A. shoyunusov arab xattotligi
Download 2.26 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Isboti: Xafiy Ufqiy satr chizigM G arb -4------------------------- Jaliy Xafiy _ Sharq Jaliy jaliy Rosiy N o‘xot (Vertikal) Mutavoz (Parallel) Jaliy xafiy —— f / W —' ' Mutavoz nazarda, o'zlari tayanib turgan ufqiy satr chiziq bilan parallel nisbat ko'rinishiga egadirlar. VN esa, ufqiy satr chizig'ini rosiy yo'nalgan o 'q chiziq bilan kesib o 'tad i. N atijada, shim ol va janub, kesilish sharq va g'arb tom o nlari vujudga keladi. Bu hodisa, satr chizig'ining usti va ostidagi n o 'x o t- larni tutashtirish im konini yanada oshiradi. Aslida, kesishish n u q ta sidan 45V nuratib (proyeksiya), sh im o li-q u tb uchini satr ustidagi 4 Z n in g xafiy nuqtasiga yetkazish, xuddi shu 4 5 V nuratishni janubi sharq uchini satr ostidagi jaliy nuqtasiga yetkazish orqali, h ar ikki 4 L shakl no 'xotlar uzviy bog'lanadilar. G aldagi vazifa, ufqiy va rosiy o 'q chiziqlar kesishgan nuqtadan shim oli-sharqqa va o'sha nuqtadan janubi g'arbga 4 5 V og'ish nurashlikda, ufqiy satr chizig'ining shi moli sharqiy va janubi g'arbiy bo'shliq kengliklaridan, aniq 4 L shakl to m o n larin i hosil qilib, ularni h ar ikki n o 'x o tn in g tu tash m ag an nuqtalariga teng m asofada biriktirishdir.
suratda vasat n o 'x o ti va u nin g rosiy va ufqiy kesishgan o 'q ch iz iq la ri, teng to m o n li to 'g 'r i 4 L ni n u ratilg an bo'shliqlard an, yangi, teng tom onli Z.lar vositasida hosila shakli, siyoh rangli ehtim oliy o 'q chiziqlar, har ikkala shaklda turli tom onga ufq yo'nalishda yo'nalgan. O 'ngdan yozish qoidasida, satr chizig'i odatiy chiziq va ufqiy yo'nalgan sath uzra bem alol, qulaylik va oson- u ravonlik sezilib turadi. U ch n o ‘xotda harf tashkiloti Alifbo harflarining uchala (rosiy, v a sa t, m utavoz) no‘xotlarida ismiy shaklini ifodalashida — mufradot mezonlari M ufradot xususiyatlari: Ufqiy satr chizig'ining qalinligi 6 7 ,5 V ostida ushlangan m ushkga xos qalinlik b o'lg an i uch u n , bu qalinlik — 1/2 m ushk deb uni 2 ga k o 'p a y tirish lozim . Siyoh qalinligi m ushkning eng qalin — jaliy hajm ini beradi. Tik tushuvchi unsurlar
kengligi 1/4 barob ar taqsim otda, nim vasat, y a ’ni yarim kenglik m iqdorining teng yarmiga barobar kenglik hisoblanadi. U ning dukti rosiy nim vasat b o ‘lgani u chun, ufqiy dukti — vasat kengligiga teng b o ‘ladi. Xuddi shu nisbat tariqasida nim jaliy kengligi — rosiy bo ‘lib, uning ufqiy dukti 1,5 jaliy b o ‘lishini talab qilar edi. D em ak, xat turining xususiyatiga binoan tenglam a duktlar hajmi chiqariladilar. VASAT NUQTANI SIYOHGA OLISH TEXNIK JIHATLARINING AMALIYOTI X atto tlik fani va u nin g s a n ’ati ayn an ushbu n u q ta shakliga e ’tiborda shakllangan. Q alam m u s h k fo m in in g e n -k e n g lik m aso fasi te n g y a rim g a sozlanib, m ushkfom alifining qiyaligi 45° burchakni ko‘rsatishi shart. M ana shu kenglik va qiyalik saqlangan holda qalam m ushkfom i qog‘oz sirtiga y uzlan tiriladi. B otirilgan siyoh nim yuqqanligiga yarasha, u n i 45° b u rch ak nishabligida shim oli g ‘arb d an ja n u b i sharqqa tortiladi. Siyoh izi to vasat nuqtaning shim oliy va janubiy qutblari tutash gan alifni aks to p tirg u n ch a, shoshilm ay sizilm og‘i lozim. Q achonki, alif ham tik ham yastaniq holda aks topm aguncha qalam ravishi o'zgarm as sozda harakat qiladi. Tasvirda m o'ljallangan qirra uchlari ifoda topgach, qalam siyoh sizishdan to ‘xtatiladi. N a tijada tom on lari teng to ‘g‘ri to ‘rtburchak shakli nam oyon b o ‘ladi. Bu shakl vasat nuqtasidir: Sh
M ufradot so ‘zi o ‘zbek tilida «yakka» holdagi biron jism ning tashqi qiyofa b elg ilarin i h am d a u n in g b o ‘y-b asti u ch u n ajratilg an xat m aydonidagi m asofa m iqdorini anglatadi. X attotlik ilm ida ushbu atam aning m ohiyati faqat alifbo jadvaliga kiritilgan harflar shakllariga em as, balki diakritik belgilar ham da satrlararo oraliq m asofalarini ham ishorati u ch u n q o ‘llanuvchi alom atlarga m a’lum o ‘lchov b ir- liklari tayin etilganini bildiradi. M ufradot vazni va uning nazariyasi ham da am aliyotida q o 'lla nishi shart usul va uslublari quyidagilar:
1. Kufiy xati uchun tabiiy iqlim lar yig'indisi ham yuksalish ham yastanishda 7 nuqta qavatligiga barobar qilinadi. Xatga olish usuli har bir iqlim uchun zam in hozirlab, so'ng o ‘sha iqlim barobarida satr chizig'ini siyohda aks toptirish bilan amalga oshiriladi. Xat sathi doim o
0° daraja yo'nalishida, yuksalishlik ko'rsatkichi esa 90° va uning teng taqsim otidagi daraja ko'rsatkichlarida aks toptiriladi. Q alam m ushkfom ining ravish sozi jaliy — xafiy m uom alasi 0° ga, quyiga tortish ravishi jaliy hajm ida amalga oshiriladi. T o 7 qavat n u qta balandligi aks topguncha siyoh izi davom etib, harflarning m a ’no anglatuvchi shakl unsurlari o 'sh a ravish kengligida bir-biriga ulab yoziladi. H ar bir h a rf m aydoni bir to'liq katakga teng masofa hududida belgilanadi. Katak hosilalari ham teng taqsim ot daraja ko'rsatkichlarida insho qilinadi. N am una: shakllarga m olik xatlar ham kufiy xatiga dalolat qiladi. Biroq, yana turfa naqshinkor xatlar mavjudki, barchalarini birgina jih ati bilan kufiy xati deb atash m um kin. U ham b o'lsa, yo 'n alish o 'q kesishm a chiziqlam ing doim o 90°—0°—45°—22,5°—11,25°— 135°— 90°—0° burchaklarni ifoda toptirgani hisoblanadi. M azkur xat turi eng m urakkab va sarhisoblardan iboratligi u ch u n uni faqat zohiriy k o 'rin ish id an tanish kifoya. 2. N asx xati u ch u n tabiiy iqlim lar yig'indisi ufqiy satr chizig'i- gacha 5 ta va ufqiy satr chizig'i ostiga 2,5 ta belgilangan. C hunki, va hokazo Izoh: Tik va yassi tekis bu xatni qalam ga olish ravish sozi a ’mudiy 78,75° burchakga, ufqiy mutavoziya kengligi 11,25° burchakga tob e’ qilingandir. Bu xat kufiy xatidan ilk tarm oqlashgan xat b o iib , o ‘q chiziqlar kesishm asini 11,25° burchak ostida jan ub i g ‘arbga og‘dirib, nishablashadi. Kufiy xatidan eng aw alo, o'zining shakl bo‘g ‘im unsurlarini keskin burchak ravish ko‘rinishidan, mayin yarim aylana, y a’ni h arf shaklini hosila unsurlari biroz dom in a tarziga moyil qilib bitiladi. Ayni ushbu xat turi tufayli, xattotlik ilm ida «sadri kitoba», «hujayra — katak» va «kursiga joylash» yozish qolip uslublari k ash f qilingan. Y an ad a m uhim aham iyatni u o ‘zining siyohga olinish jaray o n id a «sanoq raqam i» usulini q o ila s h zaruratidan kashf etgan. Insoniyat m a ’naviyat sarchashm asi «Q ur’oni karim »ning keng om m aga yetib borishida, ushbu xat vositasi tufayli buyuk m a ’naviyat m axzanlari zabt etilgan. Bu xat turi o ‘qishga oson va yozish uch u n ham qulay. Nasx xati kufiy xatini «surib» (nasx arabchadan «surtish», «o'chirish» m a ’nolarini anglatadi) o 'z mavqeyini o 'm a tg a c h , uning imloviy xususiyatlari haqida to'xtalish lozim. Bu xatni siyohga olish quyidagi am aliyotlarni bajarishga undaydi: 1. Qalam m ushkfom ini 78,75° burchak a ’m udiya va 11,25° b u r chak m utavoziyaga sozlash zarurati; 2. Tik harflar qutb nuqtasiga nisbatan yarim iqlim m ukkalagan tarzda insho topishi, ham d a harflarning o ‘zaro b o g 'lan ish larid a, alb atta , bir katak (y a’ni
chizig'ini siyohga olish talab etiladi. Harflar ikki xil tarzda ufq satridan m a’no anglatishga hukm qilinadi.
— m e’yoriy usuli harfning m akon tizim ida egallagan holati anglanilsa,
to m u fra d o t vazn i b elg ilag a n 5 n u q ta egallag an y o n k en g lik m asofasini zabt etm a g u n c h a , siyoh izini davom e ttirish am ali tushuniladi. A m m o, h ar ikki usulni tatbiq etish u ch u n , k o 'm ak c h i vosita sifatidagi usul qoliplari mavjud. 1 — «Sadri kitoba», 2 — «hujayra — katak» va nihoyat 3 — «kursiga joylash» usul va uslub qoliplari. Birinchi usul odatda, m ufradot vazniga mos ravishlarda harfning faqat ф munfasl ko'rinishi siyohga olinadi. Nasx xati xususiyatlariga binoan, qalam m ushkfomi 11,25° burchak ostiga ravish sozlab, yarim kengligi m iqdorida 7 nuqta egallagan masofaga siyoh sizadi.
Namuna: «Sadri kitoba» usuli: 1 — amal og‘ish nishabligiga mos ravishda o ‘sha daraja bilan xat nuqtalari ifoda topadi: 1 —la, 2—2a, 3—3a, 4—4a, 5—5a 2-amal: ufqiy satr chizig‘ining ustidan siyoh sizgan yarim nuqtaga bir «vasat nuqta» aks toptirilib, xuddi shunday amal bajariladi. «Sadri kitoba». «Hujayra — katak».
Ushbu usulning «muttasillik» tarzi go‘yo, mufradot vazni belgilab bergan 5 nuqtaning teng yarmiga teng nishablikda, biroq 2,5 sanoq raqamini 3 barobarigacha cho‘zib, harf unsurini siyoh izida davom ettirishni anglatadi. Masalan: C-J f «Hujayra — katak» usuli xat maydonini hosilasi uchun qo‘lla- niladi. Bu usulning eng asosiy jihati — harflar uchun belgilangan nishablik va sanoq raqami uchun ajratilgan masofa oraliqlaridagi muvozanatning saqlanishidir. Agar har bir harf birikmasi o ‘zaro ufqiy satr chizig‘ida bog'lanishi shart b o ‘lsa, ularning masofalararo monandligi hisobga olinishi shart. Bu uslubning tasvirda «hujayra — katak» ustuvor bo'lib, uning katak hosilasi xuddi «sadri kitoba» usulidan rivoj topgani aks etadi. Ya’ni, xat nishabligiga mos yastanma mushkfom kengligidagi chiziqlarning parallel va nishablik ko‘rsatkichlari, hamda har bir qarama-qarshi katetlarga nisbatan daraja ko‘rsatkich son — miqdor ko'rsatkichlari, shuningdek makon tizimidan maxraj tizimiga o ‘tish qoidalari ifoda toptiriladi. Masalan: 22,5° burchak nishablikdan iborat yonlanma katetlik hujayra — katak qolipining ifodasi: Ushbu hujayraning tenglamasi 11,25° burchaklik nishabdir. Bu qolipni aniq raqamlardagi ifodasi quyidagicha aniqlanadi: — xat turining mufradot vazniga muvofiq «sanoq raqam» usuliga taalluqlik masofa birligi; — xat nishabligiga asos bo'lgan daraja ko'rsatkichi; — yonlanma katet nishablik darajalarining teng taqsimotdan so‘nggi daraja ko‘rsatkichlari; (nasx uchun ll,2 5 z ° ) — Istalgan xat turi uchun o ‘sha hujayra — katak hisobidan nishablik tanlanishida katetlarning teng taqsimot asosida tamoyiliy tenglama nishablik burchak darajalari; (nasx: 11,25:2 = 5,625°/.) — Shuningdek, qalam mushkfomining ravish sozidagi kengligi hamda ularning o ‘zgarmas qiymatlari ham inobatda tutilishidir. KURSIGA JOYLASH USULI TASAWURIY JIHATLARIGA NAZARIY KO‘NIKMA MALAKALARI Ushbu usul qo‘llanishida, dastlabki so‘zning birinchi bo‘g‘in undoshi, hamda undan keyin bitilishi lozim harflarning makon va maxraj tizimidan chiqish qoidalari orqali ifoda topguvchi harf qiyofalari anglaniladi. Agar so ‘z boshlovchi undosh ufqiy satr chizig'idan o ‘zan olsa-yu, keyingi so‘z ishtirokidagi harf uning uchun qulay makon egallam asa, u holda so'zn ing birinchi undoshiga ulanib yozilishi lozim bo'lgan harf doimo munfasllik yoki muttasillik ko‘rinish bilan davom etishi shartligidan quyidagi satr chizig'idan ma’no ifodalanishi mumkindir. Har bir yo‘nalish tabiatan qiyaligi tufayli, ma’lum ma’noda biron daraja ko‘rsat- kichini ifoda toptiradi. Amm o, uning har bir y o ‘rg‘asini 90° darajada deb tasawur qilish va o ‘sha ko‘rsatkichni teng yarim nishabligini yana teng taqsimotga duchor qilish amali ustuvor bo'lishini amalga oshirish zarurati tufayli, ufqiy satr chizig‘ini va uning mohiyatan yana bir karra ushbu xatga tobe’ etish mumkin- ligini isbotlash uchun, doimo bir maromda mushkfom raqam etishini amalga oshirish kifoyadir. Inchunin, agar qiyalik darajasi 45° bo‘lsa, uning teng masofa nisbatini 22,5° da amalga oshirish darkor va xuddi boshqa bir ma’lum daraja ko'rsatkichi bo‘lsa, sinish darajasi uning teng yarmida ifoda topadi. Shunday tamoyilga satr chizig‘idan so‘z va so‘z ishtirokidagi ma’no anglatuvchi so‘zlarni siyohga olish usuli deyiladi. Xoh 22,5°, xoh 11,25° xoh boshqa ko‘rsatkichlik nishablik bo‘lsin, ushbu usul o ‘zgarmasdir*. (Mazkur usulga doir namunalar ilova qilingan. Mavzuni yetarli qamraydi). Arab yozuvining husnixatda aks ettirilishi — awalo, yozuv quroli — siyoh qalamga bog‘liq. Bu — yozuv vositachisi sifatida tanishi- layotgan ashyo, san’atkor (xattot) ning cholg'usidir. Inson ko'zini zavqlantirib, ko'ngliga huzurbaxshlik hissiyotlarini uyg'otuvchi mo‘jizakor «bitik» — uning ijro qilgan asaridir. Mazkur asarlar esa, juda turfaliklarda ifoda topgandirlar. Borliq tarannumi, tarovati, barcha- barcha go‘zalliklari, aynan yozuv bitiklari ifodasida aks etgandir. Arab yozuvini xattotlar kufi, nasx, riqo’, nasta’liq, muhaqqaq, rayhoniy, suls, ta’liq, devoniy va shikasta xatlari barobarida, turli xil mukammal nomlar bilan ataluvchi — tovqe’ (oynada aks topuvchi), «mosh», «shatranj» usul xatlarida ham beadad miqdorda san’at asarlarini yaratganlar. Xatlarning asosiy xususiyat mezonlari — ularning ma’lum xat turi asosiga binoan siyoh sizganligidir. Ma’lumki, arab xatlari bir-birlaridan ufqiy satr chizig'ini turli darajalarda yassi o ‘zandan og‘dirish va bu og‘ishlik samarasi harflarning shakl-u shamoyillariga jiddiy ta’sir ko‘rsatgani tufayli, maxsus ta’limotlarga murojaat etib, lozim bilim mohiyatlarini izlab topishni talab etadi. MUFRADOT VA MURAKKABOT ILMI TA’RIFI Ilk insho — shakllar birikishining natijasi sifatida ifodalanadi. Uning ko‘rkam va nafis jihatlari ma’lum bir usul bilan amalga oshirilishi esa, yozuv qalami va uning ajralmas tarkibiy qismi mushkga bog‘liqdir. Mushk o ‘z kengligi bilan tasvirlashi lozim shakl va shakl unsurlarini (albatta, qoidali bitilishini ta’min etishda) shiqqalar imkoniyatlaridan unumli foydalanishga undaydi. Modomiki, uning tabiiy kengligi (necha sm, mm yoki boshqa katta o'lchovga ega bo'lmasin) faqat o ‘sha imkoniyat darajada siyoh sizadi. Ammo, mushk chizayotgan siyoh izi, awalo xat turi va uning ufqiy satr chizig'ini og'dirish daraja nishabligini yodda tutishni, hamda mufradot vazni birliklariga rioya qilib qalam uchi (mushk) sozlanmog'ini talab etadi. Alifbo harflari o'z makon va maxrajlari tayin qilgan iqlim kengliklar hududida zamin topadilar. Bu o'rinda ular ufqiy va qutbiy kengliklarga yo'nalish va harf shakl-shamoyilini intizomga itoatlik ravishda hozirlanishiga sharoit yaratadilar. Ya’ni, mushk kengligini aks etuvchi vasat nuqqoti va uning ufqiy va qutbiy o'q chiziqlar kesishmasining hosila miqdori hisoblanib, markaz vasat nuqqotdan e'tiboran, barcha kengliklarga yo‘nalgan yana 3 tadan vasat nuqqot taxtlanadi. Mazkur o ‘q chiziqlar kesishmasi va u hosil qilgan taraflar va ularning iqlimlari xattot xohlagan harf shaklini oydin tasawurga keltiradi. Chunki bu iqlim kengliklari 3,5 VN m e’yor vazniga barobardir. Rosiy Shimol I 90V Janub
270V Izoh: Husnixat ta’limiga kirishayotgan tolibi ilmlar, mazkur pand- u nasihatlarni ijobiy qabul qilishlari va tez fursatlarda ajoyib xushnavis bo‘lishlariga umid bog‘laymiz. Xat san’atkori, dastlab yozuv asbobi va uni xat bitishga shayla- mog‘ida, albatta, zarur holatga sozlamog'i lozim. Ya’ni xat turi va uning yozilish xususiyatlariga mos ravishni hozirlashi darkor. Agar ingichka va mayda xatda bitmoqchi bo'lsa, qalamni «xafiya» holatga, yo‘g‘on va katta xatda bitmoqchi bo‘lsa «jaliya» holatlariga sozlashi lozim. Bu holatlar «nim vasat» О va «nim jaliy» © sozlaridir. sh
Qalam mushk kengligini aks etgan vasat nuqqot, albatta ufqiy satr chizig'iga nisbatan yarim iqlim bo‘y-pastlikni bildiradi. Mazkur bo‘y va pastlik xat turlarining nasx xat turiga dalolat etadi. Inchunin, nasx xatida alifbo jadval tizimini alif shakliga nisbat qilinadi. Alif harfi 5 tik vasat nuqqotga barobar bo'yga ega qilinib, ana shu bo'y m e’yori boshqa harflar uchun (maxraj o ‘rni va murakkab unsurli harf shakllari) mavjudligidan qat’iy ravishda vazn o'lchov birligini o !taydi. Ammo mushk chizgan shaklda ichki va sirtqi bahralar siyoh izini mujassam qiladi. Ichki bahralar yig'indisi (lozim murakkab unsurli harf shakllari nazarda tutiladi) 5 vasat nuqqotni, sirtqi bahralar yig'indisi 7 VN ni ifodalaydi. O'z navbatida alif bo'yining teng yarmini ishg'ol etuvchi dol, zol, ro, ze, je, vov harf shakllarining ichki bahralari 2,5 VN ga, sirtqi bahralari 3,5 VN ga tenglashtiriladi. Ushbu tamoyillar barcha harf shakllarini ifoda toptirishda mushk va shiqqalarining imkoniy kengliklarini aks eta oldirish malakasiga hamda xat turi xususiyatlarini jiddiy inobatda tutishni talab etadi. Masalan: Murakkab unsurli harf shakllaridan sod va jimni maxrajdan chiqar o'rin vazn o'lchovlari: kabi siyohga olinishlari kuzatiladi. Mushk shiqqalari doimo hajmiy 22,5° burchakni, ya’ni 1 iqlim balandligini ifodalaydilar. Bu birlik me’yori qolgan balandlik, ufqiy Mufradot
vazn-o‘l- chovida
kengliklar va satr ostki botiqlik chuqurligini ham aniq ravishga kelti- rishga xizmat qiladi. Xat turining xususiyatlariga asosiy bosqich sifatini namoyon etish va harflar tizimiga badiiylik kasb berish imkoniyatlarini saqlaydi. XAT TURLARIDA HARFLARNING HAJM SHAMOYILLARI VA ULARNI SIYOHGA OLISH SARHISOB TAMOYILLARI
Download 2.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|