A. M. Mannonov n. A. Abdullayev r. R. Rashidov

AFG‘ONISTON AMIR ABDURAHMONNING 
HUKMRONLIGI DAVRIDA
Uzoq muddatli urush xalqning tinkasini quritib, butun mam­
lakat bo‘ylab savdo va hunarmandchilik izdan chiqdi. Afg‘on 
qabilalarining markaziy hokimiyatga nisbatan ishonchi susaygan 
sharoitda hokimiyatga kelgan amir Abdurahmon oldida mamlakatni 
birlashtirish, davlat boshqaruvi sohasida keskin o ‘zgartirishlami 
amalga oshirish, xalq hamda mahalliy hokimlar oldida markaziy ho- 
kimiyatning ta’siri va obro‘sini qayta tiklash hamda oshirish kabi bir

---

qator jiddiy masalalar turar edi. Inglizlar mamlakatni tark etib, Qan­
dahor shahrini amir Abdurahmon boshqaruviga topshirgan bo‘lsalar- 
da, bu shaharga nisbatan Ayubxon o‘z da’vosidan kechmagan edi.
1881-yil iyunida Qandahomi egallash uchun kurash boshlagan 
Ayubxon amir Abdurahmon yuborgan qo‘shinni m ag‘lub etadi va 
shahami egallaydi. Qandahorda Ayubxonni qo‘llab-quvvatlovchi 
kuchlar ko‘p bo‘lib, ular Ayubxonni inglizlarga qarshi kurashgan 
haqiqiy kurashchi “g ‘oziy” sifatida kutib oladilar.
Vaziyatning izdan chiqishiga yo‘l bermaslik maqsadida amir 
Abdurahmon katta qo‘shin bilan Qandahorga qarab yo‘l oladi.
1881-yilning 22-sentabrida Qandahor ostonasida ikki tomon -
amir Abdurahmon va Ayubxon qo‘shinlari o ‘rtasida hal qiluvchi 
jang bo‘lib o‘tadi. Jangda qo‘li baland kelgan amir Abdurahmon 
Qandahomi egallaydi va Ayubxonni qo‘llab-quwatlovchi kuchlami 
yo‘q qilib, shaharda qat’iy tartib o ‘matadi.
Qandahor uchun kurashda m ag‘lubiyatga uchragan Ayubxon 
o ‘z mulki bo‘lgan Hirot shahriga ham bora olmaydi. Chunki, amir 
Abdurahmon Qandahor yurishiga chiqish oldidan Ayubxon uchun 
muhim ahamiyatga ega Hirot shahriga ham Abdulquddusxon 
yetakchiligida qo‘shin jo ‘natadi. Amir Abdurahmonning ushbu 
qo‘shinni Hirotga j o ‘natishidan maqsad Ayubxonni Qandahor 
shahriga bo ‘lgan da’vosidan voz kechishga majbur etish hamda 
uning diqqatini ikkiga bo‘lib yuborish edi. Hirotni egallash uchun 
dastlab muvaffaqiyatga erisha olmagan Abdulquddusxon Qandahor 
shahridan Ayubxonning m ag‘lubiyati haqida xabar yetib kelishi 
bilan o ‘z harakatlarini jonlantirib yuboradi hamda Hirot shahrida 
Ayubxon qoldirib ketgan qo‘shin jangsiz Abdulquddusxonga tas- 
lim bo‘ladi va amir Abdurahmon hukmronligini tan oladi. Shu tariqa 
amir Abdurahmon ham Qandahor, ham Hirot shaharlarini qo‘lga 
kiritadi va taxt uchun asosiy da’vogar bo‘lmish Ayubxon kurashni 
to ‘xtatib, Eronga ketishga majbur bo ‘ladi.
Amir Abdurahmon mamlakatni birlashtirish siyosatini davom 
ettirib, mahalliy hududlarda markaziy hokimiyatga bo‘ysunmay 
kelayotgan bir necha mayda hokimlik va mahalliy qabila yetakchi-

---

lari qo‘shinlarini mag‘lub etadi, joylarda o ‘ziga b o ‘ysunmay kela- 
yotgan hamda muayyan ta ’sir kuchiga ega qabila yetakchilari, ing­
lizlar bilan b o ‘lgan jang qahramonlari va diniy yetakchilami qatl 
ettiradi. 0 ‘z hokimiyatini har tomonlama mustahkamlash maqsa- 
dida amir Abdurahmon o ‘z amakisi sobiq amir Sheralixonning bir 
necha vorislarini mamlakatdan chiqib ketishga majbur etadi.
Amir Abdurahmon tashqi siyosatda Rossiya imperiyasi va 
Buyuk Britaniya o ‘rtasidagi kelishmovchiliklar hamda bahsli 
masalalardan unumli foydalanishga harakat qildi. Shu bilan birga, 
amir o‘zining mazkur ikki buyuk qo‘shnisi bilan nihoyatda ehtiyot- 
kor munosabatda bo‘lishga va o ‘z mustamlakachilik siyosatini 
tobora kuchaytirayotgan ushbu ikki yetakchi davlatlaming Afg‘o- 
niston bilan munosabatlarini chigallashtirmaslikka intilib keldi. 
Mamlakatning tashqi dunyodan uzib qo‘yilishi qaysidir m a’noda 
amir Abdurahmonga ham m a’qul edi. Amir shu yo ‘l bilan o‘z 
mulklariga turli buzg‘ unchi g ‘oyalaming kirib kelishini oldini olish 
va o‘z xalqini butkul itoatda tutishni ko‘zlar edi.
Chet el fuqarolarining A fg‘onistonga kirishi amir tomonidan 
qat’iy cheklangan bo‘lishi bilan bir qatorda afg‘on davlati fuqa­
rolarining ham xorijga chiqishi qat’iy taqiqlangan edi. Biror-bir 
fuqaroning chet elga chiqishi uchun maxsus ruxsatnoma (“rohdori”) 
talab etilardi va u chet eldan A fg‘onistonga qaytmasa uning barcha 
qarindosh-urug‘lari qiynoqqa duchor etilib, qamoqqa tashlanardi. 
Shu bilan birga, fuqarolaming mamlakat ichida harakatlanishi ham 
politsiyaning nazorati ostiga olingan edi.
Mamlakat iqtisodiyotini k o ‘tarish va davlat g ‘aznasiga 
tushadigan daromad hamda soliqlami tartibga solish bo‘yicha 
olib borilgan sa’y-harakatlar o ‘z samarasini berdi. Natijada davlat 
g ‘aznasiga kelib tushadigan tushum miqdori oshdi va moli- 
yaviy jihatdan yetarli darajada ta ’minlangan amir kuchli davlat 
boshqaruv apparatini tashkil etdi. Amir Abdurahmonning bu 
boradagi muvaffaqiyatlari qatorida kuchli politsiya hamda maxfiy 
xabarchilar faoliyatining yo‘lga qo‘yilganligi bo‘ldi. Kuchli politsiya 
orqali xalqni hamda mahalliy darajadagi yetakchilami itoatda tutib

---

turishni m o‘ljallash bilan bir qatorda amir butun mamlakat bo ‘ylab 
yuruvchi maxfiy xabarchilar tizimini ham yo‘lga qo‘yadi. Maxfiy 
xabarchilar shaxsan amir Abdurahmonning o‘ziga mamlakatdagi 
ahvol xususida axborot berib turar hamda amir o‘z amaldorlarining 
mamlakatdagi vaziyat to‘g‘risidagi hisobotlarini maxfiy xabarchilar 
orqali qaytadan tekshirib ko‘rar edi.
Amir Abdurahmon mamlakatda islom ruhoniylari, mullalar va 
ulamolaming ta ’siri hamda nufuzi balandligini inobatga olib, ularga 
ham davlat g ‘aznasidan muayyan miqdorda maosh belgilaydi va 
shu orqali din peshvolarini ham o ‘z nazoratida ushlashga harakat 
qiladi. Amir Abdurahmon hukmronligi davrida bir qator afg‘on 
qabilalari muayyan darajadagi imtiyozlarini saqlab qoldilar. Ushbu 
imtiyoz evaziga ular davlat oldida tegishli majburiyatlar (masalan, 
savdo yo‘llarini qo‘riqlash, amir qo‘shiniga harbiy bo‘linma yubo- 
rish)ni bajarar edilar.
Mamlakatda savdo-sotiqni yanada rivojlantirish uchun turli 
shahar va hududlami bog‘lab turuvchi karvon yo‘ Harming xavfsiz- 
ligini ta ’minlash zarur edi. Shu maqsadda amir keskin choralar 
ko‘radi va yo‘llarda o ‘g ‘rilik, qaroqchilik va tovlamachilik bilan 
shug‘ullanadigan kimsalarga nisbatan shafqatsiz jazo tayinlanadi. 
Qo‘lga tushgan o ‘g ‘ri va qaroqchilar temir qafaslarga solinib 
y o ‘l bo ‘yidagi baland yog‘ochlarga osib qo‘yilar va ular issig‘u- 
sovuq hamda ochligu-chanqoqlikdan qiynalib jon berayotganligi 
boshqalarga o‘m ak bo‘lishi lozim edi54. Savdo-sotiqning rivoji 
uchun yana butun mamlakat b o ‘ylab yagona o‘lchov birliklarini 
joriy etish tadbiri ham amalga oshirildi. Shuningdek, yagona pul bir- 
ligi ta’sis etildi va Kobulda kumush hamda mis tangalar zarb etadigan 
pul zarbxonasi faoliyat yurita boshladi. Bu davrda mamlakat hudu­
di bo‘ylab o ‘tuvchi tranzit savdoga katta boj qo‘yilganligi sababli 
Hindistondan mamlakatga kirib keladigan tovarlaming hajmi 
kamayib ketdi. Shuningdek, Rossiya imperiyasi tomonidan Buxo- 
ro amirligi va Xiva xonligi vassal davlatga aylantirilgach, ushbu

---

davlatlaming bojxona tizimi ham podsho hukumati nazoratiga 
o‘tkazildi hamda ms hukumati Afg‘oniston bilan b o ‘ladigan savdoga 
ham katta boj joriy etdi. Shu sababli Hindiston va Afg‘oniston 
hamda 0 ‘rta Osiyo bo ‘ylab o ‘tuvchi asriy savdo yo‘llari XIX 
asming oxiridan boshlab o ‘z ahamiyatini yo'qota boshladi va bora- 
bora butkul to ‘xtab qoldi. Savdo-sotiqdan, xususan tashqi savdodan 
katta daromad kelishini yaxshi anglagan amir Abdurahmon garchi 
tashqi siyosiy faoliyati butkul cheklangan bo‘lsa-da, tashqi iqtisodiy 
(savdo) munosabatlarda o ‘zi uchun nihoyatda daromadli faoliyat 
yuritdi. Jumladan, amir bir qator yetakchi xomashyo mahsulotlari 
(qorako‘l terisi)ni A fg‘onistondan chetga eksport qilish bo‘yicha 
yagona monopoliya o‘matdi.
Amir Abdurahmonning davlat boshqamvini mustahkamlashga 
oid islohotlari butun A fg‘oniston uchun katta ahamiyat kasb etdi. 
Jumladan, o ‘tkazilgan islohotga ko‘ra, barcha markaziy boshqamv 
organlari ikkiga bo ‘lindi. Bulardan birinchisi “Nizomiy” deb ataluv- 
chi davlatning harbiy yo‘nalishdagi siyosatini amalga oshirishga 
m as’ul bo‘lgan idora va muassasalar jamlanmasidan iborat bo‘lsa, 
ikkinchisi “Mulkiy” deb ataluvchi davlatdagi fuqarolik ishlari bilan 
bog‘liq bo ‘lgan qolgan sohalar (moliya, bojxona, jamoat tartibini 
saqlash, adliya, jamoatchilik ishlari, tibbiyot, ta ’lim, transport, 
savdo va pochta)ni qamrab oluvchi davlat idoralari jamlanmasi 
edi55.
Amir Abdurahmonning davlat boshqamvini mustahkamlashga 
oid islohotlari bilan bir qatorda mahalliy boshqamv sohasidagi 
islohotlari ham diqqatga sazovordir. Bu borada Abdurahmon har 
bir shaharda hokim, qozi (sud ishlariga m as’ul), kutvol (politsi- 
ya boshqarmasi boshlig‘i), kafila boshi (savdo va karvon ishlari 
boshlig‘i), soliq, moliya ishlariga m as’ul mansabdorlardan iborat 
boshqamv tizimini vujudga keltirish y o ii bilan mahalliy boshqamv 
organlari vakolatlarini birmuncha kengaytiradi56.