A. N. Samadov, O. S. Jumanov

1 7 .2 . T i ki l g a n  v a  tr i ko ta j b u y u ml a r n i n g  i s te ‘ mo l  
x u s u s i y a t l a r i   h a m d a   s i f a t i n i   s h a k l l a n t i r u v c h i   o m i l l a r  
 
Kiyimlarning  iste‟mol  xususiyatlari  ularni  loyihalash,  tayyorlash  va 
qo„shimcha  pardozlash  jarayonlarida  shakllanadi.  Kiyimlarning  iste‟mol 
xususiyatlari  va  sifati  quyidagi  omillarga  bog„liq:  ishlatiladigan 
materiallarning  xususiyatlari,  loyihalash  hamda  tayyorlash  sifatlari 
(bichish, tikish va pardozlash). 
Kiyim  ishlab  chiqarish  uchun  ishlatiladigan  materiallar.  Kiyim 
ishlab  chiqarishda  har  xil  materiallardan  foydalaniladi.  Ularning 
assortimenti  xomashyosi,  ishlab  chiqarish  usuli,  ishtatilishi  bo„yicha 
xilma-xil  bo„lib,  asosiy,  qo„shimcha  (astar,  qotirma,  tugma,  piston  va 
sh.k.),  issiq  tutadigan  (sovuq  o„tkazmaydigan),  qismlarni  birlashtiradigan 
materiallarga  bog„liq  bo„ladi.  Asosiy  materiallarga  har  xil  tola  tarkibli 
gazlama,  trikotaj,  mato,  noto„qima  material,  tabiiy  va  sun‟iy  charm, 
mo„yna, plyonka, rezina va plyonka qoplangan gazlamalar kiradi. 
Qo„shimcha  materiallarga  bortli  va  tukli  gazlamalar-  doka;  qotirish 
uchun  noto„qima  material,  kolenkor;  issiq  tutadigan  materiallarga-  vatin, 
paxta, porolon, tabiiy va sun‟iy mo„ynalar; qismlarni birlash-tiruvchilarga- 
tikish  ipi,  yelimli  hamda  termoplastik  materiallar;  kiyim-kechak 
ashyolariga  –  tugma,  ilgak,  halqa,  knopka  va  boshqalar  kiradi.  Bu 
materiallarga ishlatilishiga qarab har xil talablar (gigiyenik, mustahkamlik, 
estetik va boshq.) qo„yiladi. Asosiy materiallar kiyimlarning yuza qismi va 
astari;  qo„shimcha  materiallar  -  karkas  tuzish,  qattiq  shakl  berish  hamda 
qismlarni  yanada  mahkamlash;  issiq  tutadigan  materiallar  sovuq 
o„tkazmaslik;  kiyim-kechak  ashyolari  va  pardozlovchi  materiallar 
qo„shimcha pardozlar uchun ishlatiladi. 
Trikotaj matosi. Halqalash yo„li bilan olingan to„qimachilik matosi 
yoki  buyumidir.  Shuning  uchun  har  qanday  trikotaj  materiali  ko„ndalang 
va  uzunasiga  birlashgan  halqalar  tizimidan  iborat  bo„ladi.  Trikotaj 
tuzilishining  birlamchi  elementi  halqa  hisoblanadi.  Halqalar  ochiq  va 
yopiq  bo„lishi  mumkin.  Ochiq  halqalar  matoga  yaxshi  cho„ziluvchanlik, 
elastiklik,  yopiq  halqalar  yuqori  shakl  saqlashlik  xususiyatini  beradi. 

249 
 
Halqalar gorizontal bo„yicha bir-biri bilan bog„lanib ular qatorini, vertikal 
bo„yicha  halqalar  ustunini  hosil  qiladi.  Halqa  hosil  qilish  jarayoni  halqa 
hosil  qiluvchi  mashinalaryordamida  amalga  oshiriladi.  Trikotaj  matosi 
olishda  har  xil  qarmoqli  va  tilchali  ignalardan  foydalaniladi.  fgnadonga 
mahkamlanadi.  Ular  qancha  zich  joykshsa,  matolar  shuncha  zich  bo„ladi. 
Ignalar  ignadon  uzunligidagi  ignalar  soni  bo„yicha  halqalovchi 
mashinaning  sinfi  aniqlanadi.  Ignalar  ninadonlar  yassi  va  aylana  bo„lishi 
mumkin. 
Trikotaj  to‗qilish  turlari.  Matolarda  halqalarning  ma‟lum  bir 
tartibda  joylashishi  va  o„zaro  bog„lanishidir.  Trikotaj  to„qilishlarining 
turlari  juda  xilma-xil  bo„lib,  ikki  sinfgabo„linadi:  ko„ndalang  vao„rib 
(bo„ylama)  to„qilish.  Har  bir  to„qilish  sinfi  o„z  navbatida  uch  guruhga 
bo„linadi: 1. Bosh to„qilishlar. 2. Hosila to„qilishlar. 3. Gulli to„qilishlar. 
Bosh  to‗qilishlar  deb,  halqalari  bir  shakl  va  o„lcham  bir  xil  xom-
ashyodan  bo„lgan  to„qilishga  aytiladi.  Bular  tuzilishi  bo„yicha  oddiy, 
hosila  va  gulli  to„qilishlarni  hosil  qilishda  asos  bo„lib  hisoblanadi.  Ikki 
yoki bir necha bosh to„qilishlardan hosila to‗qilishlar paydo bo„ladi. Gulli 
to‗qishlarda  halqachalarning o„lchamlari, ranglari va  shakllari bir-biridan 
farq  qiladi.  Natijada,  trikotaj  matosining  yuza  sathida  naqshlar  paydo 
bo„ladi.  Ko„ndalang  to„qilishning  bosh  guruhiga  glad,  lastik  to„qilishlari 
kiradi. 
Hozirgi  vaqtda  trikotaj  buyumlarining  aksariyat  qismi  gulli 
to„qilishlar bilan ishlab chiqarilmoqda. Bosh to„qilishlar mustaqil ravishda 
ko„p  ishlatilmasa  ham  hosila  va  gulli  to„qilishlarni  olishda  asos  bo„lib 
hisoblanadi. 
Zanjir  to„qilish  oddiy  bo„lib,  gulli  to„qilishlarning  tarkibiy  qismidir. 
U  mustaqil  ravishda  ro„mol  va  sharflarning  hoshiyasini  hosil  qilishda 
qoilaniladi. 
Triko  to„qilish  bir  fanturli  vertelka  va  rashel  mashinalarda  balarilib, 
bir  o„lchamli  hamda  bir  tomonga  yo„nalgan  halqalardan  iborat  bo„ladi. 
Triko gulsiz va guldor (ko„ndalang yo„li) bo„lishi mumkin. Triko to„qilishi 
mustaqil  ravishda  kam  ishlatilib,  boshqa  murakkab  to„qilishlarni  olishda 
asos bo„lib xizmat qiladi. 

250 
 
Atlas  to„qilish  bilan  mato  tayyorlashda  birinclli  ip  halqa  hosil 
qilgandan so„ng ikkinchi halqa ikkincllj qatordagi ignada halqalanadi. Shu 
tartibda  davom  etib,  ignada  halqalar  hosil  bo„ladi,  ya‟ni  iplar  navbatma-
navbat  bir  necha  ustunchada  halqa  hosil  qiladi  hamda  h    tartibda  orqaga 
qaytadi. Bir ipdan bir yo„nalishda halqa hosil qilishda qainashgan ignalar 
soniga ko„ra atlas  to
l
qilishi uch, to„rt, olti, sakkiz va ko„p  qaiorli bolishi, 
yo„1-yo„l  ehiziqlarining  mavjudligi  hamda  eniga  qarab  cho„ziluvchanligi 
bilan tavsiflanadi. 
Atlas  to„qilishi,  asosan,  ichki  va  ustki  trikotaj  buyumlari  uchun 
mo„ljallangan  matolar  hosll  qilishda  qo„llaniladi  hamda  maxsus  yassi 
mashinalarda to„qiladi. Ikki fanturli mashinalarda o„rib to„qish usuli bilan 
olingan  bosh  to„qilishlarga  interlokli  triko  va  atlas  kiradi.  Bu  matolar 
rashel  mashinalarida  to„qilib.  ustki  trikotaj  buyumlari  (kostyumlar, 
ko„ylaklar, jaket va djemferlar) ishlab chiqarishda qo„llaniladi. 
Kiyimlarni  loyihalash.  Kiyimlarni  loyihalashning  ikki  bosqichi 
mavjud  -  kiyim  modelini  tayyorlash  va  konstruksiyasini  ishlash. 
Loyihalash  natijasida  kiyimning  original  nusxalari  tayyorlanadi. 
Kiyimlarni  loyihalash  bilan  modelyer-rassomlar,  yirik  tajriba-texnik 
laboratoriyalari,  fabrikalarning  tajriba  sexlari  va  modellar  uyida 
konstruktorlar shug„ullanadilar. 
Kiyimlarni  modellashtirish  -  birlamchi  namunasi  yoki  modelini 
yaratish  jarayoni  bo„lib,  shu  asosda  tikuvchilik  korxonalarida  buyumlar 
ishlab  chiqariladi.  Model  modelyer-rassomning  mehnati  orqali  materialda 
mujassamlanadi, aniq qomat-maneken uchun buyum yaratadi. 
Kiyimlarni  modellashtirish  yoshga  va  to„lalik  guruhiga  bog„liq 
bo„lgan o„ziga xos xususiyatlarni e‟tiborga olgan holda amalga oshiriladi. 
Buyumning etalon namunasi (modeli)ni yaratish bilan birgalikda modelga 
texnik yozuv tuziladi. Bunda modelning chizmasi, tashqi ko„rinishi (siluet. 
bichim,  shakli,  yuza  qismi  materialining  rangi,  astari,  kiyim-kechak 
ashyolari va boshq.)ga tavsif, modelga texnik talablar, materialning o„ziga 
xos  xususiyati,  detallarning  nomi,  ishlov  berish  murakkabligi,  tavsiya 
etiladigan  o„lchamlar,  bo„y  va  to„lalik  guruhlari.  buyumning  tayyor 
ko„rinishida o„lchash jadvali va boshqalar beriladi. 

251 
 
Siluet- buyumning o„z soyasiga o„xshash bo„lgan tekis va bir xil tusli 
ifodasidir.  Kiyimlar  silueti  bo„yicha  kishi  tanasiga  yopishib  va  yarim 
yopishib turadigan, to„g„ri va keng (trapetsiyaga o„xshash) bo„ladi. 
Kiyimlarda,  asosan,  klassik  yoki  sipo  (strogiy),  sport  va  fantaziyali 
shakllar  qo„llaniladi.  Kiyim  shaklining  plastikligi,  kompozitsiyasining 
o„ziga xosligi, fakturasining xilma-xilligi va rangining turli tovlanishi ustki 
qismi  uchun  ishlatiladigan  materialga  bog„liq  bo„ladi.  Masalan,  yirik 
fakturali material sirtqi o„lchamini kichraytiradi,  maydasi- kattalashtiradi. 
Patli  va  og„ir  materiallar  issiq  hamda  ochiq  ranglar  kiyim  massasini 
oshiradi.  Shuning  uchun  model  yaratish  paytida  bunday  materiallar 
boshqalari bilan birgalikda quramalashtirilishi kerak. 
Trikotaj 
kiyimlarni 
modellashtirishning 
xususiyatlari. 
Modellashtirishning o„ziga xos tomonlari trikotaj matolari xususiyatlari va 
ishlab chiqarishning o„ziga xosligi bilan bog„liq. 
Shaklni  yaxshi  saqlovchi,  kam  cho„ziluvchan  va  boshqa  materiallar 
bilan  lakrorlangan  matolar  tikuvchilik  fabrikalarida  gazlama  kabi  qayta 
ishlanadi.  Ularning  ko„pchilik  qismi  esa  trikotaj  fabrikalarida  tayyor-
lanadi.  Buyumlarni  modellashtirishning  o„ziga  xos  xususiyatlaridan  biri 
model  va  matoning  trikotaj  ishlab  chiqarish  paytida  hosil  bo„lishidir, 
chunki  buyumning  ishlatilishiga  qarab  lining  xomashyosi,  to„qilish  rasmi 
(guli),  matoning  tashqi  ko„rinishi  hamda  qalinligi.  zichligi  va  buyumning 
shakl  tuzilishini  belgilovchi  boshqa  o„lchamlari  (parametrlari)  oldindan 
loyihalanadi. 
Kiyimlarni  konstruksiyalash  -  model  namunasi  bo„yicha  buyum 
detallarining chizmasini ishlash va andoza tayyorlash jarayonidir. Andoza 
deb,  materiallar  bichiladigan  kiyim  detallarining  qolipi  (shabloni)ga 
aytiladi.  Qoliplar  qog„oz,  karton,  plastmassa  va  metalldan  tayyorlanishi 
mumkin. Konstruksiyalashning asosiy vazifasi buyumning hajmli shaklini 
tekislikka yoyishdan iborat. 
Ommaviy  ishlab  chiqarish  uchun  kiyimlarni  konstruksiyalashda 
iste‟molchilar  guruhining  to„laligi  asos  sifatida  yoshga  qarab 
belgilanadigan turli qomatlarning o„rtacha o„lchami va to„laligi olinadi. 
Trikotaj  kiyimlarni  bichishning  o‗ziga  xosligi.  Bichilgan  trikotaj 

252 
 
buyumlarining  (bular  trikotaj  buyumlari  assortimentining  60%  dan 
ko„prog„ini  tashkil  qiladi)  hajmli  shakli  konstruktiv  yo„l  bilan,  ya‟ni 
choklar  va  zaxira  choklar  hisobiga  olinadi.  Trikotaj  buyumlarining 
konstruksiyasi birgina qaddi-qomat o„lchovlarini e‟tiborga olib qolmasdan, 
balki  buyumlarni  ishlatish  va  tayyorlash  paytida  paydo  bo„ladigan 
trikotajning  o„ziga  xos  xususiyatlariga  qarab  yaratiladi.  Trikotajning 
bunday  xususiyatlariga  ularning  cho„ziluvchanligi,  elastikligi,  kirishishi 
(usadka), qalinligi, chekkasining o„ralib qolishi, tarqalib va teshilib ketishi 
kiradi. 
Trikotaj polotnolari uzunasiga mustahkam va kamroq cho„ziluvchan 
bo„ladi.  Shuning  uchun  konstruksiyalashda  barcha  detallari  halqa 
qatorlariga qarab uzunasi bo„yicha to„shaladi. Trikotaj buyumlarini tikish 
va bichish paytida namli-issiq, mexanik ta‟sirlar natijasida ularning ayrim 
detallarida trikotajning qisqarishi paydo bo„lishi mumkin. Shuning uchun 
konstruksiyalangan andoza o„lchamlariga qisqarish mumkinligini e‟tiborga 
olgan holda aniqliklar kiritiladi. 
Kiyimlarni  ommaviy  ishlab  chiqarish.  Kiyimlar  ommaviy, 
turkumli  yoki  individual  holda  tikilishi  mumkin.  Ommaviy  ishlab 
chiqarishda  bir  turdagi  buyumlar  ko„p  miqdorda,  turkumli  ishlab 
chiqarishda  uncha  katta  bo„lmagan  partiyalar  va  yakka  tartibda  kiyimlar 
atelyelarida  tikiladi.  Kiyim  ishlab  chiqarish  standartlar  va  texnik 
shartlarning talablari, namuna (etalon) va o„rnatilgan tartibda tasdiqlangan 
model  bo„yicha  texnik  yozuvlar  asosida  amalga  oshiriladi.  Kiyim 
tayyorlash jarayoni materiallarni bichish hamda tikish operatsiyalarini o„z 
ichiga oladi. 
Materiallarni  bichish.  Bu  operatsiyaning  maqsadi  bichimlarni 
tayyorlash,  ya‟ni  buyumning  tuzilishi  bo„yicha  gazlamalarni  alohida 
bo„laklarga  (detallarga)  kesishdan  iborat.  Buyumning  shakli  va  o„lchami 
bo„yicha  qomatga  mos  kelishi  bichimning  aniqligiga  bog„liq  bo„ladi. 
Bichish tayyorlov va asosiy operatsiyalarga bo„linadi. 
Kiyim  modelini  tanlash  -  barcha  materiallarni  texnik  yozuvlar  va 
savdo  tashkilotlarining  buyurtmalari  asosida  hamda  artikuli,  rangi, 
gazlamaning  gullari  bo„yicha  har  bir  modelga  (usti,  astari,  issiq 

253 
 
saqlovchanligi, pardozi, furnituralari va boshqalar uchun) ajratib olishdir. 
To‗shash  uchun  materiallarni  navlarga  ajratishda  rangi,  guli,  eni, 
tola  tarkibi  va  fizik-mexanik  xususiyatlari  bir  xil  bo„lgan  gazlamalar 
birlashtiriladi. 
Gazlama bo‗lagini hisoblashda uzunligidan qoldiq qolmasligi uchun 
oldindan o„lchanadi. Buning uchun har bir bo„lak gazlama alohida-alohida 
hisoblanadi. Taxlashga ketadigan gazlama bo„laklarini hisoblashda har xil 
turdagi,  o„lchamdagi,  uzunlik  va  to„lalikdagi  buyumlarga  sarf  bo„ladigan 
gazlamalar me‟yorini bilish kerak. 
Bo‗rlash  (obmelovka)da  to„shab  taxlangan  gazlamalar  ustidagi 
andozalarning  chekkasi  chizib  chiqiladi.  Gazlamalarning  sarfi  ko„p 
bo„lmasligi  uchun  andozalar  zich  qo„yiladi.  Bo„rlash  modeli  tez-tez 
o„zgarib  turadigan  buyumlar  tayyorlashda  qo„llaniladi.  Fasonlari  uzoq 
muddat  o„zgarmaydigan  buyumlar  tayyorlashda  (maktab  formasi,  ichki 
kiyimlar va boshq.) gazlamalarni bichishda trafaretlardan foydalaniladi. 
Trafaret  -  andozalarining  chekkasi  teshilgan  kleyonka  yoki  zich-
qalin qog„ozdir. 
Bichish  jarayonining  asosiy  operatsiyalari.  Bichishning  asosiy 
operatsiyalariga  gazlamalarni  taxlash,  ularni  kesish,  bichimlar  sifatini 
tekshirish  va  bichilgan  qismlarini  to„plash  kiradi.  Taxlangan  (to„shalgan) 
gazlamalar  harakatlanuvchi  va  statsionar  mashinalarda  kcsiladi.  Stabil 
tuzilishdagi buyumlarning qismlari presslarda kesiladi. So„ngra bu qismlar 
sifati bo„yicha tekshiriladi hamda to„planadi. 
Kiyimlarni  tayyorlash.  Kiyimlarni  tayyorlash  jarayoni  bichilgan 
qismlarga  oldindan  ishlov  berish,  ulardan  buyumlar  yig„ish,  hajmli  shakl 
va  tovarli  ko„rinish  hosil  qilishdan  iborat.  Bu  jarayonda  kiyimlarning 
tashqi  ko„rinishi,  qaddi-qomatga  o„tirishi  hamda  uzoqqa  chidamliligini 
belgilovchi muhim xususiyatlar shakllanadi. 
Kiyimlarni tayyorlash (tikish) jarayoni qismlarni birlashtirish, namli-
issiq,  ishlov  berish  va  yakunlovchi  pardozlash  operatsiyalaridan  iborat. 
Kiyimlarning  qismlarini  birlashtirish  ipli,  yelimlash  va  payvandlash 
usullarida amalga oshiriladi. Buyumlar qismlarining biriktirilgan joyi chok 
deb ataladi. 

254 
 
Kiyim  detallarini  ipli  biriktirish  choklar,  baxyalar  va  qaviq 
(stejok)lar  vordamida  amalga  oshiriladi.  Qaviq-  ignaning  ikki  marta 
sanchib teshilgan teshigining orasidagi iplarning materialdagi to„qilishidir. 
Baxya - takror qaytariladigan qaviqlar qatori. Ipli qaviqlar, baxyalar 
va choklar tikish mashinalari qo„lda bajarilishi mumkin. Qo„lda balarligan 
baxyalar.  qaviqlar  va  choklar  detallarni  vaqtincha  biriktirish,  issiq  ishlov 
berish oldidan buyum chekkalarini to„g„rilash uchun ishlatiladj. 
Baxyalar chiziqli, shaklli va ko„klab tagidan yoki ichidan tikiladigan 
(obmyotochno-podshivochniy)  bo„lishi  mumkin.  Chiziqli  baxyalar 
detallarni tikish va buyumlarni pardozlash uchun ishlatiladi.  
Birlashliruvchi choklar baxyali, shu asosda yopishtirilgan, ustma-ust 
baxyali, ikki qavat va uchma-uch bo„ladi. Chetki choklar odaida buyum va 
qismlarning  chekkasidan  o„tkaziladi.  Pardozlovchi  choklar  har  xil 
buklamlar,  burmalar  va  boshqa  shunga  o„xshash  ishlarni  balarishda 
qo„ltaniladi. Bularga hoshiyali, bo„rtma naqshli choklar kiradi. 
Kiyim  qismlarini  yelimli  birlashlirish  uncha  sezilmaydigan  yon 
tomonlari  ichki  astarlarini,  qism  chekkalarini,  etaklari  va  boshqalarni 
birlashtirishda  qo„llaniladi.  Kiyimlarni  tayyorlashda  yelimlar  plyonka, 
poroshok,  ip  yoki  dona-dona  ko„rinishda  ishlatiladi.  Ular  ichki  astarbop 
gazlamalar (byaz, mitkal, bortovka va boshq.)ga surtiladi. Qismlar ma‟lum 
bir tartibda presslarda yoki dazmollar yordamida yelimlanadi. Qismlarning 
yelimli  birlashmalari  yuqori  darajada  shaklni  saqlashlik  xususiyatini 
beradi. 
Kiyim  qismlarini  payvandlash  materiallari  plyonkali  va  u  bilan 
qoplangan  hamda  sintetik  termoplastik  tolali  gazlamalardan  bo„lgan 
buyumlar  olishda  qo„llaniladi.  Uch  usulda  payvandlash  mumkin: 
termokontaktli,  yuqori  chastotali  tok  va  ultratovush  bilan.  Payvandlash 
choklarining  tashqi  ko„rinishi  chiroyli,  qalinligi  uncha  katta  bo„lmagan 
hamda germetik bo„ladi. 
Kiyimlarga  namli-issiq  ishlov  berish.  Kiyimlarga  namli-issiq 
ishlov berish ulardan foydalanishda muhim rol o„ynaydi. Bu usulda ishlov 
berish  qismlar  yelimli  birlashtirilganda,  oxirgi  pardoz  va  buyumga  tovar 
ko„rinish  berishda  o„tkaziladi.  Buning  mohiyati  shundan  iboratki,  nam, 

255 
 
issiq,  dazmol  va  presslar  bosimi  ostida  materiallar  yuqori  elastik  holatga 
o„tadi, natijada ularni cho„zish, qisqartirish, yupqalashtirish hamda kerakli 
shakl  berish  mumkin.  Bu  jarayonda  buyumlar  kerakli  hajmli  shaklga  ega 
bo„ladi,  g„ijimlar,  buklamlar  va  yaltiroq  dog„lar  (laslar),  notekisliklar 
to„g„rilanadi. 
Yakunlovchi pardozlash operatsiyalari. Buyumlarai  to„la bezatish 
va  ularga  tovar  ko„rinishi  berish  uchun  amalga  oshiriladi.  Bu 
operatsiyalarga quyidagilar kiradi: halqa va qistirgichlar tayyorlash, oxirgi 
namli-issiq  ishlov  berish  va  buyumlarni  bug„lash.  Kiyimdagi  ilmalar 
xilma-xil  ko„rinishda  bo„lishi  mumkin:  baxyalangan,  yo„rmalangan, 
qadama, shnurli va ipli. 
Qistirgichlar  izmalar  oxirini  cho„ntakning  kesilgan  joylari  va 
qaytarma  yoqalarning  burchaklarini  mahkamlash  uchun  qo„llaniladi. 
Tugmalar, ilgaklar va knopkalar qo„lda yoki yarim avtomat-mashinalarda 
tikiladi.  Buyumlar  maxsus  mexanizatsiyalangan  cho„tkalarda  tozalanadi. 
Oxirgi  namli-issiq  ishlov  berish  presslar  va  gaz-havoli  manekenlarda 
balariladi. 
Kiyimlarga  qo‗shimcha  pardoz  berish.  Bu  kiyimning  estetik 
xususiyatini  yaxshilash  maqsadida  amalga  oshiriladi.  U  o„ziga  xos 
xususiyatlariga  qarab,  ikki  guruhga  bo„linadi:  konstruktiv-texnologik  va 
bezakli.  Bezakli  pardozlash  buyumlarning  tuzilishi  bilan  bog„liq 
bo„lmasdan, balki kiyimlarni bezash maqsadida balariladi, xolos. 
Konstruktiv-texnologik 
pardozlashda  quyidagilar  qo„llaniladi: 
buklamlar,  qat-qatlar  (gafrerovka),  plisseravka  (dazmol  urib  qat-qat 
qilingan),  burmalar,  to„lqinlar,  jabolar  (burma  hoshiyalar),  mag„izlar, 
beykalar, yoqacha va manjetlar (olib qo„yiladigan) va boshqalar. 
Bezak  pardozlar  (bezash)ga  kashtalar,  applikatsiyalar,  popuklar, 
to„rlar va boshqalar kiradi. 
Trikotaj  buyumlari  tayyorlashning  o‗ziga  xos  xususiyatlari. 
Bunda  matoning  tuzilishi  va  o„ziga  xos  xususiyatlari  (cho„ziluvchanligi, 
elastikligi,  kesilgan  joylari  bo„yicha  tarqalib  ketishi)  e‟tiborga  olinadi. 
Oxirgi  xususiyatlari  bichilgan  va  yarim  muntazamli  trikotaj  buyumlari 
tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. 

256 
 
Buyumlar 
tayyorlashda 
ularning 
qismlari 
iplar 
yordamida 
birlashtiriladi.  Yelimlash  usullari  esa  applikatsiyalarda  va  ustki 
kiyimlarning chekkalarini qaytarishda qo„llaniladi. 
 
1 7 . 3 .   K i y i m l a r   a s s o r t i m e n t i  
 
Tikilgan  buyumlar  assortimentining  tasnifi.  Tikilgan  buyumlarni 
alohida  guruhlarga  birlashtirishda  ishlatilishi,  foydalanish  sharoiti, 
qo„llaniladigan  materiallari  kabi  sifat  belgilari  muhim  ahamiyatga  ega. 
Ularning  hozirgi  zamonaviy  assortimenti  juda  xilma-xil,  murakkab  va 
yuzlab  kiyim  turlari,  bosh  kiyimlar  va  kiyimlar  guruhiga  kirmaydigan 
tikilgan (ko„rpa-to„shak va sochiq-dasturxonlar, sport ashyolari, sochiqlar 
va boshq.) buyumlarni o„z ichiga oladi. 
Tikilgan buyumlar assortimenti doimo o„zgarib  boradi. Yangi xom-
ashyolar  ishlatilishi,  yengil  sanoat  tarmoqlarida  texnik  yangiliklarning 
joriy  etilishi,  modaning  o„zgarishi,  aholi  talabining  o„sishi  va  boshqa 
sabablar  natijasida  yiliga  60%gacha  kiyim  modellari  yangilanib  turiladi, 
Iste‟molchilar talabiga javob bermaydigan kiyimlarning ishlab chiqarilishi 
to„xtatiladi va ko„proq zamonaviy buyumlar joriy etiladi. 
Hozirgi  kunda  ularning  ikki  mingdan  ko„prog„i  mavjud.  Shuning 
uchun ularni birgina belgisi bo„yicha tasniflab bo„lmaydi. Chunki tikilgan 
buyumlarni  tasniflash  paytida  ularning  ishlatilishi,  materialining  turi, 
texnologik ishlov berilishining o„ziga xos xususiyatlari, tikuv fabrikasidagi 
uskunalarning  tavsifi  va  boshqa  belgilari  e‟tiborga  olinadi.  Ular  quyidagi 
belgilari bo„yicha tasniflanadi: 
Tikilgan buyumlarning turlari nomlari, fasoni va uning murakkabligi 
bo„yicha  xillarga  ajratiladi.  Kiyimning  shakli  klassik,  sport  usuli; 
buyumlarga  ishlov  berish  -  qattiq,  yumshoq  va  yarim  yumshoq  bo„ladi. 
Tikilgan  buyumlar  fasonining  murakkabligi  bo„yicha  o„n  guruhga 
bo„linadi.  Bunday  bo„linishning  asosini  buyumlar  tuzilishi  murakkabligi 
va ularga ishlov berishdagi mehnatning hajmi tashkil qiladi. 
Trikotaj buyumlar assortimentining tasnifi. Hozirgi kunda trikotaj 
buyumlarining  yagona  tasnifi  yo„q.  Trikotaj  buyumlari  ishlatilishi, 

257 
 
xomashyo  turi,  to„qilishining  tuzilishi,  tayyorlanish  usullari,  mato  va 
buyumlarning  pardozi  bo„yicha  tasniflanadi.  Ishlatilishi  bo„yicha  trikotaj 
buyumlari  ustki,  ichki  trikotaj,  paypoq  buyumlari,  qo„lqoplar.  ro„mol-
sharflar  va  bosh  kiyimlariga  bo„linadi.  Hаr  bir  guruh  yana  turlarga 
ajratiladi. 
Xomashyosi  bir  xil  va  turli  kalava,  ip  yoki  ularning  aralashmasidan 
tayyorlangan trikotaj buyumlaridan iborat. 
Trikotaj to‗qilishining tuzilishi bo„yicha buyumlar ko„ndalang, o„rib 
to„qilgan  bo„ladi.  Tayyorlanish  usullariga  trikotaj  buyumlari  halqalangan 
(muntazam  va  yarim  muntazam,  bichilgan  va  qurama)  bo„lishligi  kiradi. 
Pardozlash  usuli  va  matoga  ishlov  berilishi  bo„yicha  esa  buyumlar  xom 
qaynatilgan, oqartirilgan, bo„yalgan, gul bosilgan. patli, zamshga o„xshash, 
bosib  naqsh  solingan  hamda  maxsus  ishlov  berilgan  bo„lishi  mumkin. 
Trikotaj buyumlari yuqoridagilardan tashqari, fasoni, tuzilishi, yenglari va 
yoqasini  birlashtirish  xususiyati,  matosining  tashqi  ko„rinishi,  guli  kabi 
belgilari bilan ham bo„linadi.