy yordam xizmati, tez va shoshilinch tibbiy yordam, oila sog‘lig‘ini mustahkamlash, ona va bola himoyasi, tibbiyot muassasalarida ijtimoiy ahamiyatga ega dori-darmonlarning mavjudligi bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlarni amalga oshirish sifatini kuchaytirishga birlamchi ahamiyat qaratiladi.
Ekoharakat deputatlar guruhining yig‘ilishida ta’kidlanganidek, 2018-yilgi Davlat byudjeti loyihasida atrof-muhitni muhofaza qilish tadbirlari uchun yo‘naltirilayotgan mablag‘lar miqdori 307,1 milliard so‘mni tashkil etmoqda. Shu jumladan, yangi tashkil etilgan “Toza hudud” davlat unitar korxonasi orqali 2017-2021-yillarda qattiq maishiy chiqindilarni to‘plash, saqlash, yo‘q qilish va qayta ishlash tizimini takomillashtirish Dasturi ijrosi uchun kelgusi yilda 163,2 milliard so‘m yo‘naltirish taklif etilmoqda. Aholi punktlarini obodonlashtirish, ichimlik suvi bilan ta’minlashni yanada yaxshilash uchun xarajatlar yo‘naltirish rejalashtirilmoqda.

Oxirgi uch yarim asr mobaynida iqtisodiy fikrning birorta sohasi davlat byudjetini shakllantirish va soliqqa tortish muammosiga e'tibor qaratmadi, uni tashkil etishning eng muhim tamoyillari undiriladigan soliqlarning samaradorligi va adolatliligini o'z ichiga oladi. Bu ikki tamoyil soliqqa tortishning asosiy qarama-qarshiliklaridan birini ifodalaydi: agar davlat uchun soliqlarning o'z fiskal funktsiyasini bajarishdagi samaradorligi beqiyos muhimroq bo'lsa, yuridik va jismoniy shaxslar uchun bu soliq yukining darajasi va uni taqsimlashning adolatliligidir. soliq to'lovchilar orasida. Aynan nima soliqqa tortilishi kerak: daromad yoki xarajatlar? Qanday qilib soliqqa tortiladi: daromadga mutanosib ravishda, stavkalar progressiyasi yoki yagona soliq turidan foydalangan holdami? Kimga soliq solish kerak: kapitalistlar, yollanma ishchilar yoki yer egalari? Bu kapitalizmning paydo bo'lishida soliqqa tortishning asosiy muammolari edi (va ko'p jihatdan hali ham saqlanib qolmoqda). Aytishimiz mumkinki, dastlab, 17-asrda olimlar: "Nima soliqqa tortiladi, qanday soliq olinadi va kimga (va nima uchun) soliqqa tortiladi?" Va faqat XX asrning o'rtalarida. P. Samuelson allaqachon bozor ishlab chiqarishiga tegishli shunga o'xshash muammolarni shakllantirgan.

Siyosiy iqtisod klassikasi A.Smit tomonidan shakllantirilgan soliqqa tortishning to'rtta tamoyilidan birinchisi soliqlarni bir xil taqsimlash, ularni adolatli taqsimlash bilan bog'liq edi. Ushbu tamoyilga ko'ra, fuqarolar daromadlariga qarab soliqqa tortilishi kerak. Faqat renta solig'i (foyda va ish haqiga soliq solishdan farqli o'laroq), Smitning fikricha, hech kimga o'tkazib bo'lmaydi va yer egalari daromadlarining haqiqiy kamayishiga olib keladi. Shunday qilib, Smit aniq antifeodal xususiyatga ega bo'lgan daromadlarni soliqqa tortish tizimini yoqladi. Soliqlarning adolatliligi va bir xilligi masalasida Smit to'g'ridan-to'g'ri boy fuqarolardan yuqoriroq stavkada soliqqa tortilishi kerakligi haqida gapirdi. “Boylarning davlat xarajatlarida nafaqat o‘z daromadlariga mutanosib ravishda, balki biroz kattaroq ulushda ham ishtirok etishi hech qanday adolatsizlik emas”, deb ta’kidlab, Smit amalda soliqqa tortishda stavkalarni bosqichma-bosqich joriy etish tarafdori bo‘ldi. D.Rikardo xodimning yashash minimumini tashkil etgan ish haqini butunlay ozod qilishni taklif qildi. Bu pozitsiyani J. S. Mill, J. B. Say va S. Sismondi ham baham ko'rdi.
Daromad solig'i yordamida daromadning o'sishi bilan daromad solig'i ulushini olib tashlash imkoniyati paydo bo'ldi, bu 19-asrda paydo bo'ldi. soliqlar daromadlarni tenglashtirish vositasi sifatida e'tirof etilgan nazariyaning paydo bo'lishiga. Bu nazariyaning asoschisi fransuz publitsisti E.Jirardin soliqlar yordamida soliqlarning progressiv shkalasini qo‘llagan holda kapitalistik tuzumning o‘zida mulkiy tengsizlikni bartaraf etish mumkinligini isbotlashga harakat qildi. Bu g'oya Germaniyada A.Vagner, K.Kautskiy va avstriyalik sotsialist O.Bauer asarlarida rivojlangan.
Biroq, soliqqa tortishda maksimal adolatga intilish soliq tushumlari hajmiga ham, davlatning iqtisodiy tizimining samaradorligiga ham ta'sir qiladi. Adolat va soliq samaradorligi o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik soliq islohotlarini kontseptual tushunishni va amalga oshirishni sezilarli darajada murakkablashtiradigan muammolarni keltirib chiqaradi, deb ishoniladi. Bunda, ko'pincha, taqsimlash sohasida ko'proq adolatga erishish uchun, muqarrar ravishda ma'lum miqdorda samaradorlikni qurbon qilish kerakligi e'tirof etiladi. Masalan, J.Stiglits ta'kidlaydiki, "progressiv soliqqa tortishdan foydalangan holda tengsizlikni kamaytirishga urinish ko'pincha ishlashga bo'lgan ishtiyoqni cheklovchi omil sifatida qaraladi va shu bilan samaradorlikning pasayishiga olib keladi". Shu sababli, ko'pincha "ijtimoiy pirog" ning hozirgi vaqtda bo'lingan nisbatlarini e'tiborsiz qoldirish va shunchaki uning ko'payishiga hissa qo'shish taklif etiladi, shunda keyinchalik har bir kishi hozirgidan ko'ra ko'proq jamoat tovarlariga ega bo'ladi. Bu fikrni, xususan, mashhur nemis islohotchisi L.Erxard ham qo‘llab, “Yechish milliy ishlab chiqarishni bo‘lishda emas, balki ko‘paytirishdadir, deb hisoblagan. Ko'rib chiqilayotgan taqsimot variantlari asosan farovonlik nazariyasi deb ataladigan qayta taqsimlash yondashuvlari bilan mos keladi. Masalan, eng katta tenglik va adolat tamoyili egalitar yondashuvga, ishlab chiqarish omillari bo'yicha taqsimlash esa bozor tamoyiliga mos keladi. Utilitarizm (19-asrning 1-yarmida J. Bentam vakili) nuqtai nazaridan jamiyat farovonligi oddiygina turli shaxslarning foydali xizmatlari yigʻindisi sifatida qaraladi va shuning uchun ham qayta taqsimlash vazifasini oʻz ichiga oladi. umumiy foydani maksimal darajada oshirish, bu esa qayta taqsimlashda adolat tamoyiliga deyarli mos kelmaydi. To'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshi nuqtai nazar Raulscha yondashuvda (J. Rouls tomonidan 1971 yilda nashr etilgan "adolat nazariyasi") ifodalanadi, unga ko'ra, boy shaxsning farovonligining o'sishi hech qanday miqdorning kamayishini qoplay olmaydi. kambag'alning farovonligi. Progressiv daromad solig'ini qo'llash shaklidagi qayta taqsimlashning adolatlilik tamoyili chegaraviy foydalilik nazariyasida ham nazariy asoslab berildi. Bu asoslash "Bernulli gipotezasi" dan kelib chiqadi, unga ko'ra daromadning marjinal foydaliligi daromadning o'zi ko'paygan nisbatda kamayadi, boshqacha aytganda, daromadning 10% ga oshishi qo'shimcha daromadning chegaraviy foydaliligining pasayishiga olib keladi. bir xil 10% daromad, qanchalik darajada bo'lishidan qat'i nazar, bu o'zgarishlar sodir bo'lmadi.
Har qanday byudjet ikki qismga bo'linadi: daromadlar va xarajatlar. Bu ikki qism o‘rtasida yaqin munosabat va o‘zaro bog‘liqlik mavjud bo‘lib, buning natijasida mamlakatning asosiy moliyaviy hujjati – har bir yil uchun davlat byudjeti to‘g‘risidagi qonunni ko‘rib chiqish va tasdiqlashning ancha uzoq davom etishi mumkin. Shu bilan birga, davlat daromadlari va xarajatlarining uzoq muddatli rejalari xorijda anchadan beri ishlab chiqilgan. 2006 yildan boshlab Rossiyada keyingi uch yil uchun bunday uzoq muddatli rejalar ishlab chiqildi.
Rossiyada olib borilayotgan fiskal siyosatning parametrlariga ta'sir qiluvchi omillarni tashqi va ichki bo'lish mumkin. Tashqi omillarga, birinchi navbatda, Rossiya eksport tovarlarining asosiy guruhlari uchun global narx muhiti darajasi kiradi. Shu munosabat bilan, Rossiya byudjetining daromad qismi bo'yicha raqamlarni hisoblashning boshlang'ich nuqtalaridan biri AQSh dollarida neft narxining o'rtacha yillik darajasi hisoblanadi.
Daromadlar ishlab chiqarish siyosati va xarajatlarni shakllantirish siyosati o'rtasidagi yaqin bog'liqlikka qaramay, ma'lum darajada soliq siyosati etakchi siyosat sifatida tan olinishi kerak. Ushbu siyosat amaldagi soliq qonunchiligiga muayyan tuzatuvchi o'zgartirishlar kiritish orqali amalga oshiriladi. Agar soliq tizimini sezilarli darajada o'zgartirish zarur bo'lsa, qoida tariqasida, tegishli soliq islohotining aniq rejasi ishlab chiqiladi.