A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

16-chizma. Moliyaviy natijalarning shakllanishi 
Bu erda, SST – sotishdan olingan sof tushum; 
IT – sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi; 
YaF – yalpi foyda; 
DX-davr xarajatlari; 
BD-asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar; 
AFF-asosiy faoliyatdan olingan foyda; 
MD - moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar; 
MX - moliyaviy faoliyat xarajatlari; 
UFF - umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda; 
FF - favqulodda vaziyatlardan olingan foyda; 
FZ - favqulodda vaziyatlardan ko’rilgan zarar; 
STF - soliq to’langungacha olingan foyda; 
FS - foydadan to’lanadigan soliq; 
M
M
o
o
l
l
i
i
y
y
a
a
v
v
i
i
y
y
 
 
n
n
a
a
t
t
i
i
j
j
a
a
l
l
a
a
r
r
n
n
i
i
 
 
s
s
h
h
a
a
k
k
l
l
l
l
a
a
n
n
t
t
i
i
r
r
i
i
s
s
h
h
 
 
M
M
a
a
h
h
s
s
u
u
l
l
o
o
t
t
s
s
o
o
t
t
i
i
s
s
h
h
d
d
a
a
n
n
o
o
l
l
i
i
n
n
g
g
a
a
n
n
y
y
a
a
l
l
p
p
i
i
f
f
o
o
y
y
d
d
a
a
=
=
S
S
S
S
T
T
-
-
I
I
T
T
A
A
s
s
o
o
s
s
i
i
y
y
f
f
a
a
o
o
l
l
i
i
y
y
a
a
t
t
d
d
a
a
n
n
k
k
o
o
’
’
r
r
i
i
l
l
g
g
a
a
n
n
f
f
o
o
y
y
d
d
a
a
(
(
z
z
a
a
r
r
a
a
r
r
)
)
=
=
Y
Y
a
a
F
F
-
-
D
D
X
X
+
+
B
B
D
D
U
U
m
m
u
u
m
m
x
x
o
o
’
’
j
j
a
a
l
l
i
i
k
k
f
f
a
a
o
o
l
l
i
i
y
y
a
a
t
t
i
i
d
d
a
a
n
n
o
o
l
l
i
i
n
n
g
g
a
a
n
n
f
f
o
o
y
y
d
d
a
a
(
(
z
z
a
a
r
r
a
a
r
r
)
)
=
=
A
A
F
F
F
F
+
+
M
M
D
D
-
-
M
M
X
X
S
S
o
o
l
l
i
i
q
q
t
t
o
o
’
’
l
l
a
a
g
g
u
u
n
n
g
g
a
a
q
q
a
a
d
d
a
a
r
r
f
f
o
o
y
y
d
d
a
a
=
=
U
U
F
F
F
F
+
+
F
F
F
F
-
-
F
F
Z
Z
S
S
o
o
f
f
f
f
o
o
y
y
d
d
a
a
=
=
S
S
T
T
F
F
-
-
F
F
S
S
-
-
B
B
S
S

---

350 
BS - boshqa soliqlar va to’lovlar. 
 
15.2. Mahsulotlarni sotish va moliyaviy natijalarning o’zaro bog’liqligi 
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida mulkchilik tuzilmasi o’zgaradi va 
endi davlat xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatidan manfaatdor bo’lgan 
foydalanuvchilar va mulk egalaridan biriga aylanadi, zero bu foydalanuvchi va 
mulkdor xo’jalik yurituvchi sub’ektga o’z mablag’ini qo’ygan. Xo’jalik yurituvchi 
sub’ekt ham o’zini raqobatbardosh korxonaga aylanishida yordam beradigan va 
zarur moliyaviy natijalarga erishishida qo’l keladigan boshqaruv qarorlarini izlash 
va qabul qilishga majbur bo’ladi. Shu maqsadda korxona bozor kon’yunkturasini 
o’rganadi, o’z faoliyatini mustaqil rejalashtiradi. Bu maqsadlarga erishish uchun 
ko’pdan-ko’p manfaatdor tomonlar bilan iqtisodiy aloqaga kirishadi. Bu jarayonda 
buxgalteriya hisobi manfaatdor tomonlar uchun axborot manbai bo’lib hisoblanadi. 
«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonun buxgalteriya hisobini yuritish 
standartlariga nisbatan yangi, bozor munosabatlariga to’g’ri keladigan talablarni 
qaror toptirishni ta’minlaydi hamda O’zbekiston Respublikasidagi buxgalteriya 
hisobi tizimini tashkil etishda zamin bo’ladigan asosiy tamoyillarni ko’zda tutadi.
Buxgalteriya hisobining milliy standartlarini amalga kiritish zarurati asosan 
buxgalteriya hisobining bazaviy qoidalari va tamoyillarini tushuntirish va 
umumlashtirish, asosiy tushunchalarni bayon qilish, u yoki bu buxgalteriya 
usullarini hisobga olgan holda O’zbekiston Respublikasida hisobning o’ziga xos 
xususiyatlarini qo’llashdan iboratdir. Tayyor mahsulot (ish, xizmat)lar, ularni 
sotish hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish hisobini yuritishda «Hisob 
siyosati va moliyaviy hisobot» nomli 1-son BHMC, «Asosiy xo’jalik faoliyatidan 
olingan daromadlar» nomli 2-son BHMC, «Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot» 
nomli 3-son BHMC, «Tovar-moddiy zahiralar» nomli 4-son BHMC, 
«Inventarizatsiyani tashkil etish va o’tkazish» nomli 19-son BHMC, «Xo’jalik 
yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schetlar 

---

351 
rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma» nomli 21-son BHMClar uslubiy asos 
sifatida qo’llanilishi mumkin. 
Korxona ishini sotish rejasining bajarilishiga qarab baholash korxona 
rahbarlarini mahsulot sotish va moliyaviy faoliyat masalalariga ko’proq e’tibor 
berishga chaqiradi hamda korxonaning bir maromda ishlashiga va yuqori sifatli 
mahsulot ishlab chiqarishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bular esa, o’z navbatida, 
korxonadagi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish imkonini 
beradi. 
«Tovar-moddiy zaxiralar» nomli 4-son BHMCga muvofiq tayyor mahsulot 
xo’jalik yurituvchi sub’ektlarida bo’lgan aktivlar hisoblanadi va ular xo’jalik 
yurituvchi sub’ektning kundalik faoliyatida sotish uchun mo’ljallangan tayyor 
mahsulot, tovarlar sifatida korxonaning tovar-moddiy zaxiralari tarkibiga kiradi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulk shaklidan qat’iy nazar barcha 
korxonalarda mahsulot sotish hajmi asosiy ko’rsatkichlardan biridir. Bu 
ko’rsatkich korxonalarni xalq xo’jaligida shaxsiy iste’mol uchun sifatli mahsulot 
ishlab chiqarishga undaydi, o’z muddatida mahsulotning sotilishi (ish bajarilishi, 
xizmat ko’rsatilishi) ishlab chiqarishning uzluksiz davom etishini ta’minlaydi, 
mablag’lar aylanishini tezlashtiradi. Mahsulot sotish orqali qilingan xarajatlar 
qoplanadi va korxona foyda olishga erishadi.
Sotish hajmi korxona moliyaviy natijasini umumlashtiruvchi asosiy 
ko’rsatkichlardan biridir. Mahsulot sotishdan kelgan tushum orqali korxona 
birinchi galdagi to’lovlarni amalga oshiradi. Soliq bo’yicha to’lovlar mol etkazib 
beruvchilar, ishchi xizmatchilar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblarni bajaradi. 
Demak, korxonaning moliyaviy holati, aylanma mablag’larning aylanish tezligi va 
uni holati, moliyaviy natijalar sotish hajmi bo’yicha rejaning bajarilishi va uning 
dinamikasiga ko’p jihatdan bog’liq.
Sotish jarayonining tezlashishi korxonaning ishlab chiqarish va ta’minot 
jaryonlarini ham tezlashishiga ta’sir etadi, debitorlik va kreditorlik qarzlarini 
qisqartiradi.

---

352