A avloniynomidagixalqta’limimuammolarinio‘rganis hvaistiqbollarinibelgilashilmiy-tadqiqotinstituti

Baholashning formativ (joriy) va summativ (oraliq) baholashning 
samaradorligi 
Formativ (shakllantiruvchi, joriy) baholash -
o‘quvchilarning yutuqlarini
yaxshilash uchun, o‘qitish va o‘quv faoliyatini o‘zgartirish maqsadida o‘qitish

---

 jarayonida doimiy ravishda o‘qituvchilar tomonidan o‘tkaziladigan norasmiy
baholash jarayoni. 
Formativ baholash odatda o‘rganish uchun baholash (assessment for  
learning) deb yuritiladi. 
Formativ baholash o‘qituvchiga tez-tez ko‘rsatmalarini 
o‘zgartirishga imkon beradigan turli xil mini-baholar sifatida ta’riflanishi 
mumkin. Ushbu doimiy baholashlar o‘qituvchilarga o‘quv maqsadlariga 
erishishda yordam beradigan turli xil ta’lim strategiyalaridan foydalanishga 
imkon beradi. Formativ baholash tez va oson boshqariladi va o‘qituvchiga ham 
talabaga ham tezkor ma’lumot beradi, natijada o‘qitish va o‘rganishni 
boshqaradi. 
Formativ baholashlar butun o‘quv dasturining o‘rniga individual 
mahoratga yoki o‘quv dasturidagi ko‘nikmalarning bir qismiga qaratilgan. 
Ushbu baholashlar aniq maqsad sari olg‘a siljishni o‘lchash uchun 
mo‘ljallangan. Ular, shuningdek, o‘quvchilarga o‘zlashtirgan ko‘nikmalar va 
ular bilan kurashadigan ko‘nikmalar haqida chuqurroq ma'lumot beradi. 
Har qanday sinfda ishlatilishi mumkin bo‘lgan shakllantiruvchi 
baholashning turli xil turlari mavjud. Ba’zi mashhur bo‘lganlar orasida 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri so‘roq qilish, o‘rganish javoblarni qayd etish jurnallari, grafik 
tashkilotchilar, fikr almashish va to‘rtta burchak mavjud. Har qanday vaziyat 
o‘ziga xosdir. O‘qituvchilar o‘z o‘quvchilari va o‘quv faoliyati uchun eng 
foydali bo‘lgan shakllantiruvchi baholash turlarini yaratishi va ulardan 
foydalanishi kerak. 
O‘z sinfida muntazam va doimiy ravishda shakllantiruvchi baholashdan 
foydalanadigan o‘qituvchilar o‘quvchilarning faolligi va o‘rganishi ortib 
borishini aniqlaydilar. O‘qituvchilar shakllantiruvchi baholash natijasida hosil 
bo‘lgan ma’lumotlardan butun guruh uchun ham, individual ta'lim uchun ham 
o‘quv o‘zgarishlarini amalga oshirish uchun foydalanishi mumkin. O‘quvchilar 
shakllantiruvchi baholashda har doim o‘zlarining qayerdaligini bilishlari va 
o‘zlarining kuchli va zaif tomonlarini tobora ko‘proq anglab yetishlari bilan 
ahamiyat kasb etadilar. Formativ baholarni yaratish oson, qabul qilish oson, bal 

---

to‘plash oson va natijalardan foydalanish oson. Bundan tashqari, ular bajarish 
uchun faqat cheklangan vaqtni talab qiladi. Formativ baholash o‘quvchilar 
uchun individual maqsadlarni belgilashda va har kuni taraqqiyotni kuzatishda 
yordam beradi. 
Formativ baholashning eng foydali tarkibiy qismlaridan biri shundaki, 
shakllantiruvchi baholashning yagona uslubi mavjud emas. Buning o‘rniga 
yuzlab turli xil shakllantiruvchi baholash turlari mavjud. Har bir o‘qituvchi 
potentsial shakllantiruvchi baholarning chuqur repertuarini ishlab chiqishi 
mumkin. Bundan tashqari, o‘qituvchilar formativ baholashni talabalarining 
ehtiyojlariga moslashtirishi va o‘zgartirishi mumkin. Bu juda muhimdir, chunki 
dispersiya o‘quvchilarni mashg‘ulotlariga jalb qiladi va o‘qituvchi 
o‘rganilayotgan tushunchalarni to‘g‘ri baholashiga mos kelishini ta’minlaydi. 
Variantlarga ega bo‘lish, shuningdek, o‘quvchilar yil davomida tabiiy ravishda 
ularning shaxsiy afzalliklari yoki kuchli tomonlari hamda zaif tomonlariga mos 
keladigan bir nechta baholash turlarini ko‘rishini ta’minlashga yordam beradi. 
Formativ baholashning eng yaxshi turi - bu qiziqish uyg‘otadi, o‘quvchilarning 
kuchli tomonlariga mos keladi va qo‘shimcha ko‘rsatma yoki yordam zarur 
bo‘lgan sohalarni belgilaydi. 
Summativ (umumlashtiruvchi, xulosalovchi) baholash ta’lim jarayonining
ma’lum bir muhim bosqichida (masalan, modul yoki fan oxiri, semestr yoki cho
rako‘quv yili oxiri, ta’limning bir bosqichi nihoyasi yoki ta’limning keyingi bos
qichigao‘tishdan oldin) ta’lim oluvchining ta’limiy maqsadlarga qay darajada 
erishganligini o‘lchash jarayoni. 
Summativ baholash o‘quv davri oxirida o‘tkaziladi va uning maqsadi 
o‘qitishning qanchalik samarali bo‘lganligini ko‘rsatishdir. Summativ
baholash odatda o‘rganishni baholash (assessment of learning) deb yuritiladi 
 
O‘quvchilar bilimini baholash uchun faqat summativ baholardan 
foydalanadigan o‘qituvchilar o‘z o‘quvchilariga yomonlik qilishadi. Summativ 
baholash uzoq vaqt davomida o‘rganishni baholash uchun mo‘ljallangan. 
Formativ baholash muntazam va ko‘pincha har kuni o‘rganishni o‘lchaydi. 

---

O‘quvchilarga ular tomonidan yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatishga imkon 
beradigan darhol mulohazalar beriladi. Ko‘p o‘qituvchilar birlikni yakunlash 
uchun summativ baholashdan foydalanadilar va kamdan-kam hollarda 
o‘quvchilar yaxshi o‘qimagan taqdirda ham ushbu tushunchalarni qayta ko‘rib 
chiqadilar. 
Summativ baholash muhim ahamiyatga ega, ammo formativ baholash 
bilan birgalikda yoki hamkorlikda. Formativ baholash yakuniy summativ 
bahoga asoslanishi kerak. Shu tarzda rivojlanish o‘qituvchilarning qismlarni 
to‘liq baholash imkoniyatini beradi. Ikki haftalik birlik oxirida summativ baho 
berishni tashlashdan ko‘ra, bu tabiiy rivojlanishdir. 
Formativ baholash o‘qituvchilar uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan 
tasdiqlangan ta’lim vositasidir. O‘qituvchilar kelajakdagi o‘qitishni boshqarish 
uchun o‘quvchilar uchun individual o‘quv maqsadlarini ishlab chiqish va 
o‘quvchilarga taqdim etilayotgan darslarning sifati to‘g‘risida qimmatli 
ma’lumotlarni olish uchun formatiy baholarni ishlab chiqishi va ulardan 
foydalanishi mumkin. O‘quvchilar foyda olishadi, chunki ular zudlik bilan 
doimiy fikr-mulohazalarni qabul qilishlari mumkin, bu ularga har qanday 
nuqtada akademik mavqeini aniqlashga yordam beradi. Xulosa qilib aytadigan 
bo‘lsak, shakllantiruvchi baholash har qanday sinfni baholashning muntazam 
tarkibiy qismi bo‘lishi kerak.