A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti pedagogika va psixologiya fakulteti

2.2. Tarbiya qoidalari va ularning mohiyati 
Tarbiya jarayonini ilmiy asoslangan tarzda olib borish uning qonuniyatlarini 
chuqur o’rganishni talab qiladi. Bu qonuniyatlar voqealarning muayyan 
rivojlanishi uchun sharoit yaratuvchi sabab va oqibat o’rtasidagi muhim, zarur 
ichki aloqalarning ifodasi sifatida namoyon bo’ladi. 
Tarbiya jarayonining asosini ijtimoiy hayotning ob’ektiv talablari insonning 
ijtimoiy mohiyatini va tabiatini aks ettiruvchi qonuniyatlar tashkil etadi. 
Tabiat yoki jamiyatdagi har qanday murakkab hodisada ob’ektiv ravishda 
mavjud bo’ladigan barqaror aloqalar kuzatiladi. Bunday aloqalar qonuniyat deb 
ataladi. Bunday qonuniyat tarbiya jarayonida ham amal qilinadi. Tarbiya 
qonuniyatlari mohiyati bir tomondan, ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyaning o’ziga 
xos xususiyatlari, ikkinchi tomondan shaxsning rivojlanishi bilan bog’liqdir. 
Tarbiyaning birinchi va eng muhim qonuniyati uning ijtimoiy muhitning 
obektiv va subektiv omillariga bog’liqligidir.Ijtimoiy tarbiya mazmuni moddiy 

---

16 
ishlab chiqarish usuli, jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, siyosiy tuzum hamda milliy 
mafkura g’oyalari asosida qaror topadi. Ijtimoiy jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy 
hamda siyosiy-g’oyaviy asoslarini tashkil qiladigan hamda tarbiyaning mazmuni 
va uning olib borilishiga kuchli tasir ko’rsatadigan ijtimoiy jarayonlar tarbiyaning 
subektiv omillari sirasiga (tarbiya muassalari, jamoat tashkilotlari o’qituvchilar, 
tarbiyachilar, oila muhiti, jamotchilik dunyoqarashi, mafkura g’oyalari, shaxsning 
har tomonlama rivojlantirishga oid faoliyat kabilar) kiradi. 
Demokratik tamoyillar hamda qonun ustuvorligi taminlangan sharoitda 
tarbiyaviy jarayonning ijtimoiy muhit bilan o’rnatiladigan aloqalari Shaxs 
shakllanishiga ijobiy tasir ko’rsatadi. 
Tarbiyaning ikkinchi muhim qonuniyati uning shaxs rivojlanishi bilan birligi, 
o’zaro aloqadorligi va bog’liqligidir. 
Shaxs rivojlanishi tarbiyaning g’oyaviy mazmuni va sifat darajasiga bog’liqdir. 
Ayni choo’da tarbiyaning mazmuni, shakl va metodlari Shaxsnng rivojlanganlik 
darajasiga ham bog’liq. Tarbiya jarayoni psixologiya fani asoslarini shaxsning 
psixologik va fiziologik rivojlanish qonunyatlarini bilishni ham talab qiladi. 
Tarbiyachi (o’qituvchi) tarbiyalanuvchi (o’quvchi) shaxsini har tomonlama 
o’rganishi va shu asosida unga to’g’ri psixologik tavsif berishi va ta’sir ko’rsatishi 
lozim. Tarbiyalanuvchining shaxsiy xususiyatlari va imkoniyatlari hisobga 
olinmas ekan, ularga har qanday tarbiyaviy ta’sir bir tomonlama yoki tasodifiy 
bo’lib qoladi. Shuningdek, ular boshqa tarbiyaviy ta’sirlarga mos bo’lmay qoladi. 
Tarbiyaning uchinchi qonuniyati faoliyat va munosabat birligini e’tirof etish, 
shaxsning ijtimoiy ijobiy fazilatlarini shakllantirishning asosiy manbai bo’lib 
xizmat qiladi. 
Tarbiyalanuvchilarning faoliyati jamiyat uchun qanchalik foydali, maqsadga 
muvofiq tashkil etilsa, shaxs va jamiyat o’rtasidagi munosabat oqilona bo’lsa, 
tarbiya jarayoni shunchalik samarali bo’ladi. 
Sub’ekt (Shaxs)- ob’ekt (ijtimoiy borliq) ijtimoiy munosabatlari to’g’ri tashkil 
etiladigan aloqa jarayoni shaxs faoliyati mazmuni va yo’nalishini ham belgilashi 
mumkin. Ijtimoiy munosabatlarni tashkil etish jarayonida shaxsda borliqni his 

---

16 
etish, o’z-o’zini anglash, aloqa, aralashuv va muloqotni tashkil etish ehtiyojini 
yuzaga keltiradi. Ehtiyojni qondirish yo’lidagi dastlabki urinish ijtimoiy 
munosabatlar mazmunini o’rganish va o’zlashtirish sanaladi. Ijtimoiy 
munosabatlar mohiyatini anglash ehtiyojini qondirishga qaratilgan faoliyat 
jarayonida ijtimoiy bilimlarni o’zlashtirishga nisbatan qiziqish hosil bo’ladi. 
Qiziqish o’z navbatida shaxsda muayyan hayotiy maqsadning qaror topishiga olib 
keladi. Maqsad asosida shaxs nafaqat ijtimoiy bilimlarni egallashga intilishi, balki 
o’zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash layoqatini ham namoyon eta borishi 
maqsadga muvofiqdir. Maqsad mazmunini ifoda etuvchi g’oyalar amaliy 
harakatlarni tashkil etish borasidagi rao’batlarni yuzaga kelishi uchun zamin 
hozirlaydi.
Rag’batlar o’zida quyidagi xususiyatlarni aks ettiradi: fuqarolik vatanparvarlik, 
insonparvarlik, ilmiy anglash, axloqiylik, iqtisodiy, ekologik, jismoniy, estetik, 
huquqiy va boshqa sifatlar.