9-tema. Jáhán bazarı hám xalıqaralıq sawda. Mámleket tólew balansı

9-tema. Jáhán bazarı hám xalıqaralıq sawda. Mámleket tólew balansı.


9.1. Jáhán bazarınıń áhmiyeti hám evolyuciyası. Jáhán bazarınıń rawajlanıw basqıshları.
Jáhán bazarı — xalıqaralıq miynet bólistiriwinde qatnasıw menen óz-ara baylanısqan mámleketler ortasındaǵı turaqlı tovar-pul múnásibetleri sisteması.
Xalıqaralıq sawda múnásibetleri áyyemgi dáwirlerde payda bolǵan, mámleketler ortasında ekonomikalıq hám siyasiy baylanıslar milliy mámleketlerdiń payda bolıwı menen júzege kelgen, biraq kóplegen mámleketler, keyininen jáhándegi barlıq mámleketler sawdasın qamtıytuǵın jáhán bazarı (onıń negizinde jáhán xojalıǵı) tek iri mashinalasqan industriyaǵa ótiw menen qáliplese basladı hám 20-ásir basına kelip payda boldı. Iri mashinalasqan óndiriske ótiw jergilikli bazar shegaraların keńeytirdi, sırtqı sawda ol yamasa bul mámlekettiń ishki rawajlanıwın toltıratuǵın faktordan mámleket xojalıǵı rawajlanıwınıń zárúriy shártine aylandı.
Qánigelesiw bir mámlekette arnawlı bir tovardı arzan hám sapalı óndiris imkaniyatın berse, tovarlardı óndiriw de resurslardan nátiyjeli paydalanıwdı támiyinlese, sol tovarlar kóplep jaratıladı hám jáhán bazarına jetkezip beriledi. Qandayda bir mámlekette resurslardı jumsaw qolay bolmaǵan yamasa óndiris múmkinshiligi bolmaǵan tovarlar jáhán bazarınan satıp alınadı.
Jáhán bazarında ayrıqsha nırqlar — jáhán bahaları ámel etedi; almaslaw kótere formada hám xalıqaralıq birjalar jardeminde alıp barıladı.
Jáhán bazarı tovar, miynet, kapital hám valyuta bazarları kompleksinen dúziledi (Miynet bazarı, Jumısshı kúshi bazarı). Jáhán bazarında barlıq mámleketler sırtqı sawdasınń kompleksin bildiretuǵın xalıqaralıq sawda ámelge asırıladı. Bul struktura jáhán kólemindegi eksport hám importtan ibarat, olardıń baha boyınsha qatnası sawda balansı dep júritiledi.
Jáhán bazarı xalıqaralıq birjalar, sawda úyleri, bankler, qamsızlandırıw kompaniyalarınan ibarat bolǵan óz infradúzilmesine iye.
Jáhán bazarı tólewler hám esap-kitaplar xalıqaralıq pul wazıypasın ótewshi turaqlı, erkin almastırılatuǵın valyutalar, AQSH dolları, Yaponiya iyenası hám Evroda alıp barıladı.
Jáhán bazarı qánigelesken xalıqaralıq birjalardan ibarat iri segmentlerine iye. Maye, Chikago dán birjası, Liverpul paxta birjası hám London reńli metallar birjası hám t.b.
Jáhán bazarında sawda-satıq xalıqaralıq birja pitimleri, óz-ara yamasa kóp tárepleme birjadan tısqarı pitimler baǵdarlarında baradı.
Jáhán bazarındaǵı sawda-satıqtı arnawlı shólkem — jáhán sawda shólkemi basqarıp baradı, mámleketler aralıq sawda rejimi hám qaǵıydaların belgilep beredi, oǵan aǵza bolǵanlar ózleri ushın qolay sawda etiw huqıqın aladı.
Jáhán bazarında investiciya háreketi de júz beredi, bul sırt elde jańa kárxanalardı qurıw, eski kárxanalardı satıp alıw yamasa ózine birlestiriw formalarına iye. Bul jumıstı tiykarınan transmilliy xalıqaralıq korporatsiyalar júrgizedi.
Jáhán bazarınıń úlken potencialı jergilikli bazarlarǵa júdá úlken tásir ótkeredi, bul tásir mámleketlerdń mápleri kóz-qarasınan unamlı yamasa unamsız bolıwı múmkin.
Jáhán bazarı sıyımlılıǵı jámi mámleketler bazar talapınıń import esabına qanaatlandırılatuǵın bólimleri jıyındısına teń.
Jáhán bazarında sanaatı rawajlanǵan mámleketler qatnasıwı ústinlik etedi hám olar tayar ónim menen (jáhán tovar eksprtınıń 70% den kóbiregine) qatnasadı, rawajlanıp atırǵan mámleketler tiykarınan shiyki zat hám jumısshı kúshi eksportı menen qatnasadı.
Ózbekstan jáhán bazarında shiyki zat, energiya, reńli metall hám t.b. eksportı menen qatnasadı, kópshilik texnologiya, Ximiya ónimleri, azıq-awqat tovarların import etedi.