A. shoyunusov arab xattotligi
sabatni aniqlash mumkin. Ana shu jihat har qanday hajmga ega
Download 2.26 Mb. Pdf ko'rish
|
|
sabatni aniqlash mumkin. Ana shu jihat har qanday hajmga ega katakni d oim o teng taqsim ot tufayli ichki m u vozin o ‘lcham birliklarga hamda markaz nuqta tutashtirgan ikki qavatlik katakchalar (yondosh va yonlama) tomonlari teng to‘g ‘ri to'rtburchakga jipsla- shib, umumiy tasvirlanishda yaxlit katak makoniga zamin yaratadi. Arab alifbosidagi harf shakllarining mazkur «katak-makon» tizim ida ifodalanishining asosiy sarhisobi ham xuddi mana shu usuldan ibtido topadi. Arab yozuvi turli xat uslublariga m oneliksiz tushib, nafis va g o ‘zal, husndor sifatlarga juda boy imkoniyat yaratuvchi yozuvdir. Kishilik jamiyatida katakning ijtimoiy «bunyodkor»ligi eng awalo, ijtimoiy turmush va unda istifoda qilinmish (ehtiyojiy) tabiiy va su n ’iy modda mahsulotlar hamda ulardan yaratilmish turmush anjom lari kabilarda «g‘oyibona» k uzatiladi1. Arab yozuvi ham «bunyodkor»lik asnosida o ‘z xususiyatlarini qog'oz sirtiga tushiradi. Harf shakli ushbu bunyodkorlikni uzluksiz ravish va metrik o'lchov vositasida amalga oshiradi. Arab yozuvi va uning tashkiloti xususidagi ta’limotning teranroq ifodasi uchun mazkur o ‘quv uslubiy qoMlanma mazmun va mohiyatlariga (izoh tariqasida) bayon-sharhlar. Dastlab ko‘pchilik kitobxonlarga oddiy katak daftarning katak xonachalari va ularning tashkil topishi haqida fikr izhorlar: — oddiy katak □ kundalik hayotda doim iy ravishda istifoda etilmish nazariy shakl modda bo'lib, uning tasviri tekis yon-verga 1 N a in k i hayotga zarur buyum , in sh o o t, sanoat va h u n arm an d ch ilik , ilm iy va d u n yoviy kasb ixtisosliklari-yu va boshqa zam on aviy atributlar m isolid a. hamda tekis tepa-pastga to ‘g‘ri chiziq (go'yo «devor»lar bilan o'ralgan xonaki, uning shifti va sath yeri (poli) ham) bilan qurilgan «hujra» sirtini anglatadi. Uning bo'yi (devorlarining) hamda yassi tekislik sathi (shift va poli) m a’lum bir o'lchov birliklariga muvofiq ravishda bunyod boMgan. Ana shu «hujra-katakcha»ning qurilishi tik va yassi yo'nalishlarni ifodalab, tik sirtlarni (rosiy, a’mudiy) yassi sirtlarni ufqiy (mutavoz) deb faraz qilinsa, risolacha bayon etgan mavzularning m azm un va mohiyatlarini anglab tushunish oson kechadi. Tik yassi «hujra», katak — □ katakning to'rtta qirrasi yaqqol ko'zga tashlanib, tepa qirralarning chap tom oni — g‘arb ufqi, o'ng tarafi — sharq ufqini bildiradir. Xuddi mana shu ufqlar katakchaning sathida ham kuzatilgan. Am m o tepa qirralar shaklning shimol qutbini, pastki qirralar esa janub qutbini bildirgan. Katakchaning yana ichki qarama-qarshi qirra burchaklari mavjud. Namunaga qarang: Shimol (sh) sh sh
sh sh
sh 1 janub j 2 j 3 4 j j 5 j a) katakchaning shim oli g'arb qirrasini nuratib, janubi sharq yo'nalishlik to'g'ri chiziqchalar chizib borilsa, katakni teng ikki qismga ajragani ayon bo'ladi. Aslida o'sha (3 va 4) tutash to'g'ri chiziqlar «katakcha»ning «ustun» mustahkamligiga dalolat beruvchi to'g'ri o'q chiziq hisoblanadi. Nihoyat, beshinchi katakchada «teng uchburchaklar»ga ajratilgan holat vujud topgan. M a’lum bo'lgan «katak»cha nafaqat sirtdan, balki ichki hadd va hududlardan iborat (topgan) ajoyib va g'aroyib mazmunlar makoni ekan. — shunday qilib, katakning holatiga diqqat qaratilsa: fazoviy sirtlar o'z yo'nalishlarini tik (vertikal) va yassi (gorizontal) to'g'ri yo‘nalishlik harakatlar tufayli tashkil topgani va murakkab sarhisoblar evaziga tayangani ochiq-oydin, ravshan b o ‘ladi. Soha mutaxassislari har bir chizgi va uning y o ‘nalgan (dukti) harakatiga qarab, handasa va riyoziyot hisoblari bilan uni aniqlab, ma’lum etadilar. — □ katakchaning ushbu shaklini tasvirlagan yon tik va tepa- past yassi chiziqlar o ‘zaro birikkan tarzda quyidagicha daraja ko‘rsatkichlarga ega: Yassi to ‘g ‘ri chiziqlar o ‘zaro bir-biri bilan umuman kesishmay- di, ammo parallel holat bilan «0» — darajada y o ‘nalib, tik to ‘g ‘ri chiziqlarga ulaniq, tik to ‘g ‘ri yon chiziqlar ham o'z y o ‘nalishiga muvofiq o ‘zaro parallel holat bilan 90 daraja burchakda y o ‘nalib, yassi to‘g‘ri chiziqlarga ulangan. Binobarin, katakchaning ichki o'q to'g'ri chiziqlari o'zaro kesishgan. Shuning uchun ushbu katak chaning o'zida yana to'rtta uchburchak shaklchalar paydo bo'lib, har bir uchburchakning yon to'g'ri chiziqlari 45 daraja burchak bilan markaziy nuqtaga jam langan. O 'z navbatida, ular tutashgan katakchaning markaz nuqtasi o'q kesishma to'g'ri chiziqlami fazoviy holatini 90 daraja burchak bilan ifodalagan. 90°- 0°
45°- 0° Tasvirga qarang 45°- 0° 90°/.
2. Shaklning ichki diagonal ko‘rsatkichlari tasvirdagi holatidan (45 daraja burchak) 90 daraja burchakga tiklantirilsa, yoxud yanada sathdan janubga bottirilsa, u holda tomonlari teng to'g'ri to ‘rt burchak shaklining o ‘z tasvirida aniq qutb va ufq qirra uchlarga egaligi ayon bo‘ladi. sh sh sh Bu shakl tik holat bo'yga ega aniq qutblarni ishora qilgan. Tepa qirra uchi shim ol qutbini, quyi qirra uchi janub qutbini bildiradi. Shaklning tik to'g'ri chizig'i 90° burchakga teng; yastaniq to'g'ri chizig'i 0 (nol) daraja bilan ifodalanishidan ma’lum bo'ladiki, o'sha o'q chiziq kesishmasi tufayli, aniq ufqlar ham namoyon bo'lgan. O'ng taraf Sharq, chap tarf G'arbdir. Ayni paytda o'q chiziqlar 4 ta uchburchak shaklchalarni o'zaro ajratuvchi haddlarning ajralmas qismi sifatida aniq vazifani bajarib turadi. Bu tushuncha quyidagicha anglansa, shaklning «vasat (o'rta) nuqta», ya’ni uning ufq kengliklari qutblarga 45° burchak yonga nishab bilan tutashdir. Mana shuning uchun bu shakl I taqsimlangan daraja ko'rsatkichi hisoblanadi. 45 V / 45 V (135°) 4
(180°) / 45°(225“) 90 V (270°) 0“(360°)/ 90 V (270°) 4
a — sh im o li sharqqa y o ‘nalgan; b — sh im o li g'arbga yo'nalgan; d — janubi g'arbga y o ‘nalgan; e — janubi sharqqa yo'n algan . Ushbu taqsimotning 45 daraja burchak bilan ifodalanishiga sabab, uning ibtido b o‘shliqlarini tik 90 darajalik burchak o ‘q chiziq hamda 0° (nol daraja)lik ufqiy yassi chiziq aniq cheklab turishidir. O'z navbatida, mazkur daraja burchak yo'nalishidagi to'g'ri chiziq yana yangi hadd bo'shliqlam i hosil qilgan. katak ichida mavjud hujayrachalar chor atrofga nisba tan aw al uch burchaklarni, so'ng to'rt burchaklami hosil bo'lishi- ni yaqqol timsolidir. II taqsimot 45° burchakni 0° yassilik burchakgacha teng taqsi- motida 45:2=22,5 daraja burchak hosil qilgan. III taqsimot 45° burchakdan 90° burchakgacha bo'shliqni teng taqsim etilganda, qutbgacha 45° L dan bir qismi yetmayotgan haddga ajraladi. Uning hosilasi 45 + (uning yarmi) 22,5 = 67,5° burchaklik sarhadi 0° yassi ufqqacha hisoblanadi. Am m o, 0° sarhaddan II taqsimotgacha bir iqlim balandlik, I taqsimotgacha ikki iqlim balandlik va III taqsimotgacha balandlik ( 6 7 ,5 V ) uch iqlim sanaladi. Nihoyat 3,5 inchi iqlimga uchinchi iqlim bilan 90° tik to'g'ri o'q chiziq oralig'i VII taqsimlangan hududni tashkil etib, uning hosila daraja burchagi 78,75 darajaga teng bo'ladi. Bu ko'rsatkich darajasi 0° yassi ufqiy sathgacha 3,5 inchi iqlim deyiladi. IV—V—VI taqsimotlar esa, har bir iqlimga uning teng taqsimot daraja hosilasini qo'shib orttirilishidan hosil qilingani m a’lum bo'ladi. Taqsimot tasviri (daraja ko‘rsatkichlar shimoli sharq uchun) 90°—78, 75° L VII t., 90°Z asos (tik chiziq) 3,5 iqlim, 67,5° L III taqsimot, 45°Z. I t. 2 iqlim, 56,25 VI t 2,5 iqlim, 33,75° burchak V taqsimot — 1,5 inchi iqlim, 22,5° burchak II taqsimot 1 inchi iqlim, 11,25° burchak IV taqsimot 0,5 inchi iqlim, (arab yozuvi sharqdan g'arbga tom on yoziladi). Asos (yassi ufqiy chiziq) Demak, katak doim o asl VII taqsimotga ega bo'lib, qo'shim cha zaruratlarda uni yana teng taqsimotlarga uchratish mumkin. Har bir yangi taqsimot (tartib bilan) iqlimlariga muvofiq hosila topadi. U lam i ilmda turdosh daraja ko'rsatkichlari deyiladi. Xulosa qilinsa, bir katakni (chor atrofga taqsimlaganda) 360 - 8 = 352 ga taqsimlash imkoni borligi ayon bo'ladi. Nim a uchun aynan 352 ga deb savol berilsa, 4 atrofni haddlari ma’lum taraf bo'laklari uchun asos tegralar nazarda tutiladi. U m um sarhisobda 360 ta sarhadd mavjudlik bu (1-dumaloq, 2-aylana, 3-doira) shakl — butun bir borliq ifodasi deb anglanadi. Qissadan hissa: daftar katakchalari o'zaro mana shu aniq riyoziyot tufayli, savodxonga aniq, lo'nda, teran fikr va mulohaza yuritishi uchun ramziy jadval vazifasini bajaradi. Darhaqiqat, har bir tolibi ilm (necha yoshligidan qat’i nazar, butun umr ko'rib, kechirgan taassurotlarini xotirasiga muhrlangan davrlarini) eslash qobiliyatiga qodir bo'lgani uchun atigi bir katak ta’nfidan ancha-muijcha orom oladi. O'ziga nom a’lum (odatda «bizga o'rgatishmagan» — deb af- suslanishlariga chek q o 'yu v ch i) ushbu tushuncha yordam ida olamning naqadar go'zal va mo'jizalarga boy ekanligiga razm sola boshlaydi. Hayoti davomida qurgan bino inshootlari-yu, atrofdagi m e’morlik san’at namunalari (barchasi) unga «kaft»dek yorishadi. Mushohadalari uni yangi-yangi bilim «cho‘qqi»lariga yetaklaydi. Bir katak to'rtburchak shaklida bu qadar mazmun-mohiyat yashirin- ganini astoydil dildan o'tkazadi. Ilm — oddiylikdan murakkablikni aks toptirgan hodisaki, uni «sodda» tarzda (ilm ahllari) barchaga yetkazish bilan mashg'ul muassasalar faoliyat (yurgizadi) olib boradi. Arab yozuvi (asl VII taqsimot daraja ko'rsatkichlariga asoslanib) asl xat turlariga binoan vujud topgan. Har bir asl xat turining ilmiy nazariya va amaliy usul- usluboti ulami (barchasini) yuksak taraqqiy ettirgan. Yuzaki tuyulgan tasawur inson tafakkuriga tayanch ozug'i bo'la olmaydi. Shu tufayli ba’zi noxush, noo'rin («luqma», «kesatqi») lug'atlar mazkur yozuvga aslo yuqmaydi va u yuqtirmaydi ham. Muvaffaqiyat faqat mohiya- tan anglangan tushunchani hayotga tatbiq eta olishda hamroh bo'ladi. O'zbek xalq adablaridan n e-n e hikmatlar mazkur fikr vositasida ijod etilib, meros surmoqda. Arab xattotligi tushunchasi mazmun va mohiyat jihatidan mavjud yozuvlardan o'zining mutlaq o'zgacha qonun va qoidalariga egaligi bilan farqlanuvchi, mo'jizakor yozuv san’atini bildiruvchi ilmdir. Bu yozuvning eng asosiy m a’no anglatish xosiyati — o'ngdan chapga tom on ufqiy satrning o'zidan m a’lum cheklangan en — qalinligida xat bitish qoidalar tizimini qat’iy ravishlar bilan istifoda qilishidir. Mazkur yozuv tizim i, o 'z navbatida, ufqdan o'zan ola boshla- gan alifbo harflaridan birining hajm-shamoyiliga mos xususiyatlami ravonlashtirib, harflarning o'zaro munosabatlarini bir m e’yorga tushiradi hamda yozilayotgan xat maydoniga estetik zavq bag'ish- laydi. Bu yozuv tizimi ikki xil ifodalangan alifbo harflarini har bir ko'rinishi uchun maxsus harf qismlarini ufqiy satr chizig'iga nisbatan belgilab, to'liq ma’no anglatish qobiliyatiga ega qiladi. Mazkur yozilish qobiliyatini harf shakllariga qarab, ularning tasvirlanish hodisalarining yo'nalishi va albatta, ufq satriga nisbatan ustki yoki ostki yo'nalgan shakl qismlari tufayli anglaniladi. O'z navbatida, o'sha holatni ifodalagan harf shakli yoki uning m a’no bildiruvchi qismi ufqiy satrda makon qurib, aniq hisobdan iborat xat maydonining hududiga asos soladi. Shunday tarz bilan amalga oshayotgan nutqning im lodagi ifodasidan ko'rinadiki, so'z va so'zlarning majmuasi har doim ufqiy yo'nalish bilan satr chizig'i uzra yon-ver hamda ust-ost taraflarga yetib, so'ng lozim qoidalarga muvofiq yana yozuv xossalariga qaytadan ravish oladi. Ushbu tas- virlaming turli-tuman hajmlarda aks topishiga bois, qog'oz sirtida yuzlanib, siyoh sizuvchi yozuv quroli — «qora qalam»ning xatti- harakatlaridir. U ning yozish qismi «mushkfom» deb nomlanadi. «Mushkfom» atamasining lug'aviy m a’nosi fors tilidan o'zbek tili- ga majoziy m a’noda «qoraytirgich og'iz» deyiladi. Uni «qalam tili» («qalam uchi») deb ham yuritilib kelinadi.Unda yozish ko'nikmalari biroz murakkab va mashaqqatliroq bo'ladi (kechadi). Ilk tushunchalar va ularning nazariy hamda amaliy istifodalari oddiydan murakkabga o ‘tish bosqichlari bilan ta’riflanib borilishi maqsadga muvofiqdir. Tartibni quyidagi bosqichlarda ta’lim etish xat ilmiga xizmat qilishida belgilangan: I bosqich. Savod chiqarish va uning vazifalari. Mufradot ilmining saboqlari: a) Arab alifbosi. Alifbo jadvali. Harflarning tasniflari. b) Munfasl guruh harflarining tavsifi (nazariya va amaliyotning usul va uslublari). d) Muttasil guruh harflarining tavsifi (nazariya va amaliyotning usul va uslublari). e) Ehtimoliy so ‘z b o ‘g ‘inlari va ularning nav’lari. Alifbo harflarining 4 xil hijo (qisqa unli va bo‘g‘in yopuvchi sokin alomatlarining im lo qoidalari) bilan s o ‘z tarkibida ishtirok etish holatlariga k o ‘ra q o‘llanishlari. II bosqich. Savod chiqarish va uning vazifalari: M urakkabot ilmining saboqlari: 1. Yozuv quroli — «qora qalam» va uning ta’riflari, nazariyasi va amaliyotda q o ‘llanish imkoniyatlari. 2. Nuqta va uning muvozanat koordinatlarida tutgan o ‘rni. 3. Ufqiy va a ’mudiy chiziq hosilalarida «mushkfom» kengligi- dan hosil qilinuvchi «ufqi a ’mudiy», «ufqi mutavoz» va «vasat nuqta»larining nazariy va amaliy ifoda toptirish usullari. 4. Mufradot vazni va uning xat turlarida q o‘llanish qoida va usullari. 5. Alifbo harflarining aw al ikki undosh ifodasida bitilish qoida va usullari. 6. S o‘z o ‘zagi uch va undan ortiq undosh ishtirokidan iborat so‘zlarni xatga olish qoida va usullari. Xatga olish qoliplarining uslublari: «sadri kitoba», «hujayra — katak», «kursiga joylash» va ularni shaklga keltirish loyiha chizgilari. III bosqich. Savod chiqarish va uning vazifalari. Turli xatlarning manba matnlarini oson o ‘qish va ularning m a’ lum xat turiga xosligini aniqlash usul va uslublari: 1. Asl xat turiari va ulaming nazariyasi. 2. Turdosh xat turiari va ularning ehtim oliy nazariyasi. 3. Xat turlarida «xattotlik uslubi»ga bo'ysundirilgan alifbo harflari va ulaming bitilishiga sharhlar. 4. Alifbo harflarining bir, ikki, uch nuqtalik undoshlari va nuqtalarning tabiiy hamda sun’iy tarzda m a’no ifoda topishliklari. IV bosqich. Savod chiqarishda hosil qilingan ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash usullari: 1. M e’moriy obidalar va xilma-xil yozma yodgorliklarda bitilgan arab yozuvining turiari va turdoshlarini nazariy tahlil qilish usullari; 2. Qo'lyozma manbalarning ta’lif qilinishi va ularda tasnifiy xat turlaridan foydalanish sabablari; 3. Paleografiyaga oid manbalarni nazariy tahlil usullari; 4. Zamonaviy matbaa manbalari va ularning chop etish tam o- yillarida arab yozuvining xat turiari taraqqiyotining ifodasi. Nazariy tahlil usullari. V bosqich. Mumtoz xattotlik asarlardan nusxaga qarab dastxat yozish. Yuqorida zikr etilgan barcha bosqich ta’limlami yetarli daraja da e ’tiborga olish muhim omil hisoblanadi. Ilk ta’lim (mazmun va mohiyat jihatidan) puxta egallanmog‘i zarur. I BOSQICH. MUFRADOT ILMI Mavzu: ARAB YOZUVINING KELIB CHIQISH TARIXI VA HOZIRGI HOLATI Arab tili somiylar til oilasiga mansub til hisoblanadi. Uning adabiy shakli Islom dini vujudga kelgunga qadar yaratila boshlangan edi. Biroq mum toz arab tilining grammatik va talaffuziy m e’yorlari (arab yozuvi tizimida) eramizning VIII—IX asrlaridagina mukammal holga keltirilib, ishlab chiqilgan edi. Bir necha asrlar davomida ushbu m um toz arab tili va yozuvida o ‘sha davrlarning bebaho, boy adabiyoti turli fan sohalari bo'yicha yaratilgan. Bu hodisot o'sha davr holat taqozosiga va siyosiy ahvol talabiga muvofiq sodir bo'lgan edi. Arab davlatining kengayishi bilan birga islom ta’lim otining Download 2.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|