A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

7.2.4. «Shajarayi Xorazmshohiy*
“ Shajarayi X orazm shohiy” va “X orazm tarixi” ( 1910—1918) asarlari 
muallifi serqirra iste’dod sohibi M u h am m ad Y usuf ibn B obojonbek 
Bayoniy (1858— 1923)dir. Bayoniyning nasli-nasabi Xiva xonligini k o 'p
yillar idora qilgan Q o'ng'irotlarsulolasiga borib ulanadi. Otasi Bobojonbek 
Xiva xoni Eltuzarxon (1 8 0 4 - 1 806)ga nabira bo'ladi.
M u h am m ad
Y usuf Bayoniy yoshligidan yaxshi tarbiya topdi, keng 
ma 
lum ot 
oldi. Arab va fors tillarini yaxshi o'rgandi, adabiyot, tarix, tibb
227

---

va musiqa ilmlarini egalladi. Shu bilan birga xattotlik ilmini ham yaxshi 
o'rgandi. U , ayniqsa xatlam ing rayhoniy, suls, kufiy va shikasta turlari 
bo'yicha m ohir xattot, musiqa ilm ida, ayniqsa tan b u r va g'ijjak chalishda 
mahoratli sozanda b o'lib yetishdi.
Bayoniy m um toz adabiyotni, xususan she’r ilmini ham puxta egalladi, 
o ‘z zam onining shoiri sifatida dong taratdi. U m um toz sh e’riyatning 
barcha turlarida ijod qildi. O 'zidan bir sh e’riy to 'p lam , devon qoldirdi. 
Devoni qo'lyozm asi O 'z R FA ning Sharqshunoslik instituti fondida 
saqlanm oqda.
B ayoniy, asosan yirik tarixnavis o lim , M unis va O g ahiy lam in g 
davomchisi sifatida shuhrat qozondi. Bu sohada u ikki yirik asar yaratdi.
B a y o n iy n in g “ S h ajara y i X o ra z m s h o h iy ” a s a rid a X o ra z m n in g
tu rk lam in g qadim gi podshohi Yofas o 'g 'lo n , Yofas ibn N u h d a n to 
Q o 'n g 'iro t sulolasigacha kechgan tarixi bayon etilgan. A sam ing eng 
q im m a tli q ism i M u h a m m a d R a h im a w a l ( 1 8 0 6 - 1 8 7 3 - y y .) va 
Asfandiyorxon (1910-1918) davrigacha bo'lgan so'nggi qism idir.
O lim ning ikkinchi tarixiy asari “ X orazm tarixi” kitobida Xorazm ning 
1910-1918-yiIlar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixi keng yoritilgan.
M u h am m ad Y u su f B ayoniy m o h ir tarjim o n sifatid a h am nom
qoldiigan. U , ko'pgina m uhim tarixiy asarlam i arab va fors tillaridan 
o 'z b e k tilig a ta ijim a qilgan. Abu J a ’far M u h am m ad ibn Ja rir at- 
Tabariyning “ Kitob ar-rasul va-l muluk va-l-xulafo” , Darvesh Ahm adning 
“ Sahoyif ul-akbar” , K am oliddin Binoiyning “ Shayboniynom a” asarlari 
ana shular jum lasidandir.
Bayoniyning “ Shajarayi X orazm shohiy” asarining (1911 — 1913-yillari) 
yozib tam om lagan qism i, ya’ni M uham m ad Rahim xon soniy zam onidan 
sayyid Asfandiyorxon hukm ronligi davrini o 'z ichiga olgan 15-va 16- 
boblari Iqboloy Azizova tarafidan so'zboshi va zarur izohlar bilan, 1991- 
yilda “ M eros” to 'p lam id a nashr etilgan.