A qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

9.1-rasm. Monopoliyadan jamiyatga yo‘qotishlar.
Agar monopolist samaradorlikni oshirishga harakat qilsa, me’yoriy sa’y-
harakat bir darajaga tushadi, masalan, MC
1
. Ushbu holatda ota-onalar (trapesiya C)
ham, umumta’lim maktabi ham (to‘rtburchak D) qo‘shimcha imtiyozlarga ega
bo‘ladilar. Tabiiyki, mazkur holatda ta’lim muassasasiga qabul ulushi tabiiy
ravishda kamayib, o‘quvchilar sonining qisqarishi natijasida “jonsiz yo‘qotishlar
ko‘payadi (uchburchak A va trapesiya B maydoni).
3. O‘zgaruvchan samaradorlikni yo‘qotish. O‘zgaruvchan samarasizlik
monopolistning raqobatbardosh segment bilan solishtirganda texnologiya va
assortimentni yangilash uchun kamroq rag‘batga ega bo‘lganligi sababli yuzaga
keladi (ya’ni, jarayon va mahsulot innovatsiyasi mos ravishda). Odatda,
umumta’lim maktablari faoliyatida Innovatsiyalarning o‘rni beqiyos bo‘ladi. Ba’zi
umumta’lim maktablarida rag‘batlantirishning sust darajasi, o‘zaro hamkorlik
qilayotgan raqobatchi ta’lim muassasalari bilan taqqoslanganda, monopolist
umumta’lim maktabi har doim ta’limga oid bir xil pedagogik innovatsiyani
qo‘llash oqibatida kamroq qo‘shimcha naf olishi bilan bog‘liq. Mazkur ko‘rsatkich
talab
C
P
E
A
MC
2
B
Х - samarasizlik
MC
Q
MC
1
D

---

182
pedagogik innovatsiyani qo‘llamasdan oldingi samara bilan, pedagogik
innovatsiyani qo ‘llagandan keyingi qo‘lga kiritgan samara o‘rtasidagi paydo
bo‘ladigan tafovutdan kelib chiqadi.
Raqobat siyosatining asosiy tarkibiy qismlarini monopoliya segmentidagi
samarasizlikning kelib chiqishini izohlash bilan bog‘lash mumkin. Umumta’lim
maktablari bo‘yicha raqobat siyosatining mazmun-mohiyati balkim, hali o‘rganib
chiqilmagan soha bo‘lganligi bois ham, ehtimol zaif saviyadadir. Davlatga tegishli
bo‘lgan institutsional yondashuvgina raqobat siyosatini monopoliyaga qarshi
tartibga solish vositasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Shuni, o‘z o‘rnida ta’kidlash kerakki, monopoliyaga qarshi turish bo‘yicha
umumta’lim maktablari tomonidan qo‘llaniladigan chora-tadbirlarning o‘zi,
nazarimizda kamlik qiladigandek tuyuladi.
Xalq ta’limi vazirligi, shuningdek, boshqarmalarining o‘zi tomonidan ishchi
holatdagi lokal tarzda ishlab chiqilgan monopoliyaga qarshi siyosatining mazmun-
mohiyati shundan iboratki, unda
umumta’lim maktablari faoliyatida yakka
hokimlikga qarshi kurash, yirik umumta’lim maktablari tomonidan raqobatning
cheklanishiga yo‘l qo‘ymaslik, birlashish hamda faoliyatni qo‘shish jarayonlarini
muntazam kuzatib borish, ta’lim segmentida yirik umumta’lim maktablari
tomonidan muayyan sharoitlarda raqobatning cheklanishi va ota-onalar,
o‘quvchilarning asosiy salmog‘ini o‘z tarafiga g‘ayriqonuniy ravishda og‘dirib
olishga qarshi nazarda tutilgan kurash choralari o‘z aksini topgan bo‘ladi. Ushbu
amaliyotga qarshi kurashning markaziy usuli uni noqonuniy deb tan olish va
monopoliyaga qarshi qoidalarni buzganlik uchun jazo choralarini qo‘llashdir.
Raqobatni cheklash uchun sanktsiyalar noqonuniy amaliyot dalili aniqlangandan
keyin qo‘llaniladi. Shu nuqtai nazardan, xalq ta’limi vazirligi, shuningdek,
boshqarmalarining o‘zi tomonidan ishchi holatdagi lokal tarzda ishlab chiqilgan
monopoliyaga qarshi siyosatida, hozircha ta’lim segmentida monopoliyaga qarshi
kurashning nofaol (passiv) turlari nazarda tutilgan.

---

183
Tabiiy monopoliyaga qarshi raqobatni joriy etish siyosati ta’lim jarayonida
yuqorida tavsiflangan yo‘qotishlarni biroz boshqacha talqin qiladi. Tabiiy
monopoliya sohalarida dastlab yirik umumta’lim maktablarining sa’y-harakatlarida
ustunlikka ega bo‘lganligi sababli, o‘quvchilarni OTM larga tayyorlash va ularni
taqsimlash samaradorligi o‘rtasida qarama-qarshilik mavjud (sa’y-harakat
funktsiyasi ma’muriatchilik ustunligi xususiyatiga ega). Respublika miqyosida
ko‘plab umumta’lim muassasalari bo‘lganligi bois, ular o‘rtasida kechadigan
raqobat ham ko‘lami jihatidan yirikroq taqsimlash samaradorligini ta’minlaydi
(“birinchi eng yaxshi” bilan solishtirganda me’yoriy sa’y-harakatlardan kamroq
oshib ketishi va o‘quvchilarni OTM larga tayyorlash jarayonining kamroq
samarasizlikga yuz tutishi), lekin ushbu daqiqada o‘quvchilarni OTM larga
tayyorlash samaradorligi bitta taqsimlovchiga qaraganda pastroq bo‘ladi (o‘rtacha
sa’y-harakatlar yuqori). Bitta taqsimlovchi kamroq o‘rtacha sa’y-harakat bilan
o‘quvchilarni OTM larga tayyorlashi mumkin, ammo, mazkur jarayonda notekis
taqsimlash oqibatida ko‘proq yo‘qotishlar vujudga keladi. Mazkur yo‘sindagi
ziddiyatlar vaqtida, ularni tartibga solishni davlat o‘z qo‘liga olib, bosh islohotchi
sifatida maydonga chiqadi.
Biroq, sa’y-harakatlarni tartibga solishning o‘zi muqarrar ravishda ijtimoiy
farovonlikni yo‘qotadi, xususan, turmush tarzining haddan tashqari pasayishi sa’y-
harakatlar haqidagi ma’lumotlar monitoringining noto‘g‘riligi tufayli kelib chiqadi.
Tartibga soluvchi moslama (regulyator) tartibga solinadigan umumta’lim maktabi
bilan bir xil miqdordagi sa’y-harakatlar haqida ma’lumotga ega emas. O‘z
navbatida, ikkinchisi regulyatorga noto‘g‘ri ma’lumot berishga, hisobot qilingan
sa’y-harakatlar darajasini haqiqiyga nisbatan oshirib yuborishga undaydi.
Monopolistning ortiqcha qo‘shimcha kuch jalb qilishlari sa’y-harakatlarni
oshirishning o‘ziga xos usuli hisoblanadi.
Tartibga soluvchi moslama (regulyator) “sa’y-harakatning adolatli
o‘lchovini” (oddiy samarani aniqlash uchun) belgilaganida, o‘quvchilarni OTM
larga tayyorlashni yoki taqsimlovchi o‘z sa’y-harakatini ma’lum bir marom uchun

---

184
sa’y-harakatlarni pasaytirishni ta’minlaydigan ko‘lamdan oshirish bo‘yicha
motivatsiyalaydi.
Biroq, tartibga solinadigan raqobatda o‘quvchilarni OTM larga tayyorlovchi
umumta’lim maktabi ma’lum bir pedagogik texnologiya bilan sa’y-harakatlarni
kamaytirish va o‘quvchilarni OTM larga tayyorlash texnologiyasini yangilash
uchun tegishli motivatsiyalarga ega emasligi bois ham, bu boradagi muammolar
vujudga kelaveradi. Tartibga soluvchi subyekt, bu turdagi muammolarning
mohiyatiga, uning tub ildiziga yetib borgan taqdirda ham, ammo, monopolist
ta’lim muassasasi sa’y-harakatlarining o‘zgarishini, uning harakatlari darajasini,
shuningdek, qanday darajada ta’limga oid yoki har xil resurslar qiymatining
o‘zgarishi kabi boshqa tashqi omillar bilan uyg‘unlashganligining tagiga yeta
olmaydi.
Odatiy tusga ega bo‘lgan doimiy bo‘lib turadigan bitta subyektning
hukmronligidan farq qilgan holda, tabiiy hukmronlik negizidagi raqobat siyosati-
to‘g‘ridan-to‘g‘ri hukmronlik qilayotgan subyektning harakatlariga bog‘liq
bo‘lmasdan, balki, ta’limga oid yoki har xil resurslar qiymatini tartibga solishga
ham qarshi ishlaydi.
Buning uchun ikkita guruh usullari qo‘llaniladi. Birinchisi, sa’y-harakat
me’yorlarini tartibga solishni takomillashtirish, sa’y-harakat me’yorlarini tartibga
solishda juda nomukammal bo‘lsada, rag‘batlantirish tizimlarini joriy etish bilan
bevosita bog‘liq bo‘ladi. Ikkinchisi, sa’y-harakat me’yorlarini tartibga solish
rejimidan iloji boricha ko‘proq ta’limdan boshqa subyektlarni faoliyatdan, ya’ni
ular faoliyati ta’lim faoliyatiga bog‘liq bo‘lmaganligi bois ham, aynan shu
jabhadan chetlashtirish. Bu tartibga solinadigan sohalardagi faoliyatni tabiiy
monopoliya va potentsial raqobatbardosh sohalarga bo‘lishni nazarda tutadi.
Faoliyati ta’limga bog‘liq bo‘lmagan subyektlarni mazkur jabhadan chetlashtirish
yuzasidan transformatsiyalarning yakuniy maqsadi har xil meyordagi, ayniqsa
qiymat qosil qiluvchi sa’y-harakatlarni tartibga solishni davlat tomonidan bekor
qildirishdir. Ammo, birinchi navbatda, ta’limga aloqasi bo‘lmagan, ammo ular

---

185
bilan hamkorligi mavjud bo‘lgan faoliyat yurituvchi subyektning tuzilmasini,
shuningdek, uning institutsional asoslariga ham zaruriy o‘zgartirish va
qo‘shimchalar kiritish kerak bo‘ladi. Bu, avvalo, sohada mavjud faoliyat yurituvchi
subyektning tuzilmasiga, uning qonun qoidalariga zaruriy tarkibiy o‘zgartirish va
qo‘shimchalar kiritish osonlikcha hal bo‘lishi yoki bo‘lmasligi bilan uyg‘un
bo‘lgan muammo tartibga solinmagan ta’lim segmentida tashkil etilgan faoliyat
yurituvchi subyektning o‘zaro hamkorlik ko‘lamini cheklash demakdir.
Bu o‘rinda shunday xulosani kiritish joizki, ya’ni raqobatbardosh ta’lim
segmentida OTM ga o‘quvchilarni tayyorlash bo‘yicha ko‘plab sa’y-harakatlarni
amalga oshirish uchun, ularni tartibga solishga xizmat qiluvchi ko‘plab yangi
qoidalar va me’yorlar qabul qilinishi zarur. Albatta, bu ko‘rinishdagi tartibga solish
qoidalari monopoliyaga qarshi tartibga solishdan biroz tafovut qilgan holda, tabiiy
tarzda kechadigan monopoliyada tartibga solishdan voz kechilishi bu borada
amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning faollashuvini bildiradi.
Davlat tomonidan raqobatni cheklashga qarshi kurash raqobatning
rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi kirish to‘siqlarining salmoqli qismi davlat
mansabdor shaxslarining “maxrga olish” maqsadidagi bilib turib qilingan
harakatlari tufayli vujudga kelishini anglashdan boshlanadi. “Maxrga olish”
tushunchasi boshqa unsurlar qatorida jamiyatning monopoliyadan yo‘qotishlarini
baholashga yondashuvni qayta ko‘rib chiqishga majbur qiladi. Monopol nufuzni
monopol mavqega ega bo‘lish uchun qilinadigan sa’y-harakat sifatida talqin qilish
mumkin.
Shu nuqtayi nazardan, monopol nufuz jamiyatga hech qanday naf
keltirmaydi va uni “eskirgan nosog‘lom an’ana” deb tasniflash mumkin.
Keyin monopoliyadan jamiyatning miqdoriy yo‘qotishlari nafaqat haqiqiy
“jonsiz yo‘qotishlar” ni (9.l-rasmdagi A uchburchak va S trapesiya yig‘indisi),
balki monopoliya nufuzining bir qismini (to‘rtburchak E darajasida), ya’ni
muvozanatli sa’y-harakatlarni MC
2
9.1-rasm) ham o‘z ichiga olishi kerak.
Monopoliya jamiyat farovonligi uchun yanada xavfli bo‘ladi. Ta’lim segmentida

---

186
samarasizlik bo‘lmagan taqdirda ham monopoliya, sa’y-harakatlarni raqobatni
cheklovchilar tarafiga qayta taqsimlash orqali jamiyatga zarar keltiradi. Bunga
qo‘shimcha qilib shuni ta’kidlash mumkinki, monopoliyaga qarshi kurash
to‘g‘risidagi davlat siyosatini faqatgina monopolist ta’lim muassasasiga emas,
balki mazkur sohada qo‘lga kiritiladigan monopol nufuz uchun raqobat
tashkilotchisiga qarshi qo‘yishi ham, yo‘naltirilishi ham mumkin. Ko‘pincha,
cheklovchi, tartibga soluvchi institutsional asoslar, nafaqat ba’zi xususiy
vaziyatdagi ta’lim muassasalarining strategik rivojlanish jarayonlariga balki,
jamiyat rivojiga ham putur yetkazadi. Aynan shuning uchun ham mamlakatimizda,
raqobatni mustahkamlashga qaratilgan davlat siyosati, xo‘jalik yurituvlarga davlat
aralashuvining asta-sekinlik bilan bekor qilinish siyosati, eng asosiysi, bu borada
korrupsiyaga qarshi kurashuvchi komplayens nazorat kuchaytirilmoqda. Ta’lim
muassasalari misolida erkin raqobat siyosati tarkibiga davlat faoliyatining
aralashuv jarayonlariga ta’lim faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan
yo‘nalishlarini keltirib o‘tish mumkinki, bularga davlat ta’lim standartlari (DTS)
va fan dasturlari (aslida ularni ta’lim muassasasining o‘zi ota-onalar va o‘quvchilar
talabidan kelib chiqqan holda mustaqil yaratishi lozim) kabilar yaqqol misoldir.
Ayniqsa, OTM ga qabul kvotasida belgilanadigan davlat grantlari me’yorlari,
odatda, umumiy qabul kvotasining 30-35foizini tashkil etuvchi hukumat
tomonidan buyurtmachi sifatida belgilanuvchi qoidalar ta’lim muassasalari
o‘rtasidagi kechadigan katta kurashga chorlaydi. Bu borada, davlat buyurtmasining
ko‘lami va shaklini tanlashda, davlat qabul segmentiga ta’sir qiluvchi nosog‘lom
raqobatning oldini oladi. Qabul segmentiga ta’sir qiluvchi davlatning raqobat
siyosati qabul faoliyati mobaynida ham nofaol (masalan, korruptsiyaga qarshi
qonunchilik), ham faol vositalardan iborat bo‘ladi.
Oxir–oqibat, ta’lim sohasida, ayniqsa qabul jarayoni bo‘yicha monopoliyaga
qarshi raqobat siyosatini amaliyotda keng miqyosda qo‘llashning, shuning bilan
birgalikda monopoliyaga qarshi tartibga solishning asosiy boisi, OTM larga qabul
muvaffaqiyatsizligining, ya’ni bilimsiz kadrlar tayyorlashning oldini olishdir.

---

187
Odatda, bu kabi fikrga kelish oily ta’lim muassasalariga qabul bo‘yicha har qanday
raqobat siyosati va monopoliyaga qarshi tartibga solish jarayonlari, pirovardida,
milliy iqtisodiyotga xizmat qiladigan sifatli kadrlar yetishib chiqadi degan xulosani
bildirmaydi . Umumta’lim maktablari uchun OTM larga o‘quvchilarni yo‘naltirish
borasida monopoliyaga qarshi siyosat, agar uni qo‘llashdan keladigan naf, uni
qo‘llash sa’y-harakatlaridan ortiq bo‘lsagina, o‘z navbatida, jamiyatga ham naf
keltiradi.
O‘zbekiston Respublikasida monopoliyaga qarshi davlat siysatini
ifodalovchi
institutsional asos sifatida dastavval,“Monopoliya faoliyatini
chegaralash to‘g‘risida” gi qonun 1992 yil 2 iyulda qabul qilingan va 1994 yil 23
sentabrda qo‘shimcha
va o‘zgartirishlar kiritilgan. Uning tartibga soluvchi
me’yorlari faqat har xil segmentlarga nisbatan qo‘llanilishi belgilangan.
Faoliyatning turli sohalari uchun bir xil tamoyillar turli qonunlar tomonidan
amalga oshirilgan vaziyat “Raqobat to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinishi
natijasida o‘rnatildi. Endi xuddi shu tartibga solish hujjatlari turli xil faoliyat turlari
uchun ham iqtisodiy faoliyat turlari uchun ham me’yorlar sifatida amal qilmoqda.
Amerika Qo‘shma Shtatlari va Evropa Ittifoqida monopoliyaga qarshi
qonunlarning mazmunini bir tomondan, Rossiyada, ikkinchi tomondan, Rossiya
qonunchiligining ikkita muhim xususiyatini ta’kidlash o‘tish mumkin.
Birinchidan, rivojlangan mamlakat sifatida Rossiya qonunchiligi
monopoliyaga qarshi siyosatning obyektini juda keng belgilaydi. Monopoliyaga
qarshi tartibga solishning uchta an’anaviy yo‘nalishiga qo‘shimcha ravishda -
kartel kelishuvlarining oldini olish, hukmronlik mavqeini suiiste’mol qilishning
oldini olish (AQShning monopoliyaga qarshi qonunchiligi nuqtayi nazaridan -
monopolizatsiya) va faoliyatni qo‘shishning monopoliyaga qarshi nazorati -
Rossiyaning monopoliyaga qarshi qonunida adolatsiz raqobat, hukumat cheklovlari
bilan bog‘liq raqobat, davlat buyurtmalari va davlat yordamini ko‘rsatish uchun
monopoliyaga qarshi talablar to‘g‘risida qoidalar mavjud. Ikkinchidan, qonun

---

188
chiqaruvchi qonunga xilof harakatning barcha turlarini har tomonlama va izchil
tavsiflash maqsadini bitta qonunda belgilaydi
15
.
Mamlakatning monopoliyaga qarshi organi, shuningdek, xorijiy tajribalarga,
qonunning o‘ziga qo‘shimcha ravishda, masalan, “Har xil segmentlardagi raqobat
muhitining holatini tahlil qilish va baholash tartibi” kabi maxsus uslubiy
hujjatlarga tayanadi.
“Raqobat to‘g‘risida”gi Qonun raqobat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida
qo‘llaniladigan asosiy tushunchalarning mazmunini sezilarli darajada o‘zgartirdi.
Xususan, yangi Qonunda mahsulot deganda sotish, ayirboshlash yoki
muomalaga boshqa tarzda kiritish uchun mo‘ljallangan fuqarolik huquqlari
(jumladan, ish, xizmat, shu jumladan moliyaviy xizmat) obyekti tushuniladi.
Ta’lim segmentining me’yori o‘quvchilarning tegishli hududda OTM ga
yo‘naltirilishining texnik va boshqa imkoniyatlari hamda maqsadga muvofiqligini
hisobga olgan holda aniqlashtiriladi. “Raqobat to‘g‘risida”gi qonunga binoan,
ta’lim segmenti - bu boshqa segmentlar bilan o‘zaro ayirboshlanmaydigan
segmentlar (shu jumladan, ta’lim) doiralarida iqtisodiy, texnik, ijtimoiy yoki
boshqa imkoniyatlar mavjudligi, ta’lim segmentida esa o‘quvchilar OTM ga
yo‘naltirilishi mumkinligi va undan tashqarida bunday imkoniyat yo‘qligi yoki
maqsadga muvofiqlik emasligi batafsil keltirib o‘tilgan.
Qonunga raqobatga ta’sir ko‘rsatishning xo‘jalik yurituvchi subyektlar
faoliyatini muvofiqlashtirish, shuningdek, raqobatni cheklovchi kelishilgan
harakatlar kabi shakllari tushunchalari kiritilgan. Xo‘jalik faoliyatini
muvofiqlashtirish deganda xo‘jalik yurituvchi subyektlarning harakatlarini bir xil
shaxslar guruhiga kirmaydigan uchinchi shaxs tomonidan bunday xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning birortasi bilan muvofiqlashtirish tushuniladi. Shu bilan
birga, o‘z-o‘zini tartibga soluvchi tashkilotning o‘z a’zolarining xo‘jalik yuritish
segmentiga kirishi yoki xo‘jalik yuritish segmentidan chiqishi uchun shart-
sharoitlarni yaratish bo‘yicha alohida qonun osti hujjatlariga muvofiq amalga
15
Yo‘ldoshev N.Q., Naboqov V.I. Menejment nazariyasi. Darslik - T:.TDIU,2013.-433 b

---

189
oshiriladigan harakatlari muvofiqlashtirish bundan mustasno ekanligi ham
e’tibordan chetda qoldirilmagan.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning kelishilgan harakatlari deganda ularning
xo‘jalik segmentidagi quyidagi shartlar yig‘indisini qanoatlantiruvchi harakatlari
tushuniladi: birinchidan, xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining pirovard
natijasi ifodalangan manfaatlariga, faqat faoliyat o‘zlari tomonidan amalga
oshirililgan taqdirdagina, shuningdek, ular natija bilan sa’y-harakat bir-biriga
muvofiq kelgan taqdirdagina qayd etiladi; ikkinchidan, tegishli xo‘jalik yurituvchi
subyektlarning har birining sa’y-harakatlari boshqa xo‘jalik yurituvchi
subyektlarning sa’y-harakatlaridan kuch olsa va tegishli xo‘jalik segmentidagi
barcha faoliyat yurituvchi subyektlarga birdek ta’sir etuvchi holatlar natijasi
bo‘lmasa e’tiborga olinadi.
Ta’lim segmentlarning monopol yuqori va monopol past sa’y-harakatlarini
aniqlash me’zonlari o‘zgartirildi. Qonun ta’lim segmentiga oid monopol yuqori
(past) sa’y-harakatlarni aniqlashning bir-birini to‘ldiruvchi ikkita usulini nazarda
tutadi:
- o‘z mavqeini qo‘ldan bermayotgan umumta’lim maktabi tomonidan
belgilangan sa’y-harakat va bunday segmentlarning qiyosiy segmentlardagi sa’y-
harakatini solishtirish;
- o‘z mavqeini qo‘ldan bermayotgan umumta’lim maktabi tomonidan
belgilangan o‘quvchilar salohiyati bilan ularni tayyorlash va OTM larga
yo‘naltirish bo‘yicha asoslangan sa’y-harakatlarni yuqori nufuzga ega bo‘lishni
hisobga olgan holda qiyosiy monitoring o‘tkazish.
Umumta’lim maktablarining diversifikatsion faoliyatlari bo‘yicha asossiz
yuqori (past) sa’y-harakati, yuqori mavqega ega bo‘lgan ta’lim muasasalari
tomonidan belgilanadigan me’yordagi sa’y-harakatlar ta’rifi, raqobatbardosh sa’y-
harakatdan sezilarli darajada tafovut qiladi. Bu esa boshqa o‘rta ta’lim
muasasalarining ta’lim segmentiga kirishini mushkullashtiradi va bu o‘z navbatida,
sog‘lom raqobatga o‘zining salbiy ta’sirini o‘tkazadi.

---

190
Obro‘si yuqoriroq ta’lim muassasalarining zo‘ravonlik mavqeini o‘tkazishga
kelsak, ular quyidagicha raqobatga oid qonun buzilishlar tavsifini belgilab beradi:
- ta’lim segmentiga kirish uchun monopol yuqori (past) sa’y-harakatni
belgilash, ushlab turish;
- mabodo,OTM larga yo‘naltirish uchun qilinadigan sa’y-harakatlar
birmuncha ko‘proq salmoqqa ega bo‘lsa, o‘quvchilarni OTM larga yo‘naltirishdan
biroz chetlashish;
- hamkordan kelishuvdan tashqari, kelishuv predmeti bilan bog‘liq
bo‘lmagan shartlarni talab qilish;
- tegishli iqtidorli o‘quvchilarni OTM larga tayyorlash yoki yo‘naltirish
uchun ta’lim muassasasining kuch-qudrati yetgan holatda, yoki mazkur holat
ularning nazarida bo‘lmagan taqdirda, ota-onalar bilan mazkur jarayon bo‘yicha
shartnoma tuzishdan iqtisodiy nuqtayi nazardan voz kechish;
- mabodo, ta’limga oid qonun va qonun osti hujjatlarida boshqacha tartib
nazarda tutilgan bo‘lmasa, bir xil ta’lim segmentlari uchun turli sa’y-harakat
me’yorlarini (ta’riflarni) belgilash;
- hamkor tashkilotlar tomonidan umumta’lim maktabining strategik
yo‘nalishi uchun asossiz yuqori yoki asossiz past qiymatni ko‘rsatish;
- tartibga soluvchi ta’limga oid me’yoriy-huquqiy hujjatlarda ko‘zda tutilgan
sa’y-harakat me’yorlarini belgilash tartibini buzish.
O‘ziga yarasha nufuzga ega bo‘lgan ta’lim muassasalarining zo‘ravonlik
mavqeidan foydalanish jihatlariga to‘xtaladigan bo‘lsak, bunda harakatdagi ta’lim
segmentida ma’lum darajada nufuzga ega bo‘lib turgan, birorta umumta’lim
maktabining OTM ga qamrov bo‘yicha o‘z sa’y-harakatlari atrofdagi jismoniy
yoki yuridik maqomga ega bo‘lgan boshqa faoliyat yurituvchi shaxslarga ziyon-
zahmat yetkazmasa, ular nosog‘lom raqobatda faoliyat yuritmayotganligini
isbotlashga har jihatdan haqlidirlar, shu bilan birgalikda mazkur holatda ularning
hamkorlariga ham faoliyati nuqtayi nazaridan hech qanday cheklovlar qo‘yilmaydi,

---

191
chunki, bunday sa’y-harakatlar natijasi boshqa ta’lim muassasalarini ham
maqsadlariga erishish yo‘lida mas’uliyatlarini keltirib chiqarishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida”gi qonunining e’tiborga
molik tomonlaridan biri, faoliyat yurituvchi subyektni milliy faoliyat segmentida
xo‘jalik yuritishi uchun raqobatdan himoyalash maqsadida davlat ko‘magining
mavjudligi boʻlib, u
davlat ishonchiga kirgan ba’zi ta’lim muassasalariga
boshqalariga nisbatan tegishli milliy faoliyat segmentida xo‘jalik faoliyatini
yuritishi uchun maqbul shart-sharoitlarni va afzalliklarni, subsidiya ajratish yoki
shaxs huquqlarining boshqa jihatlaridan imtiyozli tarzda foydalanish jihatlari
kabilardir.
Mazkur qonunda bunday himoyalash tarzidagi davlat ko‘magining
kutilayotgan maqsadlari boshqa faoliyat yurituvchi subyektlar xizmat va
mahsulotlar yaratish ko‘lamiga tenglashtirilgan holda ko‘rsatib berilgan, xususan
ular:
- aholi gavjum joylashgan va shuning bilan birgalikda olis hududlar
ro‘yxatiga kiritilgan aholi uchun ijtimoiy jihatdan shroitni ta’minlash;
-boshlang‘ich ta’lim berish uchun shart-shroitlarga ko‘mak berish;
- ta’limni amalga oshirish bilan bog‘liq chora-tadbirlarning ekologik
barqarorligi;
- ta’lim bilan bog‘liq ish yurituv madaniyatiga rioya qilish va o‘z navbatida,
ota-bobolardan me’ros bo‘lib kelayotgan madaniy yodgorliklarni asrab avaylash;
- asosiy faoliyatga ko‘mak beruvchi qo‘shimcha tarzda tashkil qilingan
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini amalga oshirish;
- asosiy faoliyatni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan qo‘shimcha tarzda tashkil
qilingan ustuvor sanalgan birlamchi faoliyatni amalga oshiruvchi kichik
tadbirkorlik faoliyatlariga ko‘maklashish;
- pedagigik ta’lim xizmatlarini ko‘rsatuvchi yetuk mutaxassislarni jalb
qilishga ustamalar belgilash vositasida ko‘mak berish;

---

192
- vaqtincha ishsiz, shuningdek, maxsus daftarlarda qayd etilgan, kam
ta’minlangan, muruvvatga muhtoj aholi qatlamlarini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va
ularning bandligiga, ayniqsa yoshlar bandligiga kasb-hunarga o‘qitish orqali
ko‘maklashish.
O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida”gi qonunining yana bir
tahsinga sazovor jihati shundaki, qonun o‘z-o‘zini boshqarish bilan bog‘liq
bo‘lmagan harakatlar yo‘l xaritasini davlat tomonidan shakllantirilish jarayonlariga
ko‘maklashadi.Avvalo, mazkur jarayonlarning ro‘yobga chiqarilishi o‘z navbatida,
yuqori organ qarorlari asosida shaxsga yo‘naltiriladi. So‘ngra, mazkur jarayonning
davomchisi sifatida, davlat ko‘magini yuritishni mas’ul organlar tomonidan tezkor
boshqarilish jihatlarini, mexanizmlarini amalga oshiradi.Yakuniy boshqichlarda,
dastavval, favqulodda holatlarda, ya’ni suv toshqini va hakozo shu kabi
vaziyatlarda davlat tomonidan “tik saqlab qolish” tarzidagi ko‘mak berish nazarda
tutiladi.Va nihoyat, hududiy yoki mahalliy byudjet mabalg‘laridan beg‘araz
ko‘mak vositasi sanaladigan subsidiya, byudjet investitsiyalari ko‘rinishida
ko‘rsatiladigan ko‘maklarni kiritish mumkin.
Milliy xo‘jalik yuritish ko‘lamida ta’lim muassasalarining monopolistik
faoliyati deganda ular tomonidan ta’lim segmentida birinchilikni qo‘ldan bermaslik
maqsadida zo‘ravonlik mavqeidan foydalanishi, uni ro‘kach qilishi, shuningdek,
yakka hokimlikga (monopoliyaga) qarshi qonun hujjatlari bilan taqiqlangan
kelishuvlarni rasmiylashtirishi hamda kelishilgan harakatlarni amalga oshirish
jarayoni tushuniladi.
Mamlakatimizda amal qilib turgan monopoliyaga qarshi qonun hujjatlariga
ko‘ra, ta’lim segmentlaridagi monopolistik faoliyatning namoyon bo‘lishini
quyidagicha ifodalash mumkin:
Birinchidan, ta’lim muassasalari tomonidan ta’lim segmentidagi ustun
zo‘ravonlik mavqeidan foydalanishi, uni ro‘kach qilishi bo‘lib, mazkur salbiy
oqibatlar o‘z zamirida yashiringan raqobatga qarshi turuvchi holatlarning o‘z
vaqtida oldi olinmasa yoki o‘z vaqtida cheklanmasa, o‘z vaqtida bartaraf etilmasa,

---

193
umumiy holatda faoliyat yuritib kelayotgan boshqa ta’lim muassasalari
manfaatlarining izdan chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin;
Ikkinchidan, ma’lum bir darajada mavqega ega bo‘lib turgan hukmron ta’lim
muassasalarning OTM larga kvota doirasidagi qabulga yo‘naltirish bo‘yicha
raqobatni cheklovchi jihatlarini quyidagicha ifodalash mumkin:
-
olis hududda amalga bo‘lgan ta’lim segmentida fan bo‘yicha bir
nagfar pedagogni qo‘shimcha haq evaziga faqat o‘zining ta’lim muassasasiga
xizmat qildirishi (almashtirilmaydigan ta’lim segmenti) bo‘yicha umumta’lim
maktablarining noodatiy kelishuvlari, amalga oshirayotgan sa’y-harakatlari,
shuningdek, boshqa ta’lim muassasalari ish yurituvida qo‘llanilmaydigan
noan’naviy sa’y-hatakatlarni belgilash, erkin raqobatni bog‘uvchi bir necha ta’lim
muassasalari o‘rtasida ta’lim segmentini o‘zaro bo‘lib olish, ta’lim segmentiga
kirishda har xil sun’iy to‘siqlarni o‘rnatish, ta’lim segmentidan raqobatchilarni
yo‘q qilish kabi jihatlar;
-
o‘zaro hamkorlik qiladigan umumta’lim maktablari o‘rtasidagi
kelishuvlar, ular tomonidan sog‘lom raqobatga qarshi vaziyatda o‘zini namoyon
qiluvchi salbiy oqibatlari zamiridagi holatlarning o‘z vaqtida oldi olinmasa yoki
o‘z vaqtida cheklanmasa, o‘z vaqtida bartaraf etilmasa, umumiy holatda faoliyat
yuritib kelayotgan boshqa ta’lim muassasalari manfaatlariga ziyon yetkazish
holatlari yuzaga keladi;
-
sog‘lom raqobatni cheklashni o‘rnatishga qodir bo‘lgan, shuningdek,
hukmronlik mavqeiga ega bo‘lgan umumta’lim maktablarining OTM ga qamrovni
oshirish bo‘yicha qilayotgan sa’y-harakatlarini o‘zaro murosaga keltirish.
O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida”gi qonuni umumta’lim
maktablarining raqobatni cheklashga qaratilgan amaliyotiga quyidagi raqobatga
qarshi ishlovchi omillarni kiritadi, xususan ular:
birinchidan, ta’lim segmentida ustun mavqega ega bo‘lgan ta’lim
muassasalarining boshqa o‘ziga o‘xshash ta’lim faoliyatini yurituvchi subyektning
ta’lim segmentiga kirishiga to‘sqinlik qiluvchi yoki ta’lim sohasida ta’lim

---

194
xizmatlari ko‘rsatishning umumiy jihatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi sa’y-
harakatlari;
ikkinchidan, ta’lim muassasalarining o‘zaro xufyona tarzdagi kelishuvlari
yoki rejalashtirgan sa’y-harakatlari bo‘lib, bunday kelishuvlar yoki rejalashtirgan
sa’y-harakatlari, ta’lim segmentida raqobatni cheklashga olib kelishi mumkin deb
qayd qilinadi.
Umumta’lim maktablarining raqobatdosh faoliyatini amalga oshirishda eng
keng tarqalgan huquqiy savodsizliklarining yana bir ko‘rinishi, ularning amaldagi
qonun hujjatlari qoidalariga, ish yurituv odatlariga, halollik talablariga zid bo‘lgan,
shuningdek, strategik faoliyatida esa afzalliklarga ega bo‘lishga qaratilgan har
qanday xayri qonuniy sa’y-harakatlari va boshqa o‘rta ta’lim muassasalariga, ya’ni
o‘zining raqobatchilarga zarar yetkazishi yoki ularning ishchanlik obro‘siga putur
yetkazishi kabilardir.
Umumta’lim maktablari faoliyatida ham nosog‘lom raqobat va o‘z
pedagogik uslubiyalarini namoyish qiluvchi OAV lari orqali beriladigan nomaqbul
reklama o‘rtasida bevosita uyg‘unlik mavjud bo‘lib, uni ta’lim muassasalari
o‘rtasida OTM ga yo‘naltirish borasida o‘zaro bir-birlariga qarshi ishlash holatlari
sezilgan paytlarda, shuningdek, shu kabi illat raqobat belgilari vujudga kelganda,
ularni nosog‘lom raqobatning alohida ko‘rinishi sifatida ifodalash mumkin.
Umumta’lim maktablari ish yurituvida monopolistik faoliyat va nosog‘lom
raqobatdan tashqari, raqobatni cheklashga qaratilgan boshqa ularni tartibga
soluvchi sa’y-harakatlar ham mavjudki, xolbuki, ularga alohida ijro etuvchi
hokimiyat organlari sanalgan mahalliy hokimiyat organlarining xalq ta’limi
boshqarma va bo‘limlarining, shuningdek, boshqa vakolatli organlarning raqobatga
qarshi ishlab chiqqan va o‘z navbatida, amaliyotda qo‘llash joiz deb topilgan
institutsional asoslarini, yo‘riqnomalarini, ushbu organlarning funktsiyalari yoki
huquqlarini kritish mumkin.

---

195
O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida”gi qonuni umumta’lim
maktablari ish yurituvida raqobatni cheklashning quyidagi belgilariga alohida
e’tibor qaratadi:
birinchidan, ta’lim segmentida bir xil ta’lim faoliyatini yurituvchilar
toifasiga kirmaydigan o‘rta ta’lim muassasalarining faoliyatining tugatilishi yoki
o‘zaro birlashtirilishi negizida va faoliyatining qo‘shilishi oqibatida qisqarishi,
boshqa umumiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lmagan ta’lim sifati darajasining
oshishi yoki pasayishi;
ikkinchidan, ta’lim segmentida o‘quvchilar aylanmasi shartlari, bir xil ta’lim
faoliyatini yurituvchilar toifasiga kirmaydigan o‘rta ta’lim muassasalarining ta’lim
segmentida mustaqil faoliyatini tugatish asosida o‘zaro hamkorligini yo‘lga
qo‘yish, ta’lim segmentida o‘quvchilar aylanishining umumiy shartlarini belgilash;
uchinchidan, o‘rta ta’lim muassasalari o‘rtasidagi kelishuvga binoan yoki
ular uchun majburiy bo‘lgan boshqa yuridik shaxsning ko‘rsatmalariga binoan
yoki bir xil ta’lim faoliyatini yurituvchilar toifasiga kirmaydigan umumta’lim
maktablarining kelishuvi natijasida ularning ta’lim segmentidagi sa’y-harakatlari,
shuningdek, umumta’lim maktabi yoki bir nechta o‘rta ta’lim muassasalarining
ta’lim segmentida o‘quvchilar aylanishining umumiy shartlariga bir tomonlama
ta’sir ko‘rsatish imkoniyatini yaratadigan boshqa holatlar.
Ta’lim sohasi bo‘yicha umumta’lim maktablari o‘rtasida kechadigan OTM
larga o‘z o‘quvchilarini yo‘naltirish bo‘yicha bilvosita kechadigan kurashni
jilovlashga xizmat qiladigan monopoliyaga qarshi davlat siyosatini amalga
oshirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri, ta’lim segmentida
ta’lim oid
yiriklashuvni, shuningdek, umumta’lim maktablari o‘rtasida kechadigan OTM
larga o‘z o‘quvchilarini yo‘naltirish bo‘yicha bilvosita kechadigan kurashni
jilovlashga xizmat qiladigan davlat nazoratini amalga oshirish bo‘lib, u bu
boradagi dastlabki nazoratni (alohida monopoliyaga qarshi organning dastlabki
roziligini olish tartibi) va undan keyingi monopoliyaga qarshi nazoratni
(tugallangan bitim yoki hodisa to‘g‘risida alohida monopoliyaga qarshi organning

---

196
keyingi xabari) o‘z ichiga oladi. Ta’lim segmentidagi umumta’lim maktablari
o‘rtasida kechadigan OTM larga o‘z o‘quvchilarini yo‘naltirish bo‘yicha bilvosita
kechadigan kurashni jilovlashga xizmat qiladigan bunday nazorat obyektlarini
quyidagicha ifodalash mumkin:
birinchi, umumta’lim maktabining, hamkorlik siyosatini, tashkil etish, qayta
tashkil etish, faoliyatni qo‘shish, birlashish, tarkibini o‘zgartirishlarni amalga
oshirish bilan bog‘liq holatlar.
ikkinchi, ta’lim sohasi ishtirokchilari (shu jumladan subsidiya ajratuvchi
bank muassasalari), umumta’lim maktabining faoliyat nizomidagi o‘zgarishlar,
boshqaruv organlariga, xalq ta’limida faoliyat yurituvchi ta’lim subyektlarining
direktorlar (kuzatuv kengashlari) kengashlariga jismoniy shaxslarni saylash;
uchinchi, ta’lim segmentidagi har xil ko‘rinishdagi aylanma jarayonlar.
O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida” gi qonun qoidalari, bir
xil ta’lim faoliyatini yurituvchilar toifasiga kirmaydigan o‘rta ta’lim muassasalari
uchun, shuningdek, bir xil ta’lim faoliyatini yurituvchilar toifasiga kiradigan o‘rta
ta’lim muassasalariga nisbatan tadbiq etiladi. Ta’lim muassasalarining guruhiy
toifasi, ikki va undan ortiq shaxslarning o‘zaro hamkorlik aloqalari tizimidan
iborat bo‘lib, mazkur holat ularning umumiy o‘rta ta’limga taaluqliligini
asoslovchi jihatlarni aniqlash vositasida amalga oshiriladi. Asoslovchi jihatlarni
aniqlash vositalariga, bosh umumta’lim maktabi maqomiga ega bo‘lish, hamkor
umumta’lim maktabi yig‘ilishida bosh umumta’lim maktabi bo‘lgani bois, o‘zining
pedagogik jamoasiga ega bo‘lish, yakka tartibdagi ijroiya organi funksiyalarini
bajara olish qydrati, umumta’lim maktabi nizomiga binoan hamkor ta’lim
muassasalari faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish imkoniyati, bosh direktor
yoki boshqaruv kengashi nomzodini ko‘rsatish imkoniyati kabi jihatlar kiradi.
Ushbu tarzdagi yig‘ma faoliyat, hamkorlik kengashi tarkibiga mutlaqo mos keladi
va ta’lim muassasalari bitta hududiy ta’limga oid subyektga aylanadi, pedagogik
jamoa esa bitta oiladek hayot kechiradi.

---

197
Yana bitta muammoli vaziyatga to‘xtalish joizki,umumta’lim maktablari
faoliytining birlashuvi, qo‘shilishi oqibatida faoliyat ko‘lamining yiriklashuvining
o‘zi, O‘zbekistonda monopoliyaga qarshi tartibga solish amaliyotida, haddan ziyod
sa’y-harakatlarning talab qilinishi nuqtayi nazaridan, ba’zi ta’lim muassasalarining
ish yurituv miqyoslarini kengaytirish,shuningdek, joriy faoliyatlarini bir maromda
olib borishlari uchun kamlik qilmoqda, hattoki, zaiflik ta’sirini keltirib
chiqarmoqda. Bu, avvalo, ta’lim muassasalari o‘rtasida o‘zaro hamkorlik bitimlari
shakllangandan
keyin
ta’limga
oid
resurslardan,
shuningdek,ta’lim
muassasalarining mulkiy majmuasidan o‘zaro foydalanish mobaynida hamkorlik
tuzilmasining shaffof emasligi bilan chabarchas uyg‘unlashgan bo‘ladi. Mazkur
muammoli vaziyatning mohiyatini tahlil qiladigan bo‘lsak, bu qaysidir ma’noda
mulkiy majmuadan foydalanishning solishtirma jihatlari bilan, ma’lum darajada
mulkiy majmuadan o‘zaro sxematik tarzda foydalanish shakllari bilan, qolaversa,
ularning mulkdan foydalanish bo‘yicha o‘zaro kelishuvi bilan bog‘liq. Bu yerda
nufuzli ta’lim muassasalrining fikri albatta birlamchi hisoblanadi. Tahlil
natijalariga ko‘ra, so‘nggi vaqtlarda, ayniqsa, o‘rta ta’lim muassasalari faoliyatida
o‘zaro hamkorlik jarayonlarida bir-birining resurslaridan, mulkiy majmuasidan
foydalanish va uning nazorat tuzilmasi tobora keng tus olib bormoqda. Ammo,
shuning bilan birgalikda, resurslardan, mulkiy majmualardan o‘zaro foydalanish va
uning nazorat tuzilmasining ish rejimining aniq shakllanmaganligi bois, ko‘p
hollarda yakuniy natijalarning shaffoflik chegaralarini aniq belgilash, ba’zi ta’lim
muassasalariga juz’iy muammolar tug‘dirmoqda.