A. shoyunusov arab xattotligi
Bosqich. Savod chiqarish saboqlari
Download 2.26 Mb. Pdf ko'rish
|
|
1 Bosqich. Savod chiqarish saboqlari Alifbo jadvali Harf So‘z tarkibidagi holati Alohida, Harf ismi anglatgan (nutq) tovush So‘z o‘rtasida So‘z boshi va o'rtasida Sokz oxirida so‘z oxirida qo‘llanish harf shakli Muttasil holati Munfasl holati Muttasil holati Munfasl holati 1 -raqam ko‘rinishi 1 -raqam ko‘rinishi 2 -raqam ko‘rinishi 2 -raqam ko‘rinishi Alif a-i-u A -0 l 1 l 1 Be В j 4 * Pe P ■ъ V j Те T - j О Se S - j dL* Jadval harflari ushbu tartibga binoan ta’riflanadi Izoh: Alifbodagi 32 ta (asl arabiy 28 ta undosh tovush harflari va 4 ta o ‘zak saqlagan isloh harflar) jadval harflari o'z m a’nolarini alif belgilab cheklagan nuqta e ’tibori bilan ufqqa nisbatan siyohga olinadilar. A lifning eng quyi qirra uchi «ufqiy satr ch iz ig ‘i»ni anglatadi. Dastlabki saboqlarda o'quvchi-talaba mazkur tushunchani puxta yodda saqlashi muhim shartdir. Aynan «ufqiy satr chizig‘i»ning yassi yoki nishablikka mayli tufayli, arab yozuvida mavjud xat turiari ifoda topadi. Shuning uchun har bir xat xususiyati haqida ta’rif muntazam uqtirib boriladi. Ilk xat turi «nasx»ga ta’rif quyidagichadir: — «ufqiy satr chizig‘i»ga alif shakli besh qavat tomonlari teng to'g'ri to'rt burchaklik nuqta yig'indisi ishg'ol qilgan bo'yga ega qilinadi. Bu m e’yor mufradot vaznini anglatadi. Barcha jadval harflari ushbu vaznda teng taqsimot asosida ma’no anglatuvchi harf shaklining xat maydonida tutgan tasviriy o'm iga ketgan siyoh sarfi va qalam u ch i «m ushkfom » en -k en gligi chizgan xat harakati e ’tiborga olinadi. Chunki «mushkfom» aks toptirgan М П burchak shakli aynan hajm jihatiga dalolat etadi. Uning necha millimetr yoki undan ziyod enligi doimo xat turi va o ‘sha xat turini ifodalovchi harflarning xususiyatlarini aniq sarhisobda amalga oshirishni o ‘rga- tadi. Mufradot vazni ma’lum nuqtalardan iborat (qavatlik) son miqdori teng ikkiga taqsimlanib, hosila nuqtalar 2,5 О ni tashkil etadi. Bu raqam alifning teng yarmini ishg'ol qilgan shakl bo‘yidan yana xuddi shunchadan nuqtalarni ufqlarga yetkazish zarurligini bildiradi. Bu amal sun’iy ravishda alif shaklini harf egallashi mumkin boMgan hudud uchun tayanch oMchov birligiga aylantiradi. Natijada tik va yassi to ‘g ‘ri chiziqlar kesishmasi vujudga keladi. Rasmga qarang: a) 45 daraja qiyalikni tashkil etgan kvadrat shakli qora qalamning «mushkfom»i aks toptirgan 1 1 1 1 burchak shakli; b) alif harfining shakli 5 qavat nuqtaga teng; d) o ‘q kesishmalar tasviri. Hosil boMgan haddlar alifbo jadvalidagi barcha harflar uchun «makon» tizim ini anglatadi. Ba’zi harflar faqat ufqiy satrgacha shimoliy bo'shliq iqlimlarida, ba’zilari faqat U SC h dan e ’tiboran janubiy bo‘shliq iqlimlarida va yana ba’zilari shimoliy hamda janubiy b o‘shliq iqlimlarida o ‘z m a’nolarini ifodalaydi. Mazkur tizimga qat’iy amal qilishni xattot o ‘z burchi deb bilmog'i zarur. Chunki tabiatan h arf shakllari o 'z m a ’no anglatuvchi unsurlarini ch or atrofga yo'n algan turli yuksalish, pasayish, yassilanish va og'ish kabi rivojlarda yaxlitlikga erishadi. Ushbu mavhum tushunchani ravshan tasawurga tushirish uchun alifbo jadvalini tashkil qilgan harflardan awal munfasl guruh harflari haqida nazariy bilimga intilinsa, ular atigi 7 ta harf shakli ekani ma’lum bo‘ladi. Bular: № H arf ismi H arf shakli T a’rifi
1 Alif
1 Munfasl guruh harflari alif belgilagan USChda o‘z m a’nolarini anglatgach, USChni uzib, siyoh chizishni to'xtatadilar. Ya’ni o'zlaridan keyingi harfga satr chizig'ini davom ettirmaydilar. Ammo so'z ishtirokida satr chizig'ini uzgan bo'lsalar ham ularni solz ishtirokchisi sifatida anglanadi. 2 Dol
j 3 Zol 4 Ro
5 Ze
6 Je (yumshoq talaffuz) A
7 Vov J Munfasl guruh harflarining imlo xususiyatlari yana bir muhim jihat tufayli diqqatga sazovordir. Ular mufradot vazniga muvofiq makon tizimida aniq mavqe saqlashlari bilan ham boshqa guruh harflaridan tubdan farq qiladilar. (U guruhning nomi «muttasil guruh» harflaridir.) ALIFBO HARFLARINING MAKON TIZIMIDA VUJUDGA KELISHLARI «Makon» atamasi arabcha so ‘z bo'lib, «o‘rin», «joy», «ma’lum hudud» kabi m a’nolarni bildiradi. Alifbo harflari turli shakllardan m a’no anglatuvchi harflarga aylangandirlar. Ularning ufqiy satr chizig'iga nisbatan egallagan mavqelari va o'sha mavqe tufayli o'zaro farqlanishlariga sabab, m a’lum o'lchov birliklarining mavjudligidir. O'lchov birliklarini hosil qiluvchi va asosiy tayanch shakli «Alif» harfi deyilishiga bois, A lif shakli shim oldan janubga tik to'g'ri chiziqni ifodalaydi. Ushbu shaklning bo'y-basti yozuv qurolining siyoh chizish kengligiga teng masofaning 5 tasiga barobar qilinadi. Bu masofa birligi aynan «nasx» xat turi uchun mufradot vazni hisoblanadi. Yozuv quroli qora qalamning siyoh sizish uchi necha en keng- ligiga barobar bo'lsa, xuddi shu en kengligini 5 ga ko‘paytiriladi. Masalan: uning kengligi 3 mm ga teng deylik. A lif shaklining bo'yi 15 mm, ya’ni 3 katakga teng bo'ladi. Aslida bir nuqtaning makoni 1 katakga tengdir. Mazkur o'lchov birligiga asosan alifbo harflari o'z hajm-shamoyillarini belgilaydilar. Makon tizimi va uning qurilmasi Yozuv quroli «qora qalam»ning siyoh sizish uchi doimo bir katak hududga teng bo'ladi. Ammo, bu tenglikni faqat tasawuriy m a’noda tushunmoq zarur. Sababi qora qalam turli en kengliklariga ega bo'lishi mumkin. Har bir alohida qalam uchi o'zgarmas qiymatni bildiradi. Shuning uchun xattotlar turli kenglikga ega qalamlar yasab, ularni ma’lum xat turlariga hozirlaydilar. Makon tizimi tabiatan 7 qavat nuqta balandligidagi alif shakli o'zagida vujudga kelgan. Arab yozuvida alif shakli bir qarashda 7 iqlimni tutashtirsa, demak unga nisbatlar ushbu 7 raqamga nisbatan taqsimlanishni anglatadi. Ravish sozlarini nuqta aksidan aniqlash usullari: Yuqorida tanishilgan nuqtalar va ularning nazariy xossalari o'z navbatida amaliyotni amalga oshirishning oson yo'l-yo'riqlarini ham o'rgatadi va eng birlamchi tushunchaning mohiyati — doim o o'q chiziqlar kesishmasini ifodalagan vertikal va gorizontal yo'nalishlik o'q chiziqlarga taalluqli bo'ladi. O'q kesishma to'g'ri chiziqlarni birlashtirib turgan markaziy nuqta chor atrof kengliklariga bo'lg'uv- chi ehtim oliy yo'nalishlar uchun ibtido — boshlang'ich o'lchov nuqtasi hisoblanadi. Namunaga qarang: Shimol \ \ N G ‘arb Sharq Makon shaklining: — Shimoldan janubga yo‘nalgan o ‘q chizig'i 90° burchakga teng; — Ufqiy sharqdan G'arbga yo'nalgan o'q chizig'i 0° burchakga teng; makon shaklining qutb va ufqlarni tutashtiruvchi yonlama to'g'ri chiziqlari nishablikda 45° burchakga barobardir. Ammo, makonning markaziy nuqtasidan istalgan tarafning qarama-qarshi yonlama to'g'ri chizig'iga nuratish usulida punktir chiziq o'tkazilsa, markaziy nuqta e ’tibori bilan u kesib o'tgan katetning daraja ko'rsatkichi doimo 45° burchakni ishg'ol etadi: onv Ayni ushbu usulni qo'llash uchun markaziy nuqtani xoh ufq qirra uchlariga yoki qutb qirra uchlariga ko'chirib, o'sha nuqtadan qara ma-qarshi katet to'g'ri chiziqlariga kesishtirilsa, makon tizimining teng taqsimotining 2-tenglama darajalari vujudga keladi. Makon o ‘zaklashuvchi va ichki mikromakon qoliplarining hosila usullari (teng taqsimot usullari). Namunalardan ko‘rinib turibdiki, makon tizimi va uning masofa birliklarga aniq taqsimoti tufayli hech bir o ‘lchov vositasi qurollarsiz xat uchun lozim daraja burchaklarini aniq chiqarib olsa b o ‘ladi. Tushunchani mustahkamlash maqsadida «vasat nuqta»larini tikka qarab qavatlash usulidan foydalanilsa, quyidagi riyoziy sarhisob son — miqdor daraja burchaklari insho topadi. «Makon» tizimining quritma shakli. Ushbu shaklni oddiy yozuv katak daftarida tasawur qilinsa, u holda: — katakning sathi ufqiy chiziqni, shifti uning parallel chizig'ini, sathga ikki yonlama parallel tik to‘g‘ri chiziqlar hajm jihatidan necha son — miqdor ko'rsatkichiga ega b o ‘lmasin, uni teng iqlim daraja burchaklari o ‘zgarmas qiymat sifatini saqlaydi. © © (1) ufqi a ’mudiy nuqta ( 2
© vasat nuqta © 45 V
90V i. 45° 22,5° 11,25 1- 2- 3- 0,5 katakdan: nasxxatining nishabligi kelib chiqadi
Shunday qilib, kataklar yig‘indisiga binoan nishablik burchak darajalari aniqlanishi m um kin. Yodda tutm oq lozim ki, daraja ko'rsatkichlarining teng taqsimoti qalam ravishini sozlash uchun xizmat qiladi. Yana bir usulga diqqat qiling: 0 ‘q kesishm a chiziqlarning faqat sh im oliy sharqiy chorak iqlimlarida xat turlariga ajralish va ularning nishablik darajalari: 90° 0°
masofasiga binoan teng taqsimot nuqtalarini belgilash usuli: 90 V 4 %' " 45V 33,75V 22,5V 11,25V OV
360V Xat turlariga dalolatiy teng taqsimot ko‘rsatkichlari 90°—0° L L «Kufly xati» (asl xat asoschisi) I taqsimot 45° burchakda «suls» va «ta’liq» xatlari II taqsimot 22,5° burchakda «riqo’» va «nasta’liq» xatlari III taqsimot 67,5° burchakda «devoniy» xati IV taqsim ot 11,25° burchakda «nasx» xati V taqsim ot 33,75° burchakda «muhaqqaq» va «rayhoniy» xatlari VI taqsim ot 56,25° burchakda «nim shikasta» xati VII taqsim ot 78,75° burchakda «shikasta» xati tarm oq oladi. M azkur daraja ko'rsatkichlariga nisbatan taqribiy daraja k o 'rsat- kichli x atlar — tu rd o sh xatlar deyiladi. Qaysi taqsim otga yaqin k o ‘rsatkichda ifodalansa, u xatni o ‘sha asl xatga turdosh deb talqin qilinm og ‘i shart. N uq talarn ing h ar biri 1 iqlim b o ‘y va en hududlariga teng. 1 iq lim n in g h an d asa va riyoziy k o ‘rsatkichi 22,5° b u rch ak b ilan kesishuvchi nishablikga ega. Dem ak, m akonning um um iy hudud iqlim lari jam i b o 'lib 7 qavat nuqta va xuddi sh u n ch a yastaniq yon m a-y o n saf tortgan nu qtalar yig‘indisiga teng. Iqlim larning eng yuqori cho'qqi qirrasi shimoliy qutbni, eng quyi nuqta qirrasi janubiy qutbni bildiradi. Y onm a-yon saf tortgan nuqtalar alif shaklining naqt m a rk a z in i, u fq iy s a tr c h iz ig 'ig a d a lo la t s ifa tid a , te n g b o ‘lak hududlariga ajratadilar. N atijada, m akonning o 'q chiziqlar kesishmasi hosil bo'ladi. Ufqiy yastangan nuqtalarning o 'n g ta ra f chekka qirrasi sharq ufqini, chap ta ra f chekka qirrasi g'arb ufqini anglatadi. M akonning o 'q chiziqlar kesishmasi tutashgan m arkaziy tayanch nuqta h ar tarafga yo'nalish u chun boshlang'ich hisoblarni boshlaydi. Tasvirga qarang:
с ‘arl )iy I ж II Ж
Ж ж ж ж
9 . 9 . 9
а — tik qavat n u q ta lar b o ‘yi; b — sharqiy ufqqa yastangan iqlim lar hududi; d — g‘arbiy ufqqa yastangan iqlim lar hududi; e — m akonning hosila o £q chiziqlar kesishmasi. N avbatdagi vazifa — hosila o ‘q ch iziq lar kesishm asining eng chekka qirralarini uchm a-uch to ‘g‘ri chiziqlar bilan tutashtirib, yaxlit m akon qurilm asiga erishishdir. U fqlar qirra uchlarini q utblar qirra uchlariga tutashtirib hosil qilingan makon tizimi, ayni chog'da yozuv quroli qora q alam ning m ushkfom i tasvirlagan n u q tan in g m ikro- m akonidan dalolat beradi. Ibtidosi 7 iqlim dan iborat m ushkfom nuqtasi yana b ir qancha falsafiy tush un chalarn i o 'zid a mujassam etgan. Shim oliy qutbdan jan u b iy qutbgacha tik y o ‘nalgan to ‘g ‘ri chiziq — «Alif» shaklini bildirsa, sharqiy ufqdan g ‘arbiy ufqqacha yastaniq to ‘g ‘ri chiziq «Be» shaklini yodga soladi. Pirovardida alifbe ramziy shaklgina em as, balki barcha alifbo jadvalidagi harflarning paydo b o ‘lishlari ham da «hayot va m am ot» tu rm u sh tarzlarini nam oyon etuvchi bir m o'jizakorligi m a ’lum b o 'la d i1. M asalan: ufqiy satrni uzuvchi m unfasl g u ru h harflariga nisbatan fikr-m ulohaza qilinsa, ularning nim a u chu n ufqiy satr ch izig 'ini uzishlari oydinlashadi. 1. A lif shakli m akonni teng ikki ufq bo'shliqlariga ajratadi. Shimoli g ‘arbiy janubi g‘arbiy iqlim bo‘shliqlari; Shimoli sharqiy, janubi sharqiy iqlim hududlari 1 Alifbo h arflarining h a r b ir vasat nuqtasi, m akon haddlariga ish o ra sifatida ifodalangan m ikro «alif»ni yodga solib turadi. Sh.qutb
Q ) } Sharq / „' shakli
J.qutb U m akondan na yuqoriga va na quyiga chiqa olm aydi. 2. Dol va Zol shakllari makonning shimoli sharqiy iqlimlarini ufqiy satrga tutashtirgach, m a’no anglatishni davom ettirib, to o ‘q chiziqlar kesishm asining m arkaziy nuqtasiga yetib, o 'z shakllarini ( o ‘sha nuqtaning shim oli sharqiy mikro iqlim larida) yakuniga yetkazadilar. Shq
Shq «Dol»
h a rf shakli Sharq
w \ Sharq «Zol» h a rf shakli 4' Jq
m ufradot vaznlariga k o ‘ra ifodalari. D ol shakli o ‘zi egallagan iqlim haddlaridan na g'arbga va na janubga tom on chiqishga haqqi yo'q. Zol shakli ham xuddi Dol sifatlariga ega. A m m o, zol shaklining aham iyatli jih ati uning tojidir. Toj (nuqta) m akonning eng shim oliy qirrasini zabt etib, zolning ajralm as m a ’no anglatuvchi shakl unsuri hisoblanadi. Shq
3. Ro 4. Ze
J J
----- Sharq Jq Shq ----- Sharq Jq m ufradot vazniga ko‘ra ifodasi m ufradot vazniga ko‘ra ifodasi 5. Je
j Shq
\y г ----- Sharq Jq m ufradot vazniga k o ‘ra ifodasi m ufradot vazniga k o 'ra ifodasi M azkur h a rfla r o ‘z sh ak llarin i o 'q c h iz iq la r kesishm asining tayanch markaziy nuqtasidan boshlab, janubi g‘arbiy iqlimJarini teng yarm idan kesib o 'tib , m akonning g 'arb ufq qirrasini jan u b iy qutb qirrasiga tutashtiruvchi enlam a yon to 'g 'ri chiziqqa taqaladi va xuddi shu kenglik iqlim larida o 'zin in g to 'liq m a’nosini anglatadilar. A m m o, Z e Ro dan bir nuqtasi bilan, Je Ze dan uch nuqtasi bilan farqlanadi. Vov shakli esa, go'yo Je ning uchala nuqtasini bir- biriga ulab, yaxlit holga aylantirgach, so'ng sof Ro shakliga ulanib, o 'z m a ’nosini anglatadi. Bu harflar ham ufqiy satr chizig'iga yeta olm aydilar. M a’lum b o 'ldik i, m unfasl guruh harflari o 'z m akonlaridan ufqiy satr chizig'igacha hech qachon chiqa olm aydilar. Shuning uch u n ushbu h arflar xoh alo hid a, xoh so 'z ishtirokida q o 'lla n ilg a n d a, u la rd a n s o 'n g a lb a tta b ir k atak ta sh la b , yangi s a tr c h iz ig 'in i boshlovchi h a rf shakli yoziladi. Biroq, so 'z tarkibida faqat munfasl g u ru h h a rfla ri ish tiro k q ilg a n d a , bu h a rfla r o 'z a r o u fqiy sa tr chizig'isiz «bir butunlik»ni ifodalaydilar.
A rab yozuvidan lotin, slovyan yozuvlariga alm ashtirish va aksinch a yozuvga olish u c h u n quy iroq da m axsus m avzu bay o n etiladi. M avzu nom i «Tabdil qoidalari». Alifbo harflarinin g m uttasillik xususiyati qanday sharh lan ad i? U shbu savol ju d a o 'rin li b o 'lib , alifbo harflarining «Im loviy shaxs» ekanliklariga yana b ir falsafiy m ushohadaning bayonini talab etadi: 1.
« H a y o t m u h iti» tu s h u n c h a s ig a s h a rh : h a r k u n i q u y o sh sharqdan chiqib, m a ’lum davr m uddatda g'arbga botadi. Qiyosiy: D av ron
inson tu g ‘iladi va m a ’lum m uddat um r ko'rgach «boqiy dunyoga» rihlat qiladi. a) H ayotlik davrini nisbiy 1 raqam ko'rinish, b) M am otlik davrini nisbiy 2 raqam ko'rinishda ta sa w u r qilinsa, har ikkala ko‘rinishda ham m akondan chiqm agan holat saqlanadi. Arab yozuvining asl m ohiyati m azkur falsafaga asoslangandirki, m uttasil guruh harflari, aynan m ana shu fikrni isbotida gavdalanadi.
shul jihatdurki, h a rf ufqiy satr c h iz ig ‘idan o ‘z u n d o sh yoki c h o 'z iq unli h a rf sh ak lin i m a ’no anglatuvchi qismini ifodalagach, siyoh izini tindirm ay o 'sh a ravishda u fq iy s a tr c h iz ig 'in i g 'a rb g a o 'z a n la y d i. U n d a n keyingi s o 'z ishtirokidagi h a rf ham uzluksiz ulanib yozilaveradi. Download 2.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|