A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

ekspeditsiyalari shunday maqsadlarga xizmat qilgan.
1 0 .2 .1 2 . N ikolay Muravyevning Turkmaniston bilan Xivaga
sayohati
N ikolay Muravyev (1 7 9 4 -1 8 6 6 ) — mahalliy harbiy mutaxassis, 1812—
1814-yillari Rossiyaning Eron va Turkiyaga qarshi olib borgan urushlarida 
ishtirok etgan, 1 8 1 6 - 1828-yillari Kavkaz armiyasida xizmat qilgan. 1819— 
1820-yillari m s arm iyasining Kavkazdagi bosh q o 'm o n d o n i general 
Y erm olovning topshirig'i bilan Boku — Kaspiy dengizi — C helekan oroli
- Qoraqum orqali Xivaga borgan.
N . Muravyev kuzatuvchan odam edi. Mazkur safari haqida yozib 
qoldirgan asarida («П утеш ествие в Т уркм ению и Хиву гвардейского 
генерального штаба капитана Николая Муравьёва*. 4 .1 - 1 1 ; - М . ,
1822) Xiva xonligi haqida m uhim harbiy, iqtisodiy, tarixiy va etnografik 
m a’lum otlar to ’plagan.
Asarda Xiva xon ligin in g hududi, yirik shaharlari, xalqi va uning 
mashg'uloti va mudofaa salohiyati (harbiy qudrati) haqida diqqatga sazovor 
m a’lum otlar keltiriladi.
N .M uravyovning esdaliklarida o'zbeklam ing fe ’l-atvori, tabiati va 
qiyofasi haqida e ’tiborga loyiq m a’lum otlar keltirilgan. U nda, xususan 
o'qiym iz: «O'zbeklar, um um an aqlli va yoqim li, hazil-m utoyibani yaxshi 
ko'radigan, biron ishga jazm qilgudek bo'lsa, qarorida qat’iy, to'g'ri so'z, 
y o lg ‘onni va egrilikni y o m o n ko'radigan, m hi tetik, xushbichim va 
jism onan kuchli xalq...
Harb ishlarida horib-charchamaydilar, qo'rqmas 
va ja s u r
kishilardir...*
1 0 .2 .1 3 . Dmitriy Gladishcv va Ivan M uravinlar. Xiva 
x o tira la ri
Sirdaryoning quyi oqim idagi shahar va qishloqlar, Orol 
d e n g iz in i
106

---

• 
anish uchun 1740-yili davlat arbobi va tarixchi olim V.N.Tatishchev- 
° n e tashabbusi bilan Xivaga poruchik D.Gladishev va kontr-admiral, yer 
o'lchovchi I.Muravinlar yuborilgan.
Orekda olgan ko‘rsatmaga binoan, ular 1717-yili Pyotr 1 zamonida 
Rossiya tobeligiga o'tgan Kichik Juz xoni Abulxayrxon (1695-1748) bilan 
uchrashishi zarur edi. Lekin, bu paytda Abulxayr Orolda edi. Mamlakatni 
esa Eron podshohi Nodirshoh bosib olgan edi. Shuning uchun Gladishev 
bilan Muravin Abulxayrxonning inisi Nurali va tog'asi Niyoz bilan birga 
Orolga jo ‘nab ketdilar va xon huzuriga yetib bordilar. Ertasi kuni Xivaga 
bordilar. O'sha vaqtda Abulxayr xon deb e’lon qilingan edi. Gladishev 
bilan Muravin Shovotda 9 noyabr kuni Nodirshoh huzurida bo'lganlar va 
unga Abulxayrxon bilan Xiva Rossiyaning tabaqalari ekanligini aytib, Xivaga 
mehr-u shafqat qilinishini so'raganlar. Zobitlaming so'zlariga qaraganda, 
ulaming iltimosi ijobat topgan. Lekin, ular Abulxayrxon bilan uchrasha 
olmaganlar. Shunday bo'lsa-da, Abulxayr shohdan cho'chib 12 noyabrda 
rus zobitlari bilan birga Orolga qochib ketdi. Bu yerda ko'p tortishuvlardan 
keyin Nurali xon deb e ’lon qilindi. Abulxayr Gladishev bilan Muravinni 
olib, Odam ato arig'i bo'yida joylashgan eski o'rdasiga qaytdi. Gladishev 
va Muravin 1741-yilning aprel oyida u yerdan Orskka qaytib keldilar. 
Ulaming mazkur sayohati paytida to'plagan ma’lumotlari «Гладышев — 
Муравин. Поездки из О рек ка в Хиву и обратно 1740-1741 годах 
поручиком Гладышевым и геодизистом Муравиным, ИРГО. Вып.IV. 
-С П б ., 1850. С.519—599* deb atalgan.
Gladishev va Muravin to'plagan m a’lumotlaming ahamiyati shun- 
daki, ularda Orol dengizining sohillari, Xorazmning Xiva, Shohtemir, 
Xo'jayli, Xonqa va Shovot shaharlari haqida, shuningdek, o'zbek, qozoq, 
qoraqalpoq va turkman aholisi haqida ayrim m a’lum otlar keltirilgan.
Rossiya uchun Orol dengizining iqtisodiy va harbiy-strategik ahamiyati 
katta edi. Shuning uchun ham Orol flotiliyasining boshlig'i kontr-admiral 
A. I 
Butakov (1816-1869) ga 1848-yili Orol dengizini o'iganish va uni 
tavsiflash vazifasi yuklatildi.
A.I.Butakovning kuzatishlari uning «Kundaliklar*ida (to'Ia nomi 
«Дневные записки плавания по Аральскому морю в 1848—1849 г.г.*, 
подготовка к печати Э.К.Бетгера. -Т аш кен т, 1953) bayon etilgan.
ning yozishicha, «Orol dengizi tinch dengizlardan bo'lm ay, ayniqsa 
s amol turgan paytida panoh topish qiyin*. «Uning G 'arbiy sohilini 
ratga tushirishni Qumsuat qo'ltig'idan boshladik. Qum suatdan boshlab 
O ro frfdCngiz c^ u4 urlasha boshlaganday tuyuldi...* Butakov o'shanda 
engizini va uni bandargoh qurish mumkin bo'lgan yerlarini
107

---

qarichma-qarich o'lchab chiqdi. Um um an, kontr-admiral Butkovning 
kuzatishlari, Rossiya hukumatiga kelajakda dengizda harbiy va savdo 
floti 
qurish mumkinligini ko'rsatdi. Bu reja podsho Rossiyasiga Sirdaryo va 
Amudaryoda ham kemalarqatnovini yo'lga qo‘yishga va bu bilan Koshg ar 
va Hindistonga suv yo'lini ochib berish imkonini berar edi.