9-tema. Buwın hám onıń túrleri

9-tema. Buwın hám onıń túrleri
Sóylewdiń eń kishi bólegi buwın boladı. Morfologiyalıq qurılısına qaray sózler túbir hám qosımtalarǵa bólinse, fonetikalıq qurılısına qaray sózler buwınlarǵa bólinedi. Sózlerdiń buwınlarǵa bóliniwi menen morfemalarǵa (túbir hám qosımtaǵa) bóliniwi sóykes keliwi de, sóykes kelmewi de múmkin: at-qa, bas-qar (túbir hám qosımtaǵa, buwınǵa bóliniwi). at-ı túbir hám qosımtaǵa bóliniwi, a-tı buwınǵa bóliniwi. Sózler buwınlardan turadı.
Sózlerdiń bólinip-bólinip aytılatuǵın dawıslı sesli bólegine buwın deymiz. Awızdan shıqqan hawanıń páti menen bólinip-bólinip aytılatuǵın bir yamasa birneshe seslerden quralǵan sóz bólegi buwın dep ataladı.
Buwın dawıslı hám dawıssız seslerden quraladı. Buwınnıń jasalıwında dawıslı sesler tiykarǵı xizmetti atqaradı. Dawıslı sesler buwın jasaw ózgesheligine iye, al dawıssız sesler buwın jasay almaydı. Mısalı: i-ri, u-sı, ú-ki, klass, say.
Buwın bir dawıslı sesten (a-na, U-lıq-bek, Ú-mit, i-nim), bir dawıslı, bir dawıssız sesten (ba-­la, er-te, ke-le-di), bir dawisli, eki dawıssızdan (tis, suw, dos, dos-lıq, qum, kóp-shik, ort-lik), bir dawıslı hám birneshe dawıssız seslerden de ( bult, qant, qunt, jalt, durs) duzile beredi. Bunday sózler buwınǵa bólinbeydi. Sózde qansha dawıslı ses bolsa, sonshama buwın boladı. Sózdegi dawıslı seslerdiń qatnasına qaray sózler bir buwınlı hám kóp buwınlı bolıp bólinedi. Mısalı: aq, as, il — bir buwınlı sózler, dárya, Aydos, Qaraqalpaqstan — kóp buwınlı sózler.
Buwınnıń túrleri
Dawıslı hám dawıssız seslerdiń ornalasıw tártibine qaray buwınlar 1) ashıq buwın, 2) qamaw buwın, 3) tuyıq buwın bolıp úshke bólinedi.
1) Ashıq buwın
Dawıslı yamasa dawıssız sesten baslanıp dawıslı seske tamamlanǵan buwın ashıq buwın dep ataladı.
Ashıq buwınlar bir sesten de, eki sesten de jasaladı: a-la, o-qı, e-ki. Sa-na, to-qı,
Al, dawıslı hám dawıssız sesten baslanıp, dawıslıǵa tamamlanǵan ashıq buwınlar sózdiń barlıq orınlarında ushırasadı: da-na, da-la-lıq, dó-ret- pe, ta-ma-sha.
Dawıslıdan jasalǵan buwınlar túpkilikli sózlerde sózdıń basında ushırasadı: á-ke, a-ta, ú-ke, u- sıl, i-lim, ı-laq. Al rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden kirgen ayırım sózlerdiń ortasında keledi: zo-o-lo-gi-ya, ge-o-gra-fi-ya.