A qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

Umumta’lim maktablarining raqobatbardosh holatining turlari
8.2-jadval
Violentli
Patientlar
Eksplerent
Kommutantlar
OTM ga yo‘naltirishni
seriyali amalga
oshiruvchi yirik
umumta’lim
maktablari
Ma’lum darajada
ixtisoslashgan
umumta’lim
maktablari
Kichik va o‘rta
innovatsion
umumta’lim
maktablari
Har qanday holatda
ta’limni amalga
oshirishga tayyor
kichik umumta’lim
maktablari
14
Richard L.Daft. Management. Ninth edition. 2010.-699 p

---

172
Turli raqobatbardosh maqom egalarining raqobat kurashining shakllari,
usullari, uslublari bitmas-tuganmas va doimo o‘zgarib turadi.
Umumta’lim maktablarining bunday bo‘linishi maqsadga erishish usullari,
raqobat strategiyasini tanlash va raqobatbardosh xatti-harakatlar turiga asoslanadi.
Yangi faoliyatni boshlovchilarning harakatlarida dastlab niyatlarni ko‘rish
mumkin, ularning amalga oshirilishi keyinchalik ularni patientlar yoki violentlar
qarorgohiga olib boradi.
Ushbu turdagi umumta’lim maktablarining har biri o‘zining raqobatbardosh
xatti-harakatlarini amalga oshirish jarayonida namoyon bo‘ladigan o‘zining
afzalliklari va kamchiliklariga ega bo‘ladi.
8.4. Umumta’lim maktablari faoliyatida birlashish va qo‘shib olish
strategiyalari
Xorijda umume’tirof etilgan yondashuvlarga muvofiq, birlashish deganda
faoliyat yurituvchi subyektlarning har qanday birikmasi tushuniladi, buning
natijasida ikki yoki undan ortiq ilgari mavjud tuzilmalardan yagona iqtisodiy birlik
shakllanadi.
Ko‘plab rivojlangan mamlakatlar qonunchiligiga muvofiq, birlashish
deganda yuridik shaxslarni qayta tashkil etish tushuniladi, bunda ularning har
birining huquq va majburiyatlari o‘tkazish yozuviga muvofiq yangi paydo bo‘lgan
yuridik shaxsga o‘tadi. Binobarin, muassasalar qo‘shilishini rasmiylashtirishning
zaruriy sharti yangi yuridik shaxsning paydo bo‘lishi, yangi muassasa esa o‘zining
mustaqil mavjudligini butunlay yo‘qotgan ikki yoki undan ortiq sobiq faoliyat
yurituvchi subyektlar negizida tuziladi. Keling, mazkur jarayonni umumta’lim
maktablari misolida ko‘rib chiqaylik.
Xorijiy amaliyotda qo‘shilish deganda bir nechta umumta’lim
maktablarining birlashishi tushunilishi mumkin, buning natijasida ulardan biri
omon qoladi, qolganlari esa mustaqilligini yo‘qotadi va mavjud bo‘lishni to‘xtatadi.
Masalan, Rossiya qonunchiligida bu holat “qo‘shilish” atamasi ostida bo‘lib, bir
yoki bir nechta umumta’lim maktablarining faoliyati ularning barcha huquq va

---

173
majburiyatlarini ular tegishli bo‘lgan xalq
ta’limi boshqarmasi ixtiyoriga
o‘tkazish bilan tugatilishini nazarda tutadi.
Umumta’lim maktablari integratsiyalashuvining xususiyatiga qarab,
birlashishning quyidagi turlari maqsadli ravishda ajratiladi:
-gorizontal birlashish - bir xil ta’lim xizmatini ko‘rsatuvchi yoki ta’lim
segmentida bir xil bosqichlarni amalga oshiruvchi, bir xil faoliyat tusiga ega
bo‘lgan umumta’lim maktablarini birlashtirish;
-
vertikal birlashish – ta’limning tayyor texnologik jarayoni bilan
bog‘liq bo‘lgan turli xil umumta’lim maktablarini birlashtirish, ya’ni
o‘quvchilarning bilim olish jarayonini oldingi ta’lim bosqichlaridan OTM gacha
bo‘lgan (masalan,ta’lim klasterlarining yaratilishi) bosqichlarga kengaytirish.
-
umumiy birlashishlar – turdosh ta’lim segmenti ega bo‘lgan ta’lim
muassasalarining birlashmasidir. Masalan, umumta’lim bitta maktabi OTM ga
ishtiyoqi mavjud bo‘lmagan o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish uchun kasb
maktablari bilan birlashadi;
-
konglomerat birlashish –turdosh boʻlmagan holda turli turli ta’lim
segmentiga ega umumta’lim maktablarining birlashishi (bu holda asosiy faoliyat
yurituvchini aniqlash qiyin).
Bir umumta’lim maktabining boshqa umumta’lim maktabini o‘z nazorati
ostiga olishi, unga mutloq yoki qisman egalik huquqini qo‘lga kiritgan holda uni
boshqarishi tushuniladi.
Umumta’lim maktablari birlashishi yoki qo‘shib olish strategiyasini amalga
oshirishning turli motivlari yoki sabablari mavjud:
1. O‘quvchilar emissiyasini kamaytirish motivlari (birinchi navbatda, bir
ta’lim muassasasidan qoniqmasligi oqibatida boshqa tuman yoki boshqa
viloyatdagi ta’lim muassasasiga o‘qishini davom ettirish maqsadida ko‘chirib
ketishi tushuniladi).
2. O‘quvchilar oqimini oshirish, barqarorlashtirish motivlari.
3. O‘quvchilar harakatiga nisbatan betaraf motivlar.

---

174
Birinchi navbatda sa’y-harakatlarni kamaytirishga qaratilgan motivlarning
birinchi guruhiga quyidagilar kiradi:
1.1. Ko‘lamli tejamlar. Bularga o‘quvchilar birligiga oʻrtacha sa’y-harakat
kamayganda OTM ga qamrovning oshishi bilan erishiladi.
Bu tejamkorlik manbalaridan biri doimiy sa’y-harakatlarni ko‘proq
o‘quvchilar birliklariga taqsimlashda yotadi. Ko‘lamli tejamining asosiy g‘oyasi
bir xil quvvatda, bir xil pedagog xodimlar soni, bir xil taqsimlash tizimi va
boshqalar bilan ko‘proq ishlarni bajarishdir.
Bu motiv, ayniqsa, gorizontal birlashish strategiyasiga xosdir.
1.2. Hamkorlar bilan ishlash samaradorligini oshirish. Birlashish orqali
umumta’lim maktablari sa’y-harakat kuchlarini pasaytirish uchun qo‘shimcha
vositaga ega bo‘ladilar. Bunga sa’y-harakat kuchlarining umumiy hajmini oshirish
va shu bilan qo‘shimcha imtiyozlardan foydalanish imkoniyatini qo‘lga kiritish
yoki hamkorlarni o‘zgartirish bilan bevosita tahdid qilish orqali erishish mumkin.
1.3. Ikki xillikdagi funktsiyalarni yo‘q qilish. Bu motiv ko‘lamli tejam qilish
motivi bilan chambarchas bog‘liq. Gap, birinchi navbatda, boshqaruv va xizmat
ko‘rsatuvchi xodimlarni qisqartirish va turli xodimlarning funktsiyalarini
takrorlashni bartaraf etish va bir qator xizmatlarni markazlashtirish orqali
funktsiyalarni kengaytirishda ketmoqda.
Ba’zi umumta’lim maktablari markazlashtirilgan marketing va tarqatish
kanallari orqali mamlakatimizda ochilgan yoki xorijiy mamlakatlardagi TOP-1000
talikga kiradigan OTM larga kengroq o‘quvchilar assortimentini taklif qilish
imkoniyatini ishga solib va umumiy reklama manbaridan foydalanish orqali
o‘zining OTM ga qamrov bo‘yicha qilayotgan sa’y-harakatini kamaytirish uchun
harakat qilmoqdalar.
TOP-1000 talikga kiradigan OTM larga kengroq o‘quvchilar assortimentini
taklif qilish orqali sa’y-harakatni tejashga erishish, ayniqsa, gorizontal birlashish
strategiyasiga xosdir.

---

175
1.4. IT (axborot texnologiyalari) sohasida hamkorlik. Birlashishdan asosiy
naf OTM larga yo‘naltirishning yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va yangi
turdagi iqtidorlarni yaratish uchun qimmat dasturlarni tejashdan olinishi mumkin.
Qo‘shilish, birlashish orqali ilg‘or ilmiy g‘oyalar va ularni amalga oshirish
uchun zarur bo‘lgan resurslar birlashtirilishi mumkin.
1.5. Ta’limga oid faoliyatlar bo‘yicha soliqlar, bojxona to‘lovlari va boshqa
to‘lovlarni kamaytirish, ya’ni ba’zi holatlarda imtiyozlarga ega bo‘lish yoki ba’zi
holatlarda butunlay ozod etilish.
Qo'shilish, birlashish strategiyasining jiddiy sabablaridan biri soliq
to‘lovlarini kamaytirishdir. Masalan, yuqori nufuzdagi umumta’lim maktabi soliq
imtiyozlari asosida ta’limga oid xususiy tartibdagi ta’lim xizmatlarini yo‘lga
qo‘yishi mumkin, bu esa yaratilgan yaxlit tuzilma uchun ayni muddao bo‘ladi.
1.6. Kapital bozorida afzalliklarga ega bo‘lish. Yirik umumta’lim maktablari
strategik diversifikatsiya uchun qulayroq kredit imkoniyatlarini qidirishlari
mumkin.
Umumta’lim maktabining yirikligi ko‘pincha o‘z-o‘zidan barqarorlik
kafolati bo‘lib, yuqori reytingga ega bo‘lishga zamin yaratadi, bu odatda strategik
diversifikatsiya uchun qulayroq, shuning bilan birgalikda imtiyozli kreditlar olish
yoki subsidiyani qo‘lga kiritish imkonini beradi.
1.7. Samarasiz boshqaruvni bartaraf etish. Yirik umumta’lim maktabi
tarkibiga hamkorlik maqsadida qo‘shib olingan ta’lim muassasasi sifat
menejmentini kengaytirishga va yanada ilg‘or boshqaruv texnologiyalarini joriy
etishga hissa qo‘shishi, shuningdek, birlashgan tuzilma muvaffaqiyatining muhim
omiliga aylanishi mumkin.
Har xil, shuningdek, ta’limga oid resurs manbalarini ko‘paytirish nuqtayi
nazridan barqarorlashtirish strategiyasiga qaratilgan motivlarning ikkinchi
guruhiga quyidagilar kiradi:
2.1. Bir-birini to‘ldiruvchi resurslarni shakllantirish. Ikki yoki undan ortiq
umumta’lim maktablari qo‘shimcha resurslarga ega bo‘lsa, ularning faoliayti

---

176
qo‘shilishi foydali bo‘lishi mumkin. Birlashgandan so‘ng, bu umumta’lim
maktablari faoliaytining qo‘shilishdan oldingi qiymatlari yig‘indisiga nisbatan
hozirgisi qimmatroq bo‘ladi, chunki har biri o‘zi yetishmayotgan narsaga ega
bo‘ladi va bu resurslarni, agar ularni mustaqil ravishda yaratishga to‘g‘ri kelganda,
arzonroq oladi.
2.2. Katta bitimlarni sotib olish. Faoliyatini endi boshlagan ta’lim
muassasasi yirik, shu jumladan, davlat shartnomalari uchun raqobat qilish uchun
birlashgan umumta’lim maktablarining hech biri ilgari ega bo‘lmagan imkoniyatga,
yetarli quvvatga ega bo‘ladi.
2.3. Ta’lim segmentida afzalliklarga ega bo‘lish. Umumta’lim maktabining
yirikligi barqarorlikning kafolati bo‘lib, umumta’lim maktabining keyingi
rivojlanishi bog‘liq bo‘lgan zarur subsidiya mablag‘larini qo‘lga kiritish imkonini
beradi. Bundan tashqari, umumta’lim maktablari o‘z tasarrufidagi byudjetdan
tashqari topilgan kapitaldan maqbul foydalanish uchun ko‘proq imkoniyatlarga ega.
2.4. Monopol mavqega erishish. Faoliyatni qo‘shishda, birinchi navbatda,
gorizontal turdagi, hal qiluvchi rolni ko‘pincha monopol mavqega erishish yoki
mustahkamlash istagi o‘ynaydi. Yirik umumta’lim maktablari o‘z nomi bilan
albatta katta kuchga ega, bu nomukammal raqobatning turli modellari, shu
jumladan monopoliya hukmronlik qilgan zamonaviy sharoitda (ayniqsa, nisbatan
yopiq mintaqaviy sharoitlarda) juda muhimdir.
2.5. Faoliyatni ni diversifikatsiya qilish, bu ortiqcha resurslardan foydalanish
imkoniyatidir. Diversifikasiyaning ortishi (ikkalasi ham geografik) ta’limga oid
jarayonlarning umumiy xatarliligini pasaytiradi va o‘rtacha nufuzni kafolatlaydi.
2.6. Axborotga kirishni ta’minlash (nou-xau). Axborot resurs sifatida
umumta’lim maktablari faoliyatida ortib borayotgan rol o‘ynamoqda. Ikkita ta’lim
muassasasini birlashtirish orqali ko‘rinadigan faol resurslar bilan birgalikda
integratsiyalashgan tuzilma o‘z ixtiyorida o‘quvchilar va kvota ulushi haqida
qo‘shimcha bilimlarni, shuningdek, to‘plangan ota-onalar majmuasini qo‘lga
kiritadi.

---

177
Har xil, shuningdek, ta’limga oid resurslar harakati bilan bog‘liq holda
betaraf motivlarning uchinchi guruhiga quyidagilar kiradi:
3.1. Ta’lim muassasalarining almashtirish qiymatidan foydalanish.
Ko‘pincha yangisini qurishdan ko‘ra, birorta samarasiz faoliyat yuritayotgan
mavjud ta’lim muassasasi binosidan foydalangan osonroq. Maqsadli ta’lim
muassasasi mulk majmuasining bozor bahosi uning aktivlarini almashtirish
xarajatlaridan sezilarli darajada past bo‘lsa, bu maqsadga muvofiqdir.
3.2. Tugatish va joriy bozor qiymati o‘rtasidagi farqdan foydalanish (“bo‘sh”
sotish). Aks holda, bu motivni quyidagicha imkoniyat shakllantirish mumkin:
“Sotib olish arzon, sotish qimmat”. Ko‘pincha ta’lim muassasasining
tugatish qiymati uning joriy bozor qiymatidan yuqori bo‘ladi.
3.3. Menejerlarning shaxsiy motivlari, umumta’lim maktabi rahbariyatining
siyosiy salmog‘ini oshirish istagiga qaratilgan bo‘ladi. Faoliyatni qo‘shish, sotib
olish bo‘yicha biznes qarorlarining aksariyati iqtisodiy maqsadga muvofiqlikka
asoslanadi. Biroq, ba’zi hollarda bunday qarorlar iqtisodiy tahlildan ko‘ra ko‘proq
menejerlarning shaxsiy motivlariga asoslanadi. Buning sababi shundaki,
umumta’lim maktabi rahbarlari yuqori bo‘g‘inlardan yuqori ish haqini talab
qiladilar va hokimiyat va ish haqi chegaralari esa umumta’lim maktabining katta-
kichikligi va o‘quvchilar soni bilan bog‘liq.
3.4. O‘zlikni himoya qilish. Integratsiyaning an’anaviy motivlaridan tashqari,
o‘ziga xos motivlarga ham duch kelish mumkin. Masalan, ba’zilar, shu jumladan
milliy umumta’lim maktablari uchun faoliyatni qo‘shish kuchliroq
G‘arb
raqobatchilar faoliyatida ta’lim segmentining kengayishiga qarshi turishning bir
necha usullaridan biridir. Ba’zi umumta’lim maktablari raqobatda yutqazishdan
himoyalanishning so‘nggi urinishi sifatida “Biz O‘zbekiston yoshlari hammamiz
ziyoli bo‘lamiz” nomdagi jarangdor strategik maqom bilan birlashishga harakatat
qilishadi.
3.5. Faoliyatni tugatilishdan himoya qilish. Umumta’lim maktabining o‘zi
uning ishonchliligining kafolatidir (“muvaffaqiyatsizlikning o‘zi juda kattami”

---

178
yoki “samarasi muvaffaqiyatsizlikka uchraganlik juda kattami”). Hukumat bir
qator ijtimoiy-iqtisodiy sabablarga ko‘ra eng yirik umumta’lim maktablariga
homiylik qilayotganligi sababli, ular kichikroq umumta’lim maktablari bilan
raqobatda qo‘shimcha afzalliklarga ega bo‘ladilar.
Aksariyat birlashish va qo‘shilib ketishlar sinergetik samara deb ataladigan
natijaga erishishga qaratilgan bo‘lib, buning natijasida ikki yoki undan ortiq
umumta’lim maktablarning turli resurslarini to‘ldirish alohida faoliyat yuritayotgan
umumta’lim maktablari natijalari yig‘indisidan oshib ketadigan umumiy natijaga
olib keladi. Shu bilan birga, butunlik yoki uning qismlari yig‘indisidan oshib
ketadi, yoki uning tarkibiy qismlarining hech biriga xos bo‘lmagan yangi sifatga
ega bo‘ladi.