A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
/ . 
Bu davrga oid qanday tarixiy manbalami bilasiz?
2. Bayoniy asarlarida nislaming bosqini qanday tasvirlangan ?
3. Rus tarixchilari Turkiston о ‘Ikasining zabt etilishini qanday yoritganlar?
4. Turkistonning tarixi zamonaviy adabiyotlarda qanday yoritilgan?
9 -M A V Z U . S H O ‘R O D AV R I M A N B A LA R I
D arsning mazmuni: O 'zbekistonning sh o 'ro la r hukm ronlik qilgan 
(1917—1991) davriga oid m anbalar, um um iy xususiyatlari bayon etiladi.
Reja:
9.1. Asosiy siyosiy-ijtimoiy voqealar.
9.2. Rasmiy m anbalar.
9.3. Davr tarixi tadqiqotlarda.
9.4. S h o 'ro davri tarixi xorijiy olim lar asarlarida.
9.5. S h o 'ro davri tarixi zam onaviy tadqiqotlarda.
250

---

Asosiy tushunchalar: Sovet, sho 'ro, bolshevik, kompartiya, s 'yezd, dehqon, 
ishchi, pioner, komsomol, partiya.
9.1. Asosiy siyosiy-ijtimoiy voqealar
Yaqin o ‘tm ishim izning sobiq sovet hokim iyati hukm ronlik qilgan davri 
m am lakatim iz tarixida o'ziga xos o ‘rin egallaydi. Bu davr, garchi tarixan 
qisqa b o ‘lsa-da, lekin o ‘zining murakkabligi va ziddiyatliligi bilan ajralib 
turadi. 1917-yiIning oktabrida bolsheviklar zo 'rlik bilan am alga oshirgan 
to ‘ntarish sobiq Ittifoq xalqlari, shu jum ladan, O 'zbekiston xalqlari tarixida 
salkam 75 yil davom etgan yangi m ustam lakachilik sahifasini boshlab 
berdi. N atijada ch o r m ustam lakachilik imperiyasi o 'm in i «qizil imperiya* 
egalladi. Yangi m ustam lakachilik zulm i ostida yashagan o 'lk a xalqlari 
bolsheviklar «sotsialistik tajribasi*ning barcha m ash’um m ushkulotlarini 
boshdan kechirdilar. Eng achinarlisi shundaki, respublikadagi ijtim oiy- 
siyosiy tarixiy jarayonning o 'ta m urakkab va ziddiyatli kechishi ko'plab 
qurbonlar berilishiga, m adaniy va m a’naviy yo'qotishlarga olib keldi.
O k tab r to 'n ta rish id a n keyin O 'zb ek isto n n in g T urkiston hududida 
bo'lgan anchagina qismi Turkiston A vtonom Respublikasi sifatida R SFSR
tarkibiga q o'shib olindi. 1924-yilda zo 'rak i o'tkazilgan m iiliy-hududiy 
chegaralanish natijasida O 'zbekiston S SR tashkil topib, SSR Ittifoqi 
tarkibiga kiritildi. SSR Ittifoqi o 'z m ohiyatiga k o 'ra un itar (qo'shm a) 
davlat edi. O qibatda O 'zbekiston to 'la -to 'k is Moskvaga qaram b o'lib
qoldi. O 'zbekiston SSR faqat nom igagina m ustaqil edi. Respublikaning 
rah b ar o rg anlari K om partiya M arkaziy Q o 'm ita si (M Q ) va Ittifoq 
hukum ati to m o n id an tayinlanar, binob arin, ularga bo'ysunardi. U lar 
respublika va uning xalqlari m anfaatlari em as, balki Sovet Rossiyasi 
m an faatlari y o 'lid a siyosat yurgizishga m ajb u r ed ilar. O 'z b e k isto n
xalqlarining suveren huquqlari asosida ulam ing tub m anfaatlarini him oya 
qilishga q aratilg a n v atanparvarlik kayfiyatidagi m illiy rah b arlam in g
chiqishlarini m ustabid tuzum g'oyat q a t’iyat bilan barham toptirardi.
M ustabid tuzum O 'zbekistonni m ustam laka sifatida o 'z iskanjasida 
doimiy saqlab qolish va uni metropoliyaning xomashyo bazasi va mahsulot 
bozori sifatidagi holatini yanada m ustahkam lashga intildi. Bunday siyosat 
oqibatida respublikaning iqtisodiy rivojlanishi bir to m on lam a kechdi, 
uning qishloq xo'jaligi tobora ko'proq paxtachilik yo'nalishiga ega bo'lib 
bordi, shu alfozda paxta yakkahokimligi q a ro rto p d i. O 'zbekiston sanoati, 
asosan qishloq xo'jaligi ehtiyojlariga xizm at qilishga yo'naltirilgan edi.
251

---

Sanoatda qishloq xo'jaligi mahsulotlariga dastlabki tarzda ishlov beradigan 
tarm oqlar asosiy o ‘rinni egallardi. Respublika xom ashyosining pirovard 
mahsuloti Ittifoq sanoat markazlarida ishlab chiqarilar, binobarin, foydaning 
asosiy qismi ham o ‘sha yerda qolardi.
M arkazning O'zbekistondagi mustamlakachilik siyosati respublikaning 
madaniy rivojida ham o ‘zining yaqqol ifodasini topdi. G archi, bu sohada 
birm uncha ijobiy siljishlarga erishilgan b o ‘lsa-da, o 'lk a xalqlarining 
m a’naviy hayoti to ‘la -to “kis o ‘z davrining hukm ron mafkurasi va siyosati 
ta ’siriga olindi, baynalm ilallik niqobi ostida respublikani ruslashtirishga 
intilish ro'y berdi. O 'zbek xalqining milliy, m adaniy qadriyatlari oyoqosti 
qilindi, o 'zbek tili ikkinchi darajali tilga, rus tili esa davlat va asosiy 
m uom ala tiliga aylantirildi.
D arvoqe, M arkazning bunday m afkura siyosati tufayli xalqim iz 
hayotining barcha sohalariga putur yetkazilganligini ta ’kidlash barobarida 
respublika tarixiy o'tm ishining sovet davrida ham bir qato r ijobiy ishlar 
qilinganligini aytib o'tm aslik noxolislik b o 'lu r edi. Z ero, o 'sh a yillarda 
xalqimizning fidokorona m ehnati bilan ko'plab zavod va fabrikalar qurildi, 
millionlab gektar yangi yerlar o'zlashtirildi, katta-katta kanallar qazildi, 
qishloq xo'jaligining m oddiy-texnika negizi m ustahk am lan di, uning 
mahsulotlari hajmi ortdi. O 'nlarcha oliy va o 'rta maxsus o'q uv yurtlari 
ochildi, ularda xalq xo'jaligining barcha tarm oqlari uchun mutaxassislar 
tayyoriandi, u m u m ta ’Iim m aktablari, hunar-texnika bilim yurtlarining 
kengtarm og 'i tashkil etildi, ko'pgina m adaniy-m a’rifiy muassasalar barpo 
qilindi. N a tijad a ah o lin in g t a ’lim iy va m adaniy saviyasi oshdi. Bu 
yutuqlam ing barchasiga m ustabid tuzum davrida aytish odat bo'lib qolgan 
«partiyaning dono siyosati* tufayli em as, balki xalqim izning sadoqatli, 
fidokorona m ehnati tufayli erishildi.
Biroq, shuni alohida t a ’kidlash joizki, o g 'ir va m ashaqqatli m ehnatlar 
evaziga yaratilgan ana shu m oddiy boyliklar o'zbek xalqi, uning farovonligi 
uchun xizm at qilmadi. Aksincha, bu m oddiy-m a’naviy boyliklar o'zbek 
xalqini kam sitish, milliy g'ururini oyoqosti qilish, o'zligini unuttirish, 
k o m m u n istik m afk u ran i y an a d a k u ch a y tirish u ch u n xizm at qildi. 
O 'z b ek isto n h u d u d id a bu n y o d etilgan k o rx o n alar (ayn iqsa, kim yo 
kom binatlari), keragidan ortiqcha o'zlashtirilgan q o'riq va b o 'z yerlar, 
qazilgan kanallar, qurilgan suv om boriari respublikaning ekologik ahvolini 
m u ra k k a b la sh tird i, O rol d e n g iz in in g q u rib b o rish in i te z la sh tird i, 
dehqonchilik yeriari tarkibini o'zlashtirib yubordi, atrof-m uhitni, ichimlik
252

---

suvini zaharladi. M odomiki shunday ekan, Sovet davlati «ekspcrimentlari* 
natijasida barcha xalqlar boshiga tushgan fojialar va kulfatlarni, m ustabid 
tuzum , hukm ron partiya to m o n id an sovet xalqlariga qarshi olib borilgan 
zo ‘rovonlik va g'ayriinsoniy siyosatni hech qachon oqlash m um kin emas.