A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

7.2. 0 ‘zbck tilidagi manbalar
7.2.1. «Shajarayi tarokima» va «Shajarayi turk va mo‘g ‘ul»
“ Shajarayi tarokim a” va “ Shajarayi turk va m o 'g 'u l” asarlarini yaratgan 
Abulg'ozi Bahodirxon Xiva xoni (1643—1663-yy.) va tarixchi olim sifatida 
mashhurdir. U 1603-yil 23-avgustda Urganchda tug'ilgan va 1619-yilgacha 
ana shu shaharda istiqom at qilgan. S o 'n g ra inilari H abash va Ilbors 
bilan toj-u taxt uchun b o 'lg an kurashda m ag'lubiyatga uchrab, Buxoroga 
qochib bordi va Im om qulixon (1 6 1 1-1642-yy.) saroyida p anoh topdi. 
Akasi Isfandiyor 1623-yili xon bo'lgach , yana Xorazm ga qaytib bordi va 
Urganchga hokim etib tayinlandi. Lekin, 1627-yili Isfandiyorxonning 
o'zi bilan bo'lgan kurashda m ag'lubiyatga uchradi. Bu safar Abulg'ozixon 
Turkistonga qochib bordi va qozoq xonlaridan Ishim xon (1 5 9 8 -1 6 2 8 - 
УУ ) huzurida panoh topdi. O radan bir yil cham asi vaqt o 'tg ach , 1628- 
yili, yana bir qozoq xoni — T ursunxon uni Toshkentga olib keldi va 
Abulg'ozixon T oshkentda 1630-yil oxirigacha istiqom at qildi.
Oradan k o 'p vaqt o 'tm a y , A bulg'ozixon Xiva turkm anlarining taklifi 
bilan yana Xorazm ga qaytib bordi, lekin oradan olti oy o 'ta r o 'tm a s, 
Isfandiyorxon uni N iso va D arunga bosqinchilik yurishi uyushtiiganlikda
223

---

ayblab hibsga oldi va Eronga, shoh Safi’ 1 (1629—1642-yy.) huzuriga 
o m o n a t1 tariqasida berib yubordi. A bulg'ozixon o 'sh a n d a lsfahondagi 
Taborak q a l’asiga qam ab qo'yildi va shu tarzda Eronda 10 yil atrofida 
kun kechirdi. 1639-yili Abulg'ozi qam oqdan qochdi va k o 'p m ashaqqatlar 
chekib, 1642-yili o na yurtiga qaytib keldi. 1643-yili, Isfandiyorxon 
vafotidan bir yil o 'tgach, Orol o'zbeklari uni xon qilib ko'tardilar. O 'sh a 
yili Abulg'ozixon Xivadagi raqiblari ustidan ham g'alaba qozondi va 
Xiva taxtiga o'tirdi.
A bulg'ozixon keng m a ’lum otli b o 'lish i bilan b ir q a to rd a , feodal 
hukm dor ham edi. U o 'z faoliyati bilan ana shu doiralar m anfaatlarini 
him oya qildi.
A bulg'ozixon 1663-yili toj-u taxtni o 'g 'li Anusha (1663—1687-yy.)ga 
qoldirib, um rining oxirini butunlay ilmiy ishga bag'ishlaydi. U 1664-yili 
vafot etgan.
“ Shajarayi ta ro k im a ” tu rk m a n xalqi va T u rk m an isto n n in g o 'r ta
asrlardagi tarixini o'rganishda bosh m anba bo'lib xizmat qiladi.
“ Shajarayi turk va m o 'g 'u l” 1664-yili yozilgan, lekin Abulg'ozixonning 
og'ir dardga chalanib qolishi va tez orada vafot etishi sababli tam om lanm ay 
qolgan. A sar IX bobining davom i, y a’ni 1644-16 63-y illar voqealari 
A nushaxonningtopshirig'i bilan M ahm ud ibn mulla M uham m ad Urganjiy 
degan olim to m o n id an yozilgan. A sam ing I—IV boblari ham o 'sh a
M ahm ud ibn M uham m ad Urganjiyning qalam iga m ansubdir.
“Shajarayi turk va m o 'g 'u l” asari qisqacha m uqaddim a va 9 bobdan 
iborat. M uqaddim ada, asosan asam ing yozilish sabablari haqida gap 
b o ra d i. I b o b d a O d a m A to d a n to M o 'g 'u lx o n g a c h a , II b o b d a
M o'g'ulxondan Chingizxongacha, HI bobda C hingizxonningtug'ulishidan 
to v afo tig ach a, IV bobda O 'g a d ay q o o n va uning M o 'g 'u lis to n d a
h u k m r o n l ik q ilg a n a v lo d i, V b o b d a C h i g 'a t o y x o n va u n in g
M ovarounnahrda podshohlik qilgan vorislari, VI bobda Elxoniylar, ya’ni 
E ronda hukm ronlik qilgan Chingiz avlodi, V I1 bobda Jo'jixon va uning 
Dashti qipchoqda podshohlik qilgan avlodi, VIII bobda Shayboniyxon 
va uning M ovarounnahr, Q ozog'iston, Sibir va Qrim da hukm ronlik qilgan 
fa rzan d lari va, n ih o y at, IX b o b d a S h ay b o n iy x o n n in g 1511-yildan 
X orazm da podshohlik qilgan avlodi bilan bog'liq voqealar bayon etilgan.
A sam ing I—VIII boblari um um lashtim vchi xarakterga ega bo'lib, 
R ash id u d d in n in g “Jo m e u t-ta v o rix ” , S h ara fu d d in Ali Y azd iyn ing
1 O m onat — tobclik alomati. O 'rta asr an'analariga ko'ra, tobclikni qabul qilgan hukm dom ing 
saroyiga farzandlari yoki yaqin qarindoshlaridan birini garov tariqasida yuborgan. Bu yerda 
shunga ishor.it.

---