A. shoyunusov arab xattotligi
= so'z yakunlovchi raqam ko'rinishdagi harflarni juda jozibador
Download 2.26 Mb. Pdf ko'rish
|
|
= so'z yakunlovchi <^> raqam ko'rinishdagi harflarni juda jozibador va to'la siyoh nabzida gavdalantiradi. Chunki, harflarning imloga olinishlarida ikki xil usul bilan bitilishlari kuzatiladi. Imloviy nazariyada bunday ifodalanishlarni: 1) Ismiy — munfasl mufradot vaznlik ifodalanish va muttasl murakkabot vaznlik ifodalanish; 2) Xat maydonini to'ldirish maqsadida, raqam munfasl va muttasl holat bilan ifodalanishlik. va hokazo xattotlik usullarida aks toptirilgan harf shakllari. Suls xatida harflarning shakllanish jarayonlari, satr chizig‘iga rosiy 67,5° burchak og‘ishlik (janubi sharqqa) bilan yetkazilib, satr ostiga yo'llanuvchi duktning xafiy bahrasi 22,5° burchakni, Jaliy bahrasi esa 67,5° burchakdan siyoh sizadi va umumiy shakl ifodasi 22,5° burchak bo'lishi kerak. Ammo, ma’no anglatuvchi unsurlarning ufq satrini hosil qilishi, turli daraja burchaklarida yuksalib, yoki yarim gardish shakl hosil qilgach, yana ufq satriga qo'yilishi, shuningdek ufqiy satr chizig'ini janubi sharq yoki janubi g'arbga og'dirishi barobarida, ufqiy satr chizig'iga mutavoz no'xot iqlimlari belgilagan iqlimlarda parallel oqimda siyoh sizishi mumkin. Satr chizig'ini hosil qiluvchi harf unsurlari mushk shiqqalari imkoniyatlariga muvofiq ma’no anglaturlar. Izoh: Har qanday yoysimon unsurning «sinish» burchagi 45° burchakdir. Shu daraja nuqtadan muttasllik ravot unsurlari, xoh harflarning ma’no anglatuvchi unsurlari (<^> raqam), xoh ismiy, yakunlovchi (MFS) holati bo‘lsin, xat turlariga monand og'ishlik bilan ulanib, satr chizig'ini davom ettira borib, so'zning bo'lak qismi (bo'g'inlarni) uchun mufradot vazniga binoan, murakkabot muvo- zanatini qurmog'i lozim. Misol: «Bayoz» sifatli bitik — ko'z qirining tasawur ko'nikmasiga asos- lanadi. MAVZU. QALAM MUSHKI VA UNING DARAJA ORALIQ KENGLIKLARINI XAT YOZISH HOLATIGA KELTIRIB YOZISH QOIDALARI Xat bitish — nafaqat did, nafosat, joziba, ruh ko'tarinkiligi, ko'z quvnashi va yana bir qancha insoniy hissiyotlarni uyg'otish, balki chuqur falsafly mushohadalarga ham yetaklash demakdir. Bu ta’rifotlarning barchasi eng awalo qalam mushkiga bog'liq- ligini e’tirof etmoq zarurdir. Xat bitish qoidalar shul qadar serqirra va purmazmundirki, adog'i yo'q. Fikrning dalili-chun xat turlarining USCh va rosiy-a’mudiy va o'q chiziqlarning og'ish-nishablik darajalari muvofiq qalam mushki ning ham o'sha og'ish-nishabliklarga mos sozlanishlarda xat bitishi — mo'jizalardan navbatdagisi xalos. Odatga ko'ra, xattot qalam dastagini nim vasat sozida ushlab, o'z yumushlarini amalga oshiradi. Darhaqiqat ushbu soz darajasi eng qulay va eng ommabop yozish usulidir. Ammo, yana bir qator yozish usullari mavjudki, ularni ko'proq muomalaga kiritib, yozish mashqlari orqali hozirjavoblik malaka ko'nikmasiga erishiladi. Ushbu usul qo'llanishida yuz beruvchi (qalam mushkidagi) oraliq darajalaming, go'yoki «oshiq-ma’shuq»i vazifasini USChga botiq nuqqotning ravot iqlimlari bajarishini isbotlaydi. Isbotiy dalillardan namunalar va ularga sharhlar. 1. Kufiy xati bitilganda qalam mushki rosiy = 90° burchagiga qarshi mutavoz = 0° burchak holati muomalaga kirishadi. Ya’ni, qalam mushkining xafiy qirrasi bilan jaliy qirrasi bir nuqtada kesishib, ingichka chiziq chizadi; agar rosiyning 0° burchagiga qarshi mutavozning 90° burchak holati muomalaga kiritilsa, u holda qalam mushkining jaliy qirrasi bilan xafiy qirrasi bir nuqtada kesishib, mushkning to ‘liq kengligida chizadi. Bu holatda shaklning shimol va janub haddlari yassi tekislikni ifodalaydi. Rosiy yonlari ham tik va mutavoz ko'rinadi: b) Ammo, qalam mushkining sozi 45° burchak holati saqlanib xat bitilganda ham, xatning fe’l-atvori o ‘zgarmasdek tuyuladi, biroq ilk naqshinkorlik alomatlari (45° burchak qirralar) aks etadi: Izoh: istalgan mushk soz kengliklarini muomalaga kiritib kufiy xat xususiyatlarini ifodalash mumkin. Kufiy xati o ‘z xususiyatlarini qalam mushkining qanday sozga sozlanishidan qat’i nazar, qat’iy ravishda saqlab qolaveradi. Lekin zehn va aniq hisob-kitoblarni bir yerga jam qilib, ijodkoming mahoratini oshirib boradi. ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ ♦ L J i ^ S Namunalardan ma’lum bo‘ladiki, qalam mushki har ikkala qirra uchlarida teng daraja burchaklarni muomalaga kiritgan. 2. Nasx xatida ham xattot istalgan mushk soz kengliklarini muomalaga kiritsa boMadi. Biroq nasx xatining tabiiy qalam mushk sozi 78,75° burchak rosiy-a’mudiyga qarshi 11,25° burchak mutavoziya yozish muomalasida amalga kirishadi. Bu soz vose’ xafiy deb ataladi. Isbotiy dalillardan namunalar: USChning janubi-g‘arbga nishab og'ishligi yarim mushk iqlimlariga teng, ya’ni 11,25° burchakga: mutavoziya — 11,25° Izoh: nasx xatini ham barcha mushk sozlarida xat xususiyatlari ni saqlab bitsa bo‘ladi. a ) | — I rosiy — 78,75° 3. Mavzuning mohiyatlari tobora oydinlashib, hatto ilg‘or fikr- u o'ylar ildamlashmoqda. Buning boisi, awalo qalam mushkining vazifalarini va imkoniyatlarini to'g'ri anglashdan deb bilmoq, ayni xolisona bahodir. Xattot ixtiyorida cheksiz imkoniyatlarga ega yozuv quroli — qalam hozirligi — yanada chuqur va puxta bilimlarni o'zlashtirish- ga xazinadir. Xattot uslubiga bo'ysundirilgan harf va shakl unsurlari, turli ko'rinishlarda bitilishi bejiz emasdirki, xat turiga monandlik va xat maydonini mantiqan to ‘ldirish, tejash va shu kabi ehtiyojlarni qondirish sababidan o ‘sha uslublarga murojaat etib, ularni saralari- gina qo‘llanadi. Masalan: nun, yo, mim, ro, sin, sod, kof, hoyi hawaz harflari ko'proq islohot ko'rinishida siyohga olinadilar: Tabiiy shakli Islohot shakllari 1. Nun
j = •<
b
о <$ t 2- Yo
= ( J
4 . _______
3. Mim |> = j* 1 ' \ '
- 4. Ro 5. Sin
Shin * ^ 5 ' л 6. Hoy-e hawaz ^
6 7. Kof j J = £ - * a Izoh: ushbu xattot uslublari arab xatlarining barchasida qo'llanil- gan va qo'llaniladi; Quyida keltirilishi mumkin xatlardan nasta’liq va ta’liq sulsiyani xatga olinishi va amaliy tamoyillariga nazariy sharh va tavzexlar keltiriladi. Nasta’liq xatining xususiyatlari: 1. USChga 67,5° burchak ostida rosiy-a’mudiy harakatli unsur lari yetishadi; 2. USChning og'dirish-nishablik darajasi 22,5° burchakga teng; 3VN (yuqori ХМ) mufradot vazni 3VN (markaziy xat maydoni) 3VN (quyi XM) 3. Qalam mushki turli nafosatli chizgilarni raqam qilganida, xatning ko‘rkiga ko‘rk qo‘shiladi; 4. Ilk harf unsurlari doimo qalam mushkining xafiy bahralarida boshlanib, jaliy bahralarida maxrajga chiqariladi. Ravot nuqtasi I iqlim makonga ega (ya’ni USChga botish holati 22,5° burchak iqlimiga teng). 5. Xat xususiyatiga binoan qalam mushkining sozi 22,5° burchak kengligiga ega holda, hech bir o ‘zgartirishga yo‘l qo‘ymay sanoq raqamiga asoslantiriladi. Quyida nazariy namunalar keltiriladi. Izoh: nabz nuqtasi doimo USChga botiqlik me’yorning yarmiga tenglikda unsurlami ulaydi. Masalan: 0,5 bo‘lsa 0,25 masofada, 1 bo'lsa yarim masofacha, me’yor ulanadi. Ta’liq xatining xususiyatlari: bu xat nasta’liqqa nisbatan 3 barobar yirik hajmga ega bitiladi. Mufradot vazni 4,5 VNga teng; 1. USChga 45° burchak mushk sozida siyoh sizadi; 2. Shakl bahralari1 xafiy 45° burchakga; jaliy 67,5° burchakga 3. Ilk harf unsurlari USChga 33,75° burchak bilan botadi. Uni og'dirishi 45° burchakga teng. 4. Qalam xilma-xil imkoniyatlarini ifodalaydi; ravot nuqqoti, 1,25° iqlim bo'y-bastiga ega; 5. Munfasl guruh harflari muttasl guruh harflaridan 2—2,5 barobar ixcham siyoh izida ifodalanadi. Quyida nazariy namunalar keltiriladi. ё t o «3t 1 Shakldan uning nishabligini aniqlovchi usul qo‘llaniladi. 143 Izoh: Harf unsurlarining «nun kosa muttasillik» shakllari shakl o ‘zagining jaliy bahrasi yarim mushk kengligicha siyoh to‘ldirish usulida bezatiladi. 6. Suls xatining xususiyatlari: a) tabiatan yirik va go‘zal xatdir; b) USChga 45° burchak kengligidagi mushk sozida siyoh chi zadi; d) shakl bahralari: xafiy 45° burchakga, jaliy 67,5° burchakga teng; e) ilk harf unsurlari USChga 1,5 VN iqlimida botadi va uni 45° burchak miqdorigacha og‘dirib, nishablik hosil qiladi; 0 qalam mushki asosan bir maromda rosiy-a’mudiy unsurlarini bahralaydi, harflarning ravot nuqot nabzlarida mushkning har ikki bahra kenglik imkoniyatlarida ifodalaydi: ravot nuqot 1,25° iqlim bo‘y-bastga ega; g) mufradot vazniga muvofiq alif 7 JVNga teng; h) 67,5° burchakni ishora qiluvchi va uning aks topgan uzunligi — USChgacha 7 ta (tik holatdagi unsurga) qismga barobar bo‘lishini anglatadi. Vovdan boshqa hamma munfasl guruh harflari, hamda lom, kof, to(itqi), zo(izg‘i), nun, yo, hoyi hawaz, jim (shakllik harflar ham) faqat munfasl holatda tug‘ bilan bitiladilar. 7. Tug* ^ shaklga ega bo'lib, ikkinchi urinishda harflarning satr ustki, ibtido qismlariga bitiladi. i) Bu xat eng mashhur va eng mukammal riyoziyot talab xat turidir. Uni m e’moriy obidalar peshtoq va ichki qoatlar devorlariga bitishlik ishlarida, masjid va madrasa, nodir qo‘lyozma asarlaming badiiy nafosatini oshiruvchi xat sifatida, shuningdek, san’at turining eng yuksak darajada mavqe’dorligini e ’tirof etilgan. Xattotlar bu xat turini tinimsiz, umrbod mashq qilganlar, qilish- moqda va qiladilar. Izoh: mavzudan tashqi ma’lumotlar alohida xat xususiyatlariga ajratilgan boblarda ta’riflanadi. Suls xatida xat maydoni uch yarim iqlimga ajratiladi. Sababi, ufqi satriy misra bitilgach, alif va tik alif unsurlik harflarning bo'yiga nisbatan, bu maydon «huvillab» qolmasligi uchundir. Yana bir jihati shundan iboratki, mutolaachi toliqmasligi inobatda tutilgandir. Quyida nazariy namunalar keltirilgan. 1-Izoh: bu xat «AL» artikli tufayli badiiy — (kompozitsion) yechimni topishga undaydi. 2 - Izoh: bu xatning tabiiy mufradot vazni mushk nuqtasini 3 barobar orttirish evaziga hosil qilinadi Hosila «suls nuqta» deb yuritiladi. Aynan mana shu nuqtaning 7 qavatlashuvi mufradot vazn uchun, uning teng taqsimoti (3,5 ufqiy satr ostki makon sarhadlari uchun o ‘lchov birligidir. Bu mashq orqali qalam mushki va uning harakati chog‘ida qog‘oz yuzasida u qoldirayotgan siyoh izlari o ‘ziga xos ta’lim qoidalariga binoan amalga oshiriladi. Talabalarga quyidagi ma’lumotlami yetkazish zarurligi: Birinchidan: qalam mushki — ikki asosiy qirralari birlashtirib yaxlit kenglikga egalikni va bu kenglikni teng yarmi ufqiy satrning ustki xat maydonida ibtido topuvchi harf unsurlarini siyohga oladi; u qirra — shimolga qaragan va uni xafiy (xafif) qirra kengligi deb ataladi ham harf shaklini hosil qilishda satr chizig'ining «suvrat» iqlim kengliklarini aks toptiradi; ikkinchi qirra kenglikni «jaliy» kengligi deb yuritiladi. Bu kenglik asosan harf unsurlarining janubga yo ‘nalib, undan mutavoziya yo ‘nalishidan ufqiy satr chizig'iga yuksalish trayektoriyalarini bosib o ‘tish bilan ifodalanadi. Harf shaklining mazkur harakatga taalluqli unsurlami aks ettirgani uchun uni «maxraj» qirra kenglik iqlimlari deyiladi; u ikki qirra oraliqlari «shiqqagacha» 3,5 iqlimdan iborat bo‘lib, mushkfom kengligi 7 iqlimligiga dalolat etadi; Ikkinchidan: «mushkfom»ni teng ikkiga ajratgan mazkur o ‘yiqcha, doimo mufradot vazni va ufqiy satr chiziq vazifasini o'taydi; Imlo mashqlari Qalam uchlarini awal tik yo'nalgan chiziqlarda ifoda toptiring va shimol-janub qutb nuqtalar tutashtirilishiga diqqat qarating. Izoh: ushbu mashq amali mushk shiqqasining tik yo‘nalishlik- ning boshqarishi bilan aks topadi. I I I
10 —
145
Izoh: Ravish sozi o'zgarmas holda siyoh chizsa, nishablik qancha tiklashib borsa ham u siyoh miqdori tutash nuqtasidan davom ettirishni talab etadi (harakat turli tomonlarga oshirilganda ham xuddi shu amal shart). DUKT. UNING ROSIY VA UFQIY YO‘NALISHDA HOSIL QILUVCHI TRAYEKTORIAL YUKSALISH VA CHO‘MISHLIKLARI. UNDA KULMINATSION NUQTALAR VA BU NUQTALARGA MUFRADOT VA MURAKKAB ОТ ILMLARINING MUNOSABATLARI
♦
etadi. Dastlab, mushkning ufqiy bo‘shliqlarga duktiv harakat olishlariga e ’tibor qaratilib, so‘ngra xat turlariga tarmoqlanish sabablarini aniqlash maqsadga muvofiqdir. Mushk bu b o ‘shliqlarga o ‘z harakatini boshlagach, ilk 45° burchakda trayektorial ifodalanishda o ‘zgartirish talab etadi. Sababi, siyoh izi bir maromda bosqichma-bosqich (daraja masofalarini bosib borib) ergashtirilganda, mushk uchi ravon siyoh siza boradi. Ma’lum burchakga yetgach, ogbish yoki yuksalish zarurati tufayli, mushkning qog‘oz yuzida qoldiradigan siyoh izi asta kengayishiga yoki torayi- shiga olib keladi. Bunday hodisalarda, odatga ko‘ra mushkning biron qirrasining iqlimlari yoki to‘liq iqlimlari qog‘ozga yuzlangani ma’lum bo‘ladi. Yana takrorlash joizki, shiqqalar qutblari va ular egalik qilgan iqlim bo'shliqlari, mazkur jarayonning asosiy ishtirokchilari hisoblanishadi. Xattot ko‘z qiri bilan intizomga bo'ysundirayotgan siyoh chizgisi, albatta uning nafosat didiga bo‘ysundirilishidandir. Qiyoslash uchun, mushk duktlari va bu chizgilarni boshqaruvchi, hamda boshqariluvchi mushk uchlarining (ulardagi mikro iqlimlar- ning) intizomga kelishlari xususida namunalar: Yuqoridagi siyoh sizishlarining asoslari faqat ikki yo‘nalishga nisbat qilinadi. Vertikal va gorizontal dukt va ulaming hosilalari deb: har qanday ufqiy yo‘nalishda yuksalish va cho‘mish hodisoti yuz beradi. Ammo, har bir jarayonning sinish (og‘ish) 45° burchak- dir. Ana shu tayanch tushuncha bilan, jami takomilotga erishish muqarrardir. Xat bitishning xattot uchun eng qulay va ravon yozish usuli — qalam dastagini o ‘ng (chap) qo‘l kaftida ushlashni, uni qog‘oz (ashyoga) yuziga qo‘yib, ko'z qiri bilan yozayotgan xatning siyoh izlarini kuzatishi va ufqiy satr chizigMni his qilishini osonlatuvchi ogMsh burchak darajasi 67,5V holatidir. ^ ^
~ L
W 1 S L Shimoli sharqdan janubi g'arbga, aniqrog'i, tik holatdan quyiga (janubi g'arbga) qiya chiziqni tomonlar kesishuv nuqtasiga tutash- tirish bilan hosil qilingan og'ish burchagi. Aslida esa, ufqdan (0° tekis yo'nalishni shimoli g'arbga) 67,5°L yuksaltirish aksining hosi- lidir. Mushk doimo ushbu darajada o'z harakatlarini amalga oshiradi. Mushkning kengligi, maMum masofaning chorak qismini ifoda- lashi — nim vasat no'xotining qutbiy nuqtalariga yetishish Z ° sidir. Ya’ni, mushk uchlarini ufq satr chizig'ida, yassi holatda qo'yib, ikki qirra uchlar kengligini belgilab olinib, o'sha kenglikni 4 ga taqsimlab, chiqqan kenglikga mos qilib, xafiy-jaliy uchlari toraytirib bosh barmoq (janub uchi jaliyga) ko'rsatkich barmoqqa (xafiyni) ta’sir qilmay, qalam dastagini musht ichiga biroz buradi. Xuddi shu usulda mushkning istalgan (taraflarga yo'nalishlari 9 0 V gacha) kengligi, birin-sirin namoyon qilinib ushlanadi. Bunday V lari — shimoldan janub, shimoldan janubi g'arb tomon ufq bo'shliqlariga, hamda — shimoli g'arbdan — janubi sharqga va Download 2.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|