А д м а д ж о н с о л и е в, а б д у м а л и к у с м о н о в

Чакана савдода товар сотиш жараёни. Ч а к а н а савдо ж а р а ё ­
ни — а^олининг тов ар х а р и д цилишини т а ъ м и н л а й д иг а н усул- 
л а р йигиндисидан иборат. Тов ар сотиш ч а к а н а с а вд о д аги ас о­
сий технология ж а р а ё н и хисоб ла н ад и. Хозирги в а ^ т д а ч а к а н а 
с а вд од а товар сотишнинг цуйидаги у с у л ла ри ^ у л л а н и л м о ^ д а :
товарни пе шт а хт а о р ^ а л и сотиш;
товарни х а р и д о р л а р узига узи х и з м а т
^ и л а д и г а н
у сул д а 
сотиш;
товарни очиц ёйиб цуйиб сотиш;
товар н ам у н ал а р и н и ку рс ати б сотиш;
тов ар ни ахолининг б уюртмас иг а м у во ф и ^ сотиш.
То в арн и пе шт а хт а о р к а л и сотиш — товар сотишнинг одат- 
даги усули булиб, унда х а р и д о р л а р г а х из м а т ^ и л иш ж а р а ё ­
нининг д ея р л и х а м м а асосий э ле ме н тл ар и, чунончи: т о в а р л а р ­
ни курсатиш ва унинг ассортименти б ил ан таништириш, хисоб- 
китоб килиш ва х а[\ и т у ла н га н то в арни топшириш ишл ари нн
пе шт а хт а ёнида тургап сотувчи б а ж а р а д и .
Ха ри д ор л ар узига-узи х и зм а т ки ли ш и асосида т ов ар сотиш 
ус ул и да савдо майдони д е в о р л а р и ёнига ёки у р тас иг а териб 
^ у й и л г ан
х амма 
т о в а р л а р ёнига х а р и д о р л а р б ем а ло л бориб, 
му с та ^ и л т а н л а б олиб, инвентарь к о р з и н а л а р ёки а р а в а ч а л а р г а
^ з л а р и с ол ишл ар и мумкин, т ов арн ин г хак;и д укон да н чика- 
в е р ишд аг и ягона хисоб-китоб ж о й и д а туланади.
Б у усул кесиш ва тортишни т а л а б ^ и ла д иг а н т ов а рл а р н и
х а р и д о р л а р куз олдида, узига-узи- х из м а т ку рс ати ш майдони- 
даг и х и з м а т пешта хтаси ёнида соту в ч ил ар томо нида н муа йя н
77

---

м и ^ д ор д а сотишни истисно ^ и л ма й д и. Б у нд а
х ам 
сотиб олин- 
ган х а м ма товарнинг ^ а ^ и яг она ^исоб-китоб ж о й и д а тулани- 
ши лозим.
Товарни очи^ ёйиб цуйиб с от и шд а х ар ид ор ла р сотувчининг 
иш жой и г а очиц ёйиб цуйилг ан т о в а р л а р ёнига б ем а ло л бориб 
мус тацнл т а н н ши шл ар и, сотувчининг ма с ла ха т и ва ё р д ам и би­
л а н у з л ар и г а к е р а к л и товарни т а н л а б о л иш л а р и мумкин, т а н ­
л а б олинган т ов арн ин г >^аци у р а ш - ж о й л а ш столида еки бевосп- 
т а сотувчининг иш стол и д а т ул ан ад и .
Т а н л а б о л и ш д а сотувчининг 
иштироки ( ул ч аш ва 
кесиш, 
буюмни и шл ат и б тек ши р иб куриш, унда н ф о й да ла н иш ц оидала - 
ри туг рисида м а с л а ^ а т бериш в а ^ о к а зо )
т а л а б цил и н ад иг ан
т о в ар л ар н и сотишда шу усулни ^ у л л а ш т а в си я э тилади.
Х а ри д ор л ар узига-узи х и зм а т ^ и л а д и г а н усулда булг а ни 
ка би т о в ар ла р н и очи^ ёйиб ^уйиб сотишда ха м т о в а р л а р са вдо 
з а л и г а сотиш учун т у л а тайёр х ол да чи^а рил а ди .
Сотувчининг иш столига т о в ар л ар к а с с е т а л а р д а п е ш т а хт а г а
ёйиб ц уйилади ёки девор ёнидаги ва с а вд о майдони у ртас ид аги
жихоз, с те лл а ж, таглик, илгак,
кронштейн ва шу 
к а б и л а р г а
осиб, ж о й л а б хуйиладн.
Т о в ар л ар ни нг н а м у н а л а р и н и курс ати б сотиш усули шароити- 
д а харидор са вдо ма й д он иг а 
^ уйилг а н 
н а м у н а л а р г а
^ а р а б
у зи г а ке р а к л и т о в а р л ар н и мус та ^и л р а в и ш д а ёки сотувчи ёрда- 
м и д а т ан л ай д и, унинг хацини т у л а г а н д а н кейин тегишли т о в а р ­
ни бевосита м а га з и н д а н ол ад и ёки ^ уш и мч а х а ^ э в а з и г а уйига 
элт и б б еришг а б уюртма беради. Ана шу усулни к а тт а ^ а ж м -
д а г и — мебель, совутгич, кир ювиш машинаси, тикув м а ши на си
ва рузгор э ле ктр м а ш и н а ла р и, э лектр ёриткич, а р м а т у р а л а р
учун ш и ш а б уюмл ар, мотоцикл, мотороллер, ме та л л ва п л а с т ­
м а сса ь^айи^, ^ а й и х мотори, чодир ва г а з л а м а л а р сотишд а т а в ­
сия э тиш мумкин.
Б у усулдан ф о й д а л а н и л г ан д а
са вдо 
майд он ид а 
м а в ж у д
т о в а р л а р хар бпрининг н а м у н а л а р и териб хуйилади. Х а р и д о р ­
л а р за р у р б у ю м л ар н и у з л а р и т а н л а й д ил а р . Ха рид о рл а рн ин г ис- 
таг иг а мувофи^, сотувчилар товарни т а н л а ш д а у л а р г а ё рд ам 
б е р ад ил а р, у ла р ^ и з ик а ё тг ан буюмнинг хусусиятларини тушун- 
т и р а д и л а р ва б уюмл ар н и ишл ати б ку р са т ад ил а р.
Товарни ах;олининг буюртмас иг а мувофик; сотиш 
усул ида 
хари д ор узига к е р а к л и то в ар г а дуконнинг буюр тма булими 
( с т о л и ) д а ёки с а но а т корхонаси, ^урилиш, муа ссаса, д а л а ший- 
пони, ч орва чи л ик фермаси, исти^омат жойи, шо хб ек ат да т а ш ­
кил э тилг ан б уюртма цаб ул цилнш ж о й и да олди н д ан буюр тма 
беради. Б у т ов ар д укон да н (буюртма 
1
^абул цилиш жой и да н)
о л ин а ди ёки буюртмачининг уйига ёхуд б у юр тм а д а к у р с а т и л ­
ган б о ш ^ а ж о йг а элти б берилади; буюр тма берилган т о в а р л а р
ва ку р са т и л г ан х и з м а т л а р хак;ини хари д ор олди н д ан ёки т о в а р ­
ни о л га н да н сунг т ул аш и мумкин. Б а р ч а озиц- ов^ат махсулот- 
л ар и ни сотишда х а м д а м у р а к к а б ассортиментдаги т ов а р л ар н и
и чк ар ил и кд аг и цишло ц ахоли п ун к тл ар ид а ж о й л а ш г а н ва кун-
78

---

д а л и к т а л а б ц ил и н а д иг ан т о в ар л ар билан 
савдо 
^и л а д иг ан
д у ко н ла р о р ^ а л и с от и шд а ан а шу усулни ц у лл а ш мумкин.
Товар сотиш ж а р а ё н и тов арни т а в си я э тишда н бошл ан ад и.
Бун ин г учун т о в а р л а р дуконнинг са вдо майдониг а олиб чици- 
л а д и ва очиб цуйилади. Т о в ар л ар кузга я е д о л
т а ш л а н а д и г а н
цилиб ж о й л а ш т и р и л и ш и ва' х а р и д о р л а р т а н л а б
олиши 
учун 
ц у ла й х ол да териб цуйилиши лозим.
То в а р л ар н и т а н л а б олишни осо н л ашти ри ш учун 
у ла р н и нг
э т и к е т к а ла р и х а р и д о р л а р г а
к ури н а д иг ан
^ ил иб
^уйилиши,
н ар х л а р и ёзилиши, ахборот ё з ув л а ри ва кур са т к и ч ла ри илиб 
цуйилиши лозим. Т о в а р л ар н и ж о й л а ш т и р и ш д а хар бир т овар 
б ил ан бирга ^ уши б сотиб олиниши мумкин булган б уюмл арн и
ёнма-ён цуйиш ц о ид ал ар иг а риоя ^ и л иш керак.
Янги т о в а р л а р г а х а р и до рл а р н ин г эътиборини ж а л б цилиш 
учун улар энг кур и на р ли ж о й л а р г а цуйилади.
Х а ри д ор л ар узига-узи х и з ма т ^ и л а д и г а н д у к о н л а р д а то­
в а р л а р х а р и до рл а р н ин г юриш й уна лиши ^исобга олиб ж о й л а ш ­
ти рил а ди . Энг куп т а л а б ^ и л и н а д и г ан т о в а р л ар дуконнинг 
ё рд амчи х о н а л а р и г а якин ерга, огир ва купол т о в а р л а р ду- 
к онд ан ч и^ а ве р и ш г а ^уйилади. Т о в а р л а р н и н г н ар хл ар и ёзил- 
ган к ог оз л ар т ов арнинг узига эмас, б ал ки товар тург ан жи ^оз - 
га хуйилиши керак.
Х а р ид о р л а р узига-узи х и з м а т ^ и л а д иг а н д у к о н ла р да т о ­
в а р л а р н и ж и ^ о з л а р устига ^уйиб а л ох ид а э ътибор 
берилиши 
керак. Т о в ар л ар н и п ира ми да , ж и ^ о з л а р г а б ез ак т а р з д а териб 
^ у й и ш д а и бо р а т оддий д у к о н л а р д а ц ул л а н и л а д и г а н усулни 
уз и г а- ^ з и х и з м а т ^ и л а д иг а н д у к о н л а р д а ц улл а б булмайди.
Ха р и д о р л а р т урли п и р а м и д а л а р ш а к л ид а териб ^уй и лг а н то­
в а р л ар н и ол ишг а ж у р ъ а т э т м а йд и ла р, чунки уни 
б е з а к
деб 
уй л а й д и ла р . Б у н д а н т а ш к а р и д ек о ра ти в п и р а м и д а л а р т а р з и д а
т ериб хуйилган т о в а р л а р куп жой н и бе^уда э га лл а йд и. Х а р и ­
д о р л а р узига-узи х и з м а т ^ и л а д иг а н д у к о н ла р да то в ар л ар ни
териб к;уйиш ёки уйиб ц у йи шд а у л а р н и ч а^цон сотиш мумкин- 
лигини В а т а н и ми з д а г и ва чет э л л а р д а г и илгор т а ж р н б а курса- 
тиб турибди. Б у у сул д а ж и х о з л а р х а ж м и д а н тул а- тук ис фой- 
д а л а н и л а д и .
Харидор савдо ж и ^ о з л а р и б уй л аб утиб, т о в ар л ар н и н г тур- 
л а р и б илан танишади. З а р у р тов ар ни т а н л а б олиб, энг я^ин 
ка сса а п п ар а т п га ке либ унинг х а^и н и тулайди. Унга чек бери­
лади, товар» ур ал ад и. Ш у н д а н кейин харндор са вдо жихози- 
нинг боцща ч из и ^ л ар и ёнидан т о в а р л ар н и куриб ут авера ди.
Х а р и д ор л ар узига-узи х и з м а т ^ и л а д иг а н усулда с а вд о май- 
донидаги х од им ла р куйидаги в а з и ф а л а р н и аниц б а ж а р и ш л а р и
к ерак:
ха р и д о р л а р узига-узи хи з ма т к и л ад и г а н усулда т ов ар олиш 
тартибини х а р и д о р л а р г а тушунтириб бериш;
т овар т а н л а ш д а к у м а кл а ш и ш , т ов арнинг хусусияти ва сифа- 
ти туррисида, б ул и мл ар ^ а н д а й ж о й л а ш г а н л и г и х ац ид а ма сла- 
^ а т бернш;
79

---

кийим-кечакни кийиб кури ш ка би н а с и г а келтириш ва кийнб 
к у р ил га н да н кейин уни х ис°б - китоб жой и г а олиб бориш ёки 
ж ой иг а илиб хуйиш;
сотиб олинмоцчи булг ан товарни харидорнинг узи 
х ис°б- 
китоб жо йиг а ке лти ра ол мас а, уни келтириб бериш;
унив ермаг к у р с а т а д нг ан ц ушимча х из ма т л а р н и т ула-тукис 
т ушунтириш, шунингдек, шу х н з м а т л а р д а н ф о й д а л а н и ш д а ёр- 
д а м бериш;
Хисоб-китоб ж о й и д а товарнинг х ак и т ул ан га н да н кейин х а ­
ридорнинг илтимосига кура уни ур а б бериш ва хоказо.
11. Т а л аб ш а к л л а н и ш и н и в а сотишни р аг б а т л ан т и ри ш
Тов ар сотилиши учун ха ридор тулов цобилиятиг а эга, т о ­
в ар эса унга зарур булиши керак. Шунинг учун т а л а б «тулоз 
ц обилиятли э хтиё ж» х а м деб а т а л ад и.
Товарни сотиб о л и ш да инсонлар м а ъ л у м э х т и ё жл ар и нн ^он- 
дири шн и н а з а р д а т ут а д ил ар . Шу с а б а б л и
товарнинг
с и фат 
к ур са т ки чл а ри тугрисидаги ахборот зарур. Б оз орг а кириш ф и р ­
м а учун м а съ у л ия т л и д ав р, унинг т о в ар л ар и х а к нд а ха л и мат?- 
л у м о т л а р берилмаг ан. Б у л а ж а к истеъмолчи куйндагн ахборот- 
ни олнши шарт:
— товарнинг борлиги ва сотилиш жойи;
— цайси э х т и ё ж л а р н и ^ он д ир и шт а к а рати лг анл н г и;
— истеъмол ^ и йматининг асосий курс аткич ла ри;
— х ар и д о р л а р ни х он и^ т ирма й хо л г а н хол да у л ар н и нг хи- 
моя ^ ил иш к а фо л ат л ар и .
Булруси х а р и д о р л а р г а ахб о р от л ар е т к аз и ш усуллари:
1. Р е к л а м а л а р (радио, телевидение, ё з м а ) .
2. К у р г а з м а л а р утка зиш,
3. И и г и л иш л ар , а н ж у м а н л а р ва ф и л ь м л а р орцали.
Ахборотг а эга б ул ма г а н 
х а р и д о р л а р г а
м у р о ж а а т
килиш
у л ар ни нг т а л а б и н и уйг отади ва товарни сотиб ол ишг а ундайди.
Сотишни р а г б а т л а н т и р и ш д а товар тугрисида м а ъ л у м д а р а -
ж а д а а хборотг а эга булг ан ист е ъ мо л чи л ар га м у р о ж а а т цили- 
нади. Шуни н г учун р а г б а т л а н т и р и ш сиёсатининг в аз и ф а с и — 
у л а р д а ф и р м а т о в ар л ар ин и кейинги в а ^ т д а сотиб ол ишг а иш- 
тиёх турдириш х а м Да доимо а л о к а д а булишг а 
ч а ^ и р и ш д а н
иборат. О д а т д а т а л а бн и ш а к л л а н т и р и ш т а д б и р л а р и ис т е ъ мо л ­
ч ил а р г а ва с о тув ч ил арг а ^ а р а т и л г а н булади. Ис те ъ мо л чи л ар -
ни р а г б а т л а н т и р и ш у л а р г а с е з ил а рли т и ж о р а т и мт и ё з ла р и бе- 
ришни к у з д а тутади:
— тов арни сотиб о л иш х а ж м и г а ва доимий а л о к а д а булиб 
т у р иш г а б е р ил а ди га н имтиёз;
— Ха Р хил ш а к л д а г и ц а р з л а р г а товар сотиш;
— т ов арнинг куп х а ж м д а ха р и д ^ и л инишини ку зл а б, наму- 
н а л а р н и бепул т ар ца т иш;
80

---

— товарни в ацт инча и шл ат иш учун бепул бериш;
— и шл ат и лг ан товарни ма ъ л у м ш а р т л а р билан ^ а б у л ди­
линг,
— янги т ов а рл а р н и б у л а ж а к х а р и д о р л а р г а курсатиш;
— товар и ш л а б ч икарувчи к ор х оп а л ар г а с а ё^ а т л а р уюшти- 
риш;
—■
янги т ов ар л ар н и н г бозорга к иритилишига б аг и ш л ан г а н
м а тбуот - кон фе ре н ц ия л а р и утказиш;
— товар бахосини кескин 
туши ри ш 
тугрисидаги 
радио,
телевидение ва ма тбуот о р^ а л и эъл онл ар .
То в а рл а р г а б аг и ш л а н г а н р а г б а т л а н т и р и ш сиёсати у ла рн и нг
сотиб олувчи х а р п д о р ла р и турига боглик. В оситачиларни р а г ­
батл антириш,
у ла р н и нг
фаол л и г ин и ва 
т а ш а б бус корл иг ин и
оши р и шг а х а м д а истеъ мо л чил ар
доирасини 
ке нг а йтиришг а 
м у л ж а л л а н а д и . Т а л а б н и н г ш а к л л а н и ш и ва сотишни р а г б а т л а н ­
ти риш сиёсати т ов арнинг бозордаги хаётий б осцичларига муво- 
фнк келиши ва 
хар 
бирига мос 
ма змун
б аг и ш л а ш и ш а р т
(12-расм).