A. A. Detlaf, B. M. Yavorskiy fizika kursi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 4.3- §. Qo‘zg‘almas o‘q atrofida aylanuvchi qattiq jism dinamikasi 1.
- Qo‘zg‘almas OZ o‘q atrofida aylanuvchi qattiq jism dinamikasining asosiy tenglamasi
- 5-BOB __________________________________________________________ MEXANIKADA SAQLANISH QONUNLARI
Mexanik sistemaning massa markaziga nisbatan impuls momentidan vaqt bo‘yicha olingan hosila, sistemaga ta’sir etuvchi barcha tashqi kuchlarning o‘sha nuqtaga nisbatan bosh momentiga teng. Ko‘rsatish mumkinki, r L c hisoblashda teng xuquqli ravishda sistema barcha nuqtalarining K qo‘zg‘almas sanoq sistemasidagi yoki unga nisbatan massa markazi tezligi c V r bilan ilgarilanma harakatlanayotgan sanoq sistemasidagi harakatlarining impulslarini olish mumkin. Xaqiqatdan ham 2,6-§ da kiritilgan c i i i r r r r r r r r − = = ′ ∗ va c i i v v v r r r − = ∗ belgilardan foydalanib, 60 [ ] ( ) [ ] [ ] [ ] [ ] L r P m r v v r P m r v r P С i i i n i i i c i n i i i n c c i i i n = = + = + = ∗ = ∗ ∗ = ∗ ∗ = ∗ ∗ ∗ = ∑ ∑ ∑ ∑ 1 1 1 1 formulani olamiz, chunki 0 * = c r . 4.3- §. Qo‘zg‘almas o‘q atrofida aylanuvchi qattiq jism dinamikasi 1. Dekart koordinata sistemaning shunday joylashtiramizki, OZ o‘q jismning aylanish o‘qi bilan mos tushsin, uning k orti esa jismning ω r burchakli tezligi bilan bir xil yo‘nalsin (4.4- rasm). Bunda ω r = ω z k, bu yerda ω z = ω>0. Qo‘zg‘almas OZ o‘q atrofida aylanuvchi qattiq jism dinamikasining asosiy tenglamasi tash z z M dt dL r = (4.26) ko‘rinishga ega bo‘ladi. Aylanuvchi jismning o‘qqa nisbatan impuls momenti bilan ω r burchakli tezlik orasidagi bog‘lanishni topamiz. 4.4-rasmdan ko‘rinadiki, jism tarkibiga kiruvchi m i massali moddiy nuqtaning radius-vektori i i OO r ρ r r + = bo‘ladi, bunda 0 i - tekshirilayotgan moddiy nuqta harakatlanayotgan ρ i radiusli aylananing markazi. Koordinata boshi 0 ga nisbatan jismning impuls momenti [ ] [ ] [ ] ∑ ∑ ∑ = = = + = = n i i i i n i i i i n i i i i m m OO m r L 1 1 1 v v v r r r r r ρ [ ] v r r i i m O O vektor OZ o‘qqa tik, /* vektor esa OZ o‘q bo‘ylab yo‘nalgan. Shunday qilib, L m z i i i n z = = ∑ ρ ω 2 1 (4.27) 2. Mexanik sistemani tashkil qiluvchi hamma moddiy nuqta m i massalarining aylana o‘qidan ulargacha bo‘lgan ρ i masofaning kvadratiga ko‘paytmasining yig‘indisiga teng bo‘lgan J kattalik sistemaning shu o‘qqa nisbatan inersiya momenti deyiladi: J m i i i n = = ∑ ρ 2 1 (4.28) Shunday qilib, jismning OZ o‘qqa nisbatan impuls momenti L J z z = ω (4.27 ′) bo‘ladi. Bu yerda J jismning OZ aylanish o‘qiga nisbatan inersiya momenti. (4.27 ′) ni hisobga olib, (4.26) ni quyidagi shaklda qayta yozishimiz mumkin: ( ) tash z z M J dt d = ω (4.29) Agar jism aylanish jarayonida deformasiyalanmasa, uning inersiya momenti o‘zgarmaydi va (4.29) da uni differensial belgisi ostidan chiqarish mumkin: tash z z M dt d J = ω yoki Z O i ρρρρ i ω ω ω ω 0 K 4.4-rasm V i m i r i 61 tash z z M I = ε , (4.29 ′) bu yerda ε z =d ω z /dt - burchakli tezlanish k z r r ε ε = vektorining OZ aylanish o‘qiga proeksiyasi. (4.29 ′) dan ko‘rinadiki, ε z inersiya momenti J ga teskari proporsional. Demak, jismning aylanish o‘qiga nisbatan inersiya momenti uning shu o‘q atrofida aylanishidagi jism inertligining o‘lchovidir. 3. Qat’iy qilib aytganda, jismni m massasi uning V hajmi bo‘yicha uzluksiz taqsimlangan mexanik sistema sifatida qarash lozim, bunda jismning inersiya momenti ( ) ( ) ∫ ∫ = = v m DdV dm J 2 2 ρ ρ (4.30) bo‘ladi. Bu yerda D - jismning zichligi, dm=D dV - jismning aylanish o‘qidan ρ masofada turgan dV hajm kichik elementining massasi. Jismning inersiya momenti uning materialiga, shakliga, o‘lchamiga, shuningdek jismning aylanish o‘qiga nisbatan joylashishiga bog‘liq. Agar shteyner teoremasidan foydalanilsa, ixtiyoriy o‘qqa nisbatan jismning inersiya momentini hisoblash osonlashadi: jismning ixtiyoriy a o‘qqa nisbatan inersiya momenti, bu o‘qqa parallel va jismning S massa markazidan o‘tgan o‘qqa nisbatan inersiya momenti J s bilan jism massasi m ni shu o‘qlar orasidagi masofaning kvadratiga ko‘paytmasining yig‘indisiga teng (4.5- rasm): J a = J c + md 2 (4.31) Bu teoremani isbotlaymiz. 4.6-rasmda a va a s o‘qlar chizma tekisligiga tik yo‘nalgan, massasi dm bo‘lgan jismning kichik elementidan bu o‘qlargacha bo‘lgan masofalar ρ va ρ s bilan belgilangan. Kosinuslar teoremasi bo‘yicha ϕ ρ ρ ρ cos 2 2 2 0 2 c d d + + = va ( ) ( ) ( ) J dm dm md d x dm a m c m m = = + + ∫ ∫ ∫ ∗ ρ ρ 2 2 2 2 bo‘ladi. Bu yerda x * = ρ s sos ϕ - jism dm elementining boshlanishi jism massa markazida va abstsissasi a va a s o‘qlar bilan kesishuvchi va ular yotgan tekislikka tik bo‘lgan koordinatalar sistemasidagi abstsissasi. Massa markazini ta’rifida (2.22 ′′) x dm mx c m ∗ ∗ = = ∫ ( ) 0 bo‘lishi kelib chiqadi,chunki jismning massa markazi koordinata boshi bilan mos tushadi.Shunday qilib (4.31) munosabatning to‘g‘riligi isbotlandi. 4. Sodda shaklli jismlar inersiya momentlarini hisoblashga bir necha misollar ko‘ramiz. 1-misol. Massasi m va radiusi R bo‘lgan yupqa devorli doiraviy silindrning o‘qiga nisbatan inersiya momenti. Bunday silindrning hamma kichik elementlari uning massa markazi S dan o‘tgan o‘qdan bir xil R masofada joylashgan. J а а d а C C J с 4.5-rasm Y* a d a c dm X* ϕ ρ ρ c 4.6-rasm 62 Shuning uchun J R dm mR c m = = ∫ 2 2 ( ) (4.32) bo‘ladi. 2-misol. Massasi m va radiusi R bo‘lgan bir jinsli yaxlit silindrning o‘qiga nisbatan inersiya momenti. Silindrni fikran juda ko‘p sonli umumiy o‘qli yupqa silindrlarga bo‘lamiz. Aytaylik ulardan birortasining radiusi r, devorining qalinligi esa dr< dJ c = r 2 dm = r 2 2 π rHDdr (4.33) bo‘ladi. Bu yerda N -silindr balandligi; D-uning zichligi. Yaxlit silindrning inersiya momentini uning hamma kichik elementlari inersiya momentlarini summasini olib, ya’ni (4.33) ifodani r bo‘yicha 0 dan R gacha integrallab topamiz: ∫ = = = R c mR HD R dr r HD J 0 2 2 3 2 2 1 2 π π , (4.34) chunki silindr massasi m=D πR 2 N. 3-Misol. Massasi m va uzunligi l bo‘ulgan bir jinsli ingichka sterjenning o‘rtasidan o‘tgan o‘qqa nisbatan inersiya momenti. Sterjenni fikran kichik bo‘lakchalarga bo‘lamiz. Aytaylik x - bunday bo‘laklardan birining aylanish o‘qigacha bo‘lgan masofasi, dx-bo‘lakchaning uzunligi. U holda bu elementning inersiya momenti DSdx x dm x dJ c 2 2 = = (4.35) bo‘ladi.Bu yerda S- sterjenning ko‘ndalang kesim yuzasi ( l S << ); D- uning zichligi. Sterjenning bitta yarmining inersiya momentini (4.35) ifodani x bo‘yicha 0 dan l /2 gacha integrallab topamiz, butun sterjenning inersiya momenti ikki marta katta: 12 2 3 2 2 2 3 2 / 0 2 ml l DS dx x DS J R c = = = ∫ , (4.36) chunki sterjenning massasi m=DlS. Pirovordida m massali va R radiusli bir jinsli sharning uning markazidan o‘tgan o‘qqa nisbatan inersiya momentini tayyor xolda keltiramiz: J mR c = = 2 5 2 (4.37) 5. Jism qo‘zg‘almas o‘q atrofida aylanganda unga ta ‘sir etayotgan kuchning faqat bir tashkil etuvchisi, aynan troektoriyaga urinma holda qo‘yilgan tashkil etuvchisi bu o‘qqa nisbatan moment hosil qiladi. Aslida, aylanayotgan jismning N nuqtasiga qo‘yilgan F kuchni 4.8- rasmda ko‘rsatilgandek oldin ikki tashkil etuvchiga С R r dr H 4.7-rasm m 63 ajratamiz: 0Z aylanish o‘qiga parallel (F // ) va unga tik (F ⊥ ). O‘z navbatida F ⊥ kuchni ham ikki tashkil etuvchiga ajratamiz: F τ - markazi 0 ′ nuqtada bo‘lgan aylanaga urinma bo‘lgan N nuqta harakatlanuvchi va F n - 0 ′N radius bo‘ylab yo‘nalgan normal, ya’ni jismning aylanish o‘qiga tik bo‘lgan. Koordinata boshi 0 ga nisbatan F kuch momenti [ ] ( ) [ ] τ F F F r F r M r r r r r r r + + = = // bo‘ladi. Chunki O O O O r ′ + ′ = , ρ r r va // F r , ρ r va F n vektorlar o‘zaro kollineardir, shunday ekan ularning vektor ko‘paytmalari nolga teng, unda [ ] [ ] [ ] [ ] τ τ ρ ρ F F O O F O O F M n r r r r r + ′ + ′ + = // bo‘ladi. Bu tenglikning o‘ng tomonidagi birinchi uchta had jismning aylanish o‘qiga tik yo‘nalgan vektorlardan iborat, to‘rtinchisi esa bu o‘q bo‘yicha yo‘nalgan vektor. Demak, 0Z o‘qqa nisbatan F kuch momenti [ ] τ τ ρ pF F M Z z = = r r (4.38) ifodaga teng. Bu yerda ρ - kuch qo‘yilgan nuqtadan o‘qqacha bo‘lgan masofa, F τ - F kuchning υ τ / v = r vektor yo‘nalishidagi proeksiyasi, bu yerda V - aylanuvchi jism N nuqtasining chiziqli tezligi *) . Kichik dt vaqt ichida N nuqtaning siljishi [ ] [ ] dr Vdt dt d = = = r r r r ω ρ ϕ ρ ifoda bilan aniqlanadi. Bu yerda ϕ d - jismning dt vaqt ichidagi elementar burilishi. Bunda jismga qo‘yilgan F kuch elementar δA = Fdr = F τ dr| ish bajaradi. Bunda ϕ r d va ρ r o‘zaro ortogonal’ bo‘lgani uchun dr= ρ dϕ va δA = ρ F τ d ϕ = M z d ϕ =M ϕ r d (4.39) bo‘ladi. 6. Qo‘zg‘almas OZ o‘q atrofida aylanuvchi jismning kinetik energiyasi uchun ifoda topaylik. Aylanish o‘qidan ρ masofada turuvchi jismning dm massaga ega bo‘lgan kichik elementining dW k kinetik energiyasi dW k = 1/2 υ 2 dm = 1/2 ωρ 2 dm ifodaga teng bo‘ladi. Butun jismning kinetik energiyasi ( ) W dm J k m = = ∫ ω ρ ω 2 2 2 2 2 (4.40) formula bilan aniqlanadi. Bu yerda J- aylanish o‘qiga nisbatan inersiya momenti. Ko‘rsatish mumkinki (3.2-§ dagi Kyoning teoremasiga qarang), qattiq jismning erkin harakatida uning kinetik energiyasi V s tezlik bilan ilgarilanma harakat qilayotgan massa markazining kinetik energiyasi ( 2 2 / 1 c ил k m W ϑ = , m - jism massasi) bilan massa markazidan o‘tgan oniy o‘q atrofida rω burchakli tezlik aylanayotgan jismning aylanish kinetik energiyasi ( 2 2 / 1 ω c айл k J W = , (J s -oniy o‘qqa nisbatan jismning inersiya momenti) yig‘indisiga teng: * ) ÎZ o’qining musbat yo’nalishi paragrafning boshida ko’rsatilgandek tanlangan. Z N F τ F F ⊥ F || ω ω ω ω k r 0 ρρρρ 4.8-rasm F n 0 64 2 2 2 / 1 2 / 1 ω υ c c k J m W + = . (4.41) Shuni nazarda tutish kerakki, umumiy holda bu jismning massa markazi atrofida oniy aylanish o‘qining jismga nisbatan holati vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi, bunda const J c ≠ . Ammo ko‘p hollarda (masalan bir jinsli silindr yoki sharning tekislikda tebranishida) const J c = . 7. Agar qattiq jism qo‘zg‘almas o‘q atrofida ω r burchakli tezlik bilan aylanayotgan bo‘lsa, uning kinetik energiyasi W k =1/2 ω r L (4.42) bo‘ladi. Bu yerda [ ] ( ) ∫ = m dm rV L - koordinata boshi uchun qabul qilingan O nuqtaga nisbatan jismning impuls momenti. Aslida, jism kichik elementining tezligi [ ] r ω r = v bo‘ladi. Shuning uchun uning kinetik energiyasi [ ] [ ] dm r r dm dm dW k v v v v r r r r r r r r ω ω 2 / 1 2 / 1 2 / 1 = = = , chunki uch vektorning aralash ko‘paytmasi hamma ko‘paytuvchilarning siklik almashtirishda o‘zgarmaydi. Bu ifodani integrallab butun jismning kinetik energiyasini topamiz: [ ] ( ) ∫ = = m k L dm W r r r r r ω ω 2 1 2 1 v r SAVOLLAR 1. Qattiq jism aylanma harakati kinematikasi, bu jism nuqtalarining tezlik va tezlanishi bilan qanday bog‘langan? 2. Qo‘zg‘almas o‘qqa nisbatan mexanik sistemaning impuls momenti bilan shu nuqtaga nisbatan sistemaga ta’sir etuvchi barcha kuchlarning momenti o‘zaro qanday bog‘langan? 3. Qattiq jismning qo‘zg‘almas o‘qqa nisbatan aylanish holi uchun dinamika qonuni qanday olinadi? 4. Jismning inersiya momenti nimalarga bog‘liq va jismning aylanishida u qanday rol o‘ynaydi? 5. Bir jinsli m massali sirpanishsiz dumalayotgan sharning, agar uning massa markazining tezligi υ s bo‘lsa, kinetik energiyasini toping. Agar sharning o‘rniga bir jinsli doiraviy silindr dumalasa, natija qanday bo‘ladi? 65 5-BOB __________________________________________________________ MEXANIKADA SAQLANISH QONUNLARI ________________________________________________________________________ 5.1-§. Impulsning saqlanish qonuni. Absolyut noelastik urilish 1. Yopiq sistemaga tashqi kuchlar ta’sir etmaydi. Shuning uchun impulsning o‘zgarish (2.20) qonunidan impulsning saqlanish qonuni deb ataluvchi quyidagi qonun kelib chiqadi: yopiq sistemaning impulsi vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmaydi: 0 / = dt P d r const m p n i i i = = ∑ =1 v r r (5.1) bu yerda m i va i v r – n ta nuqtadan tashkil topgan sistemaning i nchi moddiy nuqtasining massa va tezligi. Shuningdek, yopiq sistema impulsining inersial sanoq sistemasining dekart koordinat o‘qlaridagi proeksiyalari ham o‘zgarmaydi: const P const p const p z y x = = = , , (5.1`) Sistemaning impulsi c m p v r r = bo‘ladi. Bu yerda m-sistemaning to‘liq massasi, c v r – uning massa markazining tezligi. Shuning uchun impulsning saqlanish qonunidan quyidagi natija kelib chiqadi: yopiq sistemada sodir bo‘luvchi har qanday jarayonlarda sistema massa markazining tezligi o‘zgarmaydi: const c = v r . Biz N’yuton qonunlariga asoslanib, impulsning saqlanish qonunini oldik, chunki ayni uning yordamida impulsning o‘zgarish qonuni (2.20) keltirib chiqarilgan. Ammo impulsning saqlanish qonuni, N’yuton qonunlaridan farqli ravishda klassik mexanika chegarasidan tashqarida ham o‘rinlidir. Masalan, tajribalarning ko‘rsatishicha bu qonun mikroskopik jismlar sistemasi uchun qanchalik to‘g‘ri bo‘lsa, xatti-harakati N’yuton mexanikasi bilan emas, balki kvant mexanikasi bilan ifodalanuvchi mikrozarralar sistemasi uchun ham shunchalik to‘g‘ridir. Bu qonun sistemani tashkil qiluvchi jism yoki zarrachalarning tezligi kichik yoki kattaligiga bog‘liq bo‘lmagan holda relyativistik mexanikada ham bajariladi. Bunda impulsga na faqat zarracha va jism, balki maydon ham ega bo‘lishini nazarda tutish kerak. Buning ko‘rgazmali ravishda tasdiqlanishini elektromagnit to‘lqinlarning, xususan yorug‘likning to‘siqdan qaytishida yoki unda yutilishida bosim berishida ko‘rishimiz mumkin. Shunday qilib, impulsning saqlanish qonuni fizikaning eng fundamental qonunlaridan biridir. Bu masalaga yana 5.6-§ da to‘xtalamiz. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling