A. shoyunusov arab xattotligi
MUSHK KENGLIGI VA UNING IMKONIYATLARI
Download 2.26 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1 turkum yozma mashqlar
- G‘arb
- Sharq ------- ^Janub G‘arb Shimol Janub Shimol G ‘arb ufq
- ARAB ALIFBO HARFLARINING OZARO BOG‘LANISHLARIDA MURAKKABOT ILMINING NAZARIYA ASOSLARI VA AMALIYOTIDA
- ALIFBO HARFLARINING SATR CHIZIGINI HOSIL QILISHDA LOZIM ME’YOR-OLCHOV BIRLIKLARI
|
MUSHK KENGLIGI VA UNING IMKONIYATLARI Xat bituvchi uchun quyidagi yozm a m ashqlar turkum i, nihoyatda zarur. Bu m ashqlar m arom iga yetgach, xushxat shakllana borib, xushnavis xattot darajasiga erishtiradi. 1 turkum yozma mashqlar: 1.
M u sh k ken gligida rosiy 90° b u rc h a k b ilan ufq c h iz iq q a yetishish va xuddi shu harak atn i, shaklning b o 'yi barobar oraliq m a so fa q o ld ir ib , b ir n e c h a b o r y o z ish : o 'lc h a m i
kengligidan, to 7 m ushk kengligigacha bo'lishiga intiling: Izoh: Ilk m ashqlarni katak daftarga yozish m a’qul. Y o‘l-y o ‘l chiziqsiz varaqlarga yozishda esa, quyidagi m ahorat usullaridan foydalanish m aqsadga muvofiqdir. Xat o ‘ng tarafdan chap tarafga, ufqiy 0° burchak uzan ish id a b itilg an d a, dastlabki rosiy shaklning b o 'y -b a sti m e ’yor vazniga aylanadi. Y a’ni, un ing yuqori qirra nuqtasi keyingi shakl u ch u n yuqoridan quyiga m ushkni harakatga keltirishga ishora etsa, quyi nuqtasi va u ndan shim oli g‘arbga 45° burchak bilan nuratish usuli orqali, yangi yoziladigan shaklning oraliq masofasini bildiradi. Bu usul, h ar q an ch a m ushk kengliklariga teng b alandliklar b o 'lg an c h o g ‘da h am , o 'z in in g asl m ohiyatiga tayanishga u n d ab tu rad i (ishora va masofani aniqlash uchun aksincha, qirralarga nisbat qilish m um kin). 90° va 45° bu rchak bilan nuratish usulining qo'llanishi 3 m ushk balandlik: o‘tkir burchaklarni «yumshatish» usuliga ahamiyat qiling; >4 « ^ . / v s / s e . *.
•> ajralgan unsurni ulashda biroz mushk quyi yoki yuqori harakatlantiriladi; natijada, ulangan chiziq lar va ularning o4kir bur- chaksiz bitilishi namoyon bo‘ladi. H arakatlar aw algisi yuqoridan pastga, ikkinchisi ufq chizig‘idan yuqoriga. M ana shu tartib tam oyili asosida ushbu m ashq 67,5° burchak; 45° burchak; 22,5° burchak va 11,25° burchak og‘ishliklarda ham bajarilsin. M ushk kengligida rosiy n o ‘xot chizing va uning 4 tarafiga teng bino biting: a w a l rosiy n o ‘xot kengligiga barobar oraliqda, uning 4 qirralariga 45° burchak tutashtirilishi m um kin b o ‘lgan fazoviy nuqta- larni aniqlang. uvw А л >
Э&К S o ‘ng m ushk kengligini rosiy 90° burchak bilan sozlab, ufqiy 0 da nuqtalarni birlashtirib, yana o ‘sha boshlang‘ich holatga yuksalib, navbatdagi kesishuv nuqtaga yeting. Va nihoyat u nuqtadan mutavoz y o ‘nalishi bilan aw algi nuqtaga yetishtiring. H osil b o ‘lgan rosiy n o ‘xot b in o sin i o ‘ng u fq d an ch izish n i boshlash, k o ‘z cham alash m alaka-k o ‘nikm asini o ‘stiradi.
M ushk qoldirgan siyoh izlarining farqlanish sababini kuzating. 4 h o la td a m ushk kengligi so zlanib, xuddi sh u n d ay m ashqni bajaring va m ushk shiqqalarining taqsim otlariga diqqat qiling. B ur chak darajalari oqqan m ushkni turli ° burchak og‘ish va yuksalish, yastanish va nishab olish kabi duktlar bilan foydalanish m um kin. A m m o, bitikda siyoh tegm ay qolgan (barcha m ushklar kengligiga ham taalluqli) izlarni, o ‘ngdan ham chap tom ondan ham siyoh bilan to 'ldirishd a jaliy-xafiy shiqqalari dinam ik harakatga kiritiladi. X at- totga eng qulay yozish — sharoitiga ham b og‘liq. Rosiy o ‘q dukti intilib yetgan fazoviy (janubi g ‘arbdan) bo^shliq- dan yuksalishni shimolga tom on o ‘zgartiradi. Ufqiy dukt ham undan ibrat oladi. T olibi ilm larni «husnixat, xattotlik» fanlariga m u n tazir etish uchun, ushbu imloviy qonuniyatlar, ularning sir-asrorlarini quyilarda kuzatam iz. — Agar, rosiy o ‘q dukti janubi sharq yoki janubi g‘arbga shuning dek, ufqiy o ‘q dukti shimolga yuksalganda-chi? D em ak, m ushk 6 7 ,5 V bilan qog‘oz yuzida siyoh sizsa: 1. Rosiydan sharqqa ufqiy dukt chizsa, to ‘laqonli siyoh izini chizadi. 2. Ufqiydan shimolga rosiy dukt chizsa, og‘ish burchagi 6 7 ,5 V ga teng «N. vasat» n o ‘xotining kengligini ingichkalashtirib, ifoda etadi. Arab yozuvi 3 xil TTT4 burchaklarning (m untazam ravishda) ketm a-ketlik tamoyiliga asoslangan holda tizilib, ufqiy satr chizig‘ini hosil qilish u ch u n q o ‘llaniladi. S a tr chizig‘i — so ‘z tarkibida ishtirok etgan harflarning m unfasl guruhidagi harflardan boshlansa, u harflar o ‘z m a ’no anglatuvchi u n su rlarin in g y ig 'in d isi aks to p tirg an qiyofaga erish gach , u fq iy o ‘zanni hosil qilgan hisoblanib, o 'zid a n keyingi harfni bir m e’yoriy u n s u r u z u n lig i m iq d o rid a jo y ta sh la b y a n g itd a n u fq iy o ‘z a n y o ‘nalishini hosil ettirish u chun, m a ’no anglatuvchi qiyofasini aks ettirish bilan so 'znin g m ohiyatini imloviy jihatg a kiritadi. Aynan m ana shu imloviy amal bilan so ‘z ishtirokidagi harflarning satr ustki va satr ostki qism larini m a ’lum bir o ‘lchov vazniga solib, tartibli bitik hosil qilish u ch u n harakat qilinadi. H arakatning bosh om ili — harflarning m ufradot ilmiga javoban, imloda to ‘g‘ri ifodalanishidir. T o ‘g ‘ri ifodalanish esa, har bir harfning alifga nisbatan qabul qilingan nuqtalar vositasi bilan o ic h a n u v c h i hajm larining m e’yor m iqdorlaridir. Sh Sh S h G ‘ ga Janubi G 'arbga 7 -° / i ShSh ga Janubdan M e ’yor m iqdorlar — harfning uzunligi, balandligi, egik yoki tekisligi, yupqa siyoh izli yoki qalinligi, shakl aks ettirgan harfning unsurlari y o ‘nalgan taraflarga yuksalish yoki pasayishi kabi har bir jihatlarning oraliq m asofalarini aniq tizim ga solinishi u ch un xizmat etadi. A m m o, zikr qilingan jih a tla rn i lo ‘nda ifoda etish u ch u n , xattotlik fanida, rosiy kvadrat — m u rab b a’ va vasat kvadrat — m urabba’a, ham da m utavoz kvadrat — m urab ba’ qo'llaniladi.
2. vasat (o ‘rta qiyalik — rom b shakl); О 3. m utavoz (ufq chizig‘iga — parallel chiziqlar). Izoh: H ar bir kvadrat og‘ish burchak darajalariga k o ‘ra, yana yarim , chorak, nim chorak, ju d a qiya, to ‘liq kabi atam alar bilan qo'llanishi m um kin. Ushbu juftlikni birlashtiruvchi n o ‘xot — rosiy va mutavoz n o ‘xot- larning satr chizig‘idagi tutash nuqtasi sanalgan m akondan o ‘rin olgan vasat — o ‘rta n o ‘xot b o ‘ladi. D arhaqiqat, rosiy n o ‘xotning 3,5 iqlim balandlik va ufqiy kengligi, ham da shu ncha iqlim va kengliklarga ega m utavoz n o ‘xotlar yaxlit, b ir T T T 4 b u rch ak g a ay lan ad ik i, bu b irlash tirilg an n o ‘xotlarg a yangicha tavsif lozim k o ‘riladi. Y a’ni, tabiatan rosiy n o ‘xot ufqiy satr chizig‘iga o'zin ing shim oliy qutbi va g ‘arbiy ufqi bilan joylash gan. M utavoz n o ‘xot ham , xuddi shunday tarzlar bilan jo y olgan. Biroq, tasvirni tahlil etilsa, ko‘chirilish bilan har ikki m urabba’ni birlashtirib, yangi m urabb a’ni tashkil qilinadi. Shimol
G‘arb G ‘arb
J all Ilk
Sharq USCH G‘arb Щ Sharq ufqiga bo‘lakni joylab
quyiga joylashgan sh un ch a iqlim kengliklarini bir bu tu nlikda birlashtiruvchi — tom onlari teng to ‘g ‘ri to ‘rt burchak shakl VN m urab b a’dir. U ning sharq -g ‘arb ufqlari — aynan, ufqiy 0° dagi satr chizig'idir. Shim ol va jan u b qutblarini esa, bu shaklning eng yuqori va eng quyi burchaklarini tutashtirgan vertikal 90° burchak bilan og'iq o ‘q chiziq belgilab q o ‘ygan. H ar doim ushbu o ‘rta T T T4 b urchak shaklning ichki hudud b o 's h liq la rin i, te n g qism larg a ta q sim la n ad i. Bu ta q sim o td a — shaklning shim ol va jan ub , sharq va g 'arb kengliklarining har biri 3,5 tadan ifodalanishi shart. Arab yozuvi — n o a n ’anaviy tam oyil asosida shakllangan xat va u ja h o n xalqlarining qadriyatidir. Bu yozuv ufqiy (sharqdan) yo‘nalish bilan, alifbo harflarining m a ’no anglatuvchi unsurlarining yig‘indilari va u larning bu satr chizig‘ida egallagan m avqe’lariga asoslanib, quyidagi uslubda tadqiq etilishlari m um kin: 1. Satr chizig'ini hosil qilgan har b ir harfni uch xil T T T 4 b u r chakga joylashtirish uslubini qo'llash orqali; 2. Satr chizig‘idan quyida jo y olgan harfning ismiy <ф> yakuniy u n su rin i ham , xuddi shu nd ay tengliklarga ega T T T 4 bu rch ak g a joylashtirish uslubi bilan tadqiq etish; Birinchi uslubning q o ‘llanishi, faqat harfning m a ’no anglatuvchi qismini va uning ufqiy satr chizig'ida egallagan siyoh izi barobaridagi yastanish masofasi aniqlanib, o ‘sha kenglik miqdori — satr chizig‘ini hosil qilgan <£> raqam h arf ko'rinishini o ‘z ichiga oladigan hajmdagi TTT4 burchak shaklida joylashtirilishidir. 1 1 1 4 burchakning holati ufqiy satr chizig'iga nisbatan 90° burchak vertikallikda b o'lish i talab etiladi.
3. Satr ch izig 'ini, xat turiga xos og'ish burchak darajasiga b o 'y - su n d irib , ufqiy y o 'n a lis h d a n ja n u b i g 'a rb iy to m o n o 'z g a rtirib , h arfn in g ф raqam k o 'rin is h — ism iy h o la tin i aksi, s a tr ostki m utavoz n o 'x o tid a joylashadi (ifodalanadi). 1 1 1 4 burchakning holati, xuddi rosiy n o 'x o t hajm ida bo 'lib , satr ch izig 'iga un in g o stidan tu tash ib , parallel — m utavo z sath larn i bildiriladi. A m m o, h ar ikki n o 'x o t birdek ko'rinadi. U shb u ju ftlik n i b irla sh tiru v c h i n o 'x o t — rosiy va m u tav o z n o 'x o tlarn in g satr chizig'idagi tutash nuqtasi sanalgan m akondan o 'rin olgan vasat — o 'rta n o 'x o t bo'ladi. D arhaqiqat, rosiy n o ‘xotning 3,5 iqlim balandlik va ufqiy kengligi, ham da shuncha iqlim va kengliklarga ega m utavoz n o ‘xo tlar yaxlit, b ir T T T 4 b u rch ak g a a y lan ad ik i, bu b irlash tirilg an n o ‘x o tlarg a yangicha tavsif lozim ko‘riladi. Y a’ni, tabiatan rosiy n o ‘xot ufqiy satr chizig'iga o 'zin in g shim oliy qutbi va g ‘arbiy ufqi bilan jo y lash gan. M utavoz N o ‘xot ham , xuddi shunday tarzlar bilan jo y olgan. Biroq
Istisno sifatida rosiy va m utavoz n o ‘xotlam i a ’m udiy n o ‘xot shaklida birlashtirilishi ham mum kin. Bu shakl — vasat n o ‘xot alifiga baro bar o ‘q chiziqqa ega qilinadi. ARAB ALIFBO HARFLARINING O'ZARO BOG‘LANISHLARIDA MURAKKABOT ILMINING NAZARIYA ASOSLARI VA AMALIYOTIDA HARFLARARO BOG‘LANISH JARAYONINING TEXNIK JIHATLARI HAMDA YOZUV QALAMINING ROLI Husnixat — yozuv (im lo) qoidalariga rioya qilib yozishni ta ’lim b e ra d i. Bu fan — b a rc h a xil y o z u v la r u c h u n h am , u m u m i y aham iyatga m olikdir (iyeroglif, sanskrit, lotin, krill va b.y.). Arab yozuvi — o ‘ziga xos, m urakkab im lodir. U ning m a’no anglatuvchi, satr chizig‘ini (ufqiy dukt sharqdan g ‘arbga) hosil qilgan ko‘rinish, h am d a h arfn in g yakka h o la t (bu k o ‘rin ish n i s o ‘z y ak u n lo v ch i ho latdag i harf) shakli m avjud. Arab yozuvi — katta va kichik toifalarga ajratilm ayd i. H arflar — o ‘zaro hu quq va m u sh o h ad a tariqasida teng hisoblanishadi. Arab yozuvining litografik, m atbaa, q o ‘lyozm a uslublari mavjud. U larni turli xatlar turkum ida istifoda qilinadi. U ning — kufiy (0°lik yassi ufq chizig'ini hosil qilib, so ‘z va m atn m a ’n osini ifoda etadi. Yozilish usuli — faqat 90°L va 45°Z.larning q o ‘llanishi bilan xususiyatli xat tu ri), nasx (ufqiy satr chizig‘ini 11,25°/. ja n u b i-g 'arb g a og‘ishlikda h a rf unsurlarini hosil q ilg ach , y an a u fq q a yu k salib , o ‘z x u su siy atin i m a zk u r Z °sid a og‘ishlik bilan takrorlayveradi), riqo (ufqiy satr chiziqni
og‘ishlik va 67,5°Z. shim oliy-g‘arb duktida ufqiy satrdan yuksaladi, ushbu jihat doim iy takrorlanib turishi bu xat xususiyati hisoblanadi),
(ufqiy satr chizig‘ini 22,5°/. o g ‘ishlikda 0° ufqdan jan u b i g'arbga tom on h arf m a ’no unsurlarining o ‘zaro bog‘lanishlari uchun, og ‘ish — V dan shim oli sharqqa 79—85°Z. gacha yuksaladi (alif harfi u ch u n nisbatan) yuksalish yakuni u n su ri), suls (ufqiy satr ch izig 'in i 4 5 °/. o g ‘ishlikda ja n u b i g ‘arb to m o n boshlab 6 7 ,5 °/. yuksalishlikni sh im o li-sh a rq q a yuksalib, yakunlaydi), muhaqqaq
(33,75°/. xatlarining xususiyatlari, deyarli suls xatiga o ‘xshash), devoniy (ufqiy satr ch izig ‘ini u fq lar kesishish nuqtasidan 112,5°/. shim oli g ‘arbga yuksalib, avj nuqtasidan 67,50°Z. og'ishlikda ja n u b i-g ‘arb to m o n og‘adi. U shbu harakatlanish uning xususiyatidir), h am d a ta ’liq, n asta’liq, riqo, devoniy xat turlarining q o rish iq u n s u rla rid a n u y g ‘u n lik k a s h f etg an — sh ik a sta (nim
xat turiari hozirda h am , keng istifoda qilinadi (bu xat turi kufi xatidan boshqa barch a o g ‘ishlikga) egadir.
Arab yozuvi — harflarning hajmi — sham oyili tufayli, ufqiy satr chizig‘i kesib turuvchi chiziq uzra sharqi g ‘arbiy, shim oli-janubiy kenglik to m o n la rn i yaxlit holda tu ta sh tiru v ch i 4 L shakl ichid a bitiladi. Bu shakl «vasat m urabba’si» nom i bilan yuritiladi. M azkur m urabba’ — alifbo harflarining mustaqil holatidagi (param etr) b o ‘y- bastini tashkil qiluvchi, qalam kengligini aks etuvchi m ushkning ufq ch izig ‘iga 45 °L o g 'ish lik bilan q o ‘yib chizg ach, hosil qilin g an , to m o n lari teng 4 / . shakldir. Z ik r etilgan xat tu riari, (kufiydan tashqari) o ‘z xususiyatlariga binoan, v asat n o ‘xotning sh arq -g ‘arb ufqlarini, o ‘zlari og‘dirgan L° lariga og‘diradilar. Ammo, vasat n o ‘xot shakli m iqdorida m ufradot talablariga javobgardirlar.
S h u n d a y q ilib , yozuv — m a ’lum v o sita b ilan oq q o g ‘ozga tushiriladi. Bu v o sitachi yozuv quroli — q alam n in g m ushkidir. M ushk — ikki qutb nom i bilan yuritiladi. K o'rsatkich barm oq tarafni — shim oliy iqlim uchi (ilmda uni «xafiy» uchi deyiladi) ham da bosh barm oq ushlagan tarafni — janubi iqlim uchi (ilm da — «jaliy» uchi deyiladi). Bu u ch lar m ikro iqlim lardan tashkil topgan. H ar biri 3,5 m iqlimga teng. M ushkning um um iy 7 m iqlimi — alifboning aw al harfi — alifn i aks ettirad i. Bu h o d isan in g m a ’no va m azm u n i quyidagicha ifodalangan: — Q alam uch i — m ushkning shim ol va ja n u b q u tb larin i tik yo'nalishiga rostlab, ya’ni tutash u ch lar xafiy + jaliy = 90°L rosiy holda siyoh sizilsa, tik ingichka shakl chiziladi. Shakl esa, alifning m ikro ko'rinishidir. M u h im va z a ru r bu tu sh u n c h a o rq ali, m ushk im k o n iy atlari oydinlashadi. Y a’ni, shim oliy va jan u b iy kengliklarni, m ushkning
teng yarm i oralig‘ida, shiqqa joy olib ajratib turadi. U siyoh ush- lanishi u chu n m akon vazifasini ham da q og‘oz yuzida aks topajak siyoh izini, teng m uv ozan at bilan chizilishini kuzatib, tartib g a chorlab turadi (boisi, vasat no‘xotning 4 atrofi; ufqiy satr chizig'idan barobar kengliklarda bitilishidir). Bunday vazifalam i u quyidagicha bajaradi: — Xattot qalam ni istagan yo‘nalishda yurgizsa va uni turli-tum an og‘ishlarga d u ch o r qilsa, uning bu og'ish va «sinish»larini: pastga yurgizganda, m ushkning ushlanish L° siga binoan, ingichka, o ‘rta qalin va o ‘ta quyuq izlargacha qoldirilgan siyoh izidan, ja n u b i- sharqiy tik holatda qalam yurgizilgani m a’lum boMadi; — yuqoriga ham , yuksalgan eng avj quyuqlikgacha bo‘lgan siyoh izlari orqali janubdan shimoli g ‘arbga harakat qilgani ravshan b o ‘ladi. A m m o, nim a u ch u n bunday teran dalil — javob b o ‘lm oqda? Sababi, inson b iron tekis ashyoga xat bitar ekan, albatta chiziq- lam ing ashyoga chizilish trayektoriyalari va ularning avjlarga yetish- larini past va yuqori qutb y o ‘nalishlarga asoslanib, m a’no ifodalashga harakat qiladi. M ushk xatning t o ‘g ‘ri-q in g ‘ir, egri-bugri, g ‘ad ir- budur, aylana, yarim aylana va shuning kabi ko‘plab chiziq yo‘nalishi o ‘zgartirilgan akslarni ifodalantiradi. M ushk uchining asosiy xizmati — bu uning shiqqalari (m ikroiqlim lari) siyoh sizgan nafis, m uloyim va kuchli oqim ni ifodalashga im koniyatining yetarligidir. Z ik r qilib o ‘tilganidek , arab yozuvi vasat n o ‘xotining h ajm - sham oyiliga asoslangan. Bu asoslarni m ufradot ilmi o ‘rgatadi. ALIFBO HARFLARINING SATR CHIZIG'INI HOSIL QILISHDA LOZIM ME’YOR-O'LCHOV BIRLIKLARI « M u fra d o t» — a ra b c h a s o ‘z b o ‘lib, b iro n m avjud jism yo m oddaning hajm i va sifatini m a’lum o ‘lchov birligida gavdalani- shini tasvirlash hisobidir. U ning alifbo jadvaliga q o 'llan ish i, h arflarning ikki xil talq in qilinishlari vajhidandir: 1. H arfning atoqli, m ustaqil ismga ega holati. 2. H arfning m a ’no anglatuvchi — satr chiziq hosil qilishi uch u n belgilangan (uzunligi, balandligi va bog‘lanish yoki bog‘lanmasligi) masofa m iqdorining o ‘lchov birlik holatidir. 1-izoh: S o ‘z ishtirokidagi, tarkibidagi satr hosil qiluvchi unsurni
ifod alanu v ch i atoq li harfni <ф> raqam li to 'liq shakl unsuri deb yuritiladi. ф raqam k o ‘rinishli (harfning m a ’no anglatuvchi) unsurlari ->
iqlim kengliklarida satr chizig'iga joylashgan teng tom onli 4 L shakl m iqdori hisoblanadilar. ф raqam harfning to'liq shaklini hosil qiluvchi yakuniy unsurlar esa, satri mutavoz no‘xot iqlim kengliklarida satr chizig'iga tutashgan holda quyiga tom on siyoh tortilganda, hosil bo'lgan teng to m onli 4 L shakl m iqdori hisoblanadilar. 2-izoh: M azkur ikki TT T 4Z. ning shim oliy qutblari ufqiy tabiiy satr chizig'iga tutashgan. A m m o, ichki qutbiy o 'q chiziqlari esa, um um iy tutashtiruvchi nuqtaga ega em asdirlar. Birdan bir chora, ularning «X.j, J.x.» qutblarini b ir tik chiziqqa tutatishdir. H ar ikki teng tom onli 4 z ./( l va 2-rasm lardagi) o 'z tabiatlariga ko'ra, ufqiy satr chizig'iga faqat yo quyiga ilinib, yoki uning sirtiga tushirilgan h olatd a joylashganlar. Biroq, hech biri na shim ol va na janubga bir-birini bog'lay olm aydi (2-rasm ). C hunki ularni (
satr chizig'i o 'z in in g gorizontal y o 'nalishi bilan ajratgandir. Birdan bir xaloskor — bu (ayni ikkala 4 /. shakllarini to 'liq b o 'y -b asti va tom onini ifodalovchi) vasat n o‘xotdir (vasat — arabcha so 'z bo'lib, «o'rta», «oralarning aniq masofasi», cham alash sifatlarni anglatadi). Fikran, sa tr chiziq no'xotlarining balandligi va chuqurligi teng. A m m o, qutblari ufqiy satr chizig'iga parallel. U larning ichki sifatlari rosiy va m utavoz m azm un ifodalagan b o 'lsa-d a, m ohiyatan, zohiriy Download 2.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|