A. shoyunusov arab xattotligi
Boqiylik holatining asl mohiyati
Download 2.26 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Boqiylik holatining asl mohiyati esa, so'z m a’nosi poyoniga yetib kelgani va uni ifodalash u ch u n faqat
zarurati bo'ladi, xolos. H ar ikki m uhitni mujassam qilib, o'quvchiga m akon abadiyligini uqtirib, ular quyidagi tasvirlarda ifoda topadilar: Sin
Shin Sod
D zod va m a zk u r gu ru h g a k iruv ch i h arfla rn in g b arch a si m ak o n tizim iga m u v o fiq ra v ish d a aks e ta d ila r. A m m o m u fra d o t m a k o n id a n m urak kabo t m axrajiga o 'tish d a , doim o «Sanoq raqam i» usuliga itoatda bo'ladilar. Bu usul o'lchov birligini mufradot vazni belgilashi haqida yuqorida bayon etildi. M azkur guruh harflariga m unfasl guruh harflarini kiritilsa, Alifbo
vujudga keladi. Alifbo jadvalidagi harflarning har biri ikki xil ko'rin ish g a ega b o'lishiga sabab, u larn in g ikki xil ilm asosida no m lanib istifoda etilishlaridir. B irinchi ilm «m ufradot» b o 'lib , arab tilidan «yakka», «yolg'iz», «tanho», «alohida» kabi m a ’n olarn i o 'z b e k tilid a anglatadi. Bu ilm ning asosiy vazifasi — Alifbo harflarining m a ’lum xat turiga m o n a n d ravish va h a r f h a jm la rin i q a t’iy o 'lc h o v b irlik la rig a taqsim lashni o'rgatad i. O 'z navbatida uning ta ’lim oti «makon» va «maxraj» tizim laridan iboratdir. M akon tizim ida m ufradot vazn- larining o'lch o v birliklariga doir nazariya qoidalari va am aliyotining texnik jihatlariga e’tib o r qaratiladi. Texnik jihatlarni ta ’riflash uchun
maxsus usul va uslublar q o ‘llanadi. U larni «Sadri kitoba» va «Sanoq raqami» deb yuritiladi. Ikkinchi ilm «m urakkabot» b o ‘lib, arab tilidan tarjim a qilganda «ulanib», «bog‘lanib», «qo‘shilib» kabi m a’nolarni anglatadi. U ning asosiy vazifasi — Alifbo harflarining so‘z ishtirokida tutgan tartibiga binoan, ufqiy satr chizig'iga nisbatlarini q a t’iy ravishlarga solish- dir. Chunki so ‘zlar va ularning bo'g'inlari turli xil bo'ladi. B o'g'inlar ochiq bo'lsa, o 'sh a ochiqlikni talaffuziga qarab, imloga h a rf yoki harakat alom ati («hijo» qisqa unlilar uchun) olinadi. Yopiq b o 'g 'in - larga ham xuddi shu qoida tegishli. Biroq, «m urakkabot» ilmi h a rf birikm alarini so 'zlar m ajm uasiga keltirish u ch u n «misra» — satr o 'z a n in i hosil qilish q o id a larin i ta ’lim b eradi. U ning «K ursiga joylash», «H ujayra — katak» kabi xat m aydonini hosil qiluvchi xat usul va uslublari xattotlik sa n ’atining husnixat faniga asos hisob lanadi.
m ash g 'u lotlar davom ida Alifbo harflarining haq va huquq, ham da vazifalari (irfoniy) ta ’riflanib boriladi.
O 'zbek tili gram m atikasi va orfografiyasidan m a ’lum ki, so 'z la r ikki turga ajratiladi:
a) ochiq b o 'g 'in li so'zlarda b o 'g 'in la r doim o unli tovush bilan o 'zaro ajraladilar; b) yopiq b o 'g 'in li so 'zlard a esa b o 'g 'in la r doim o undosh tovush bilan tinib, keyingi b o 'g 'in yana undosh bilan boshlanadi. H am d a b o 'g 'in n i u ndosh tovush yopadi. M asalan: a) b o 'b o , m o 'm o , d a'd a, o 'p a , a 'm a 'k i, o 'p o 'q i, m a 'la 'k a , ta 'b a 'q a ; b) bosh, to g ', ro m , m aktab, koptok, iskanja, rubob va shu kabilar. Arab yozuvida m azkur so'zlam i bitilsa, ochiq bo'g'inli so'zlardagi c h o 'z iq unli tovushlargina h a rf sifatida bitiladi. S o 'z b o 'g 'in la ri ochiq, am m o talaffuzi qisqa b o'lsa, u holda b o 'g 'in egasi u nd o sh - ligicha yozilib, uning ustiga yoki ostiga maxsus qisqa unli tovushlarni bildiruvchi d iak ritik a lo m atlar yoziladi. Bu alo m atlarn i h arak at belgilari yoki hijolar deb h am yuritiladi. N am u n ad a n qiyoslang:
’ I T V L ' 2 111 b b
<ь1 Bo — bo mo — mo Г ♦
da — da о — pa
11 12
12 11
12 1 12 2 1 1 1
- 1 * lj. Л
A j l I L?
2 1 *1 1 Amaki
o — po — qi m alaka
tabaqa 11 - 12 1 11 12 1 1 1 2 1 1 1 2 N am unaviy qiyoslovdan m a ’lum b o ‘ladiki, arab yozuvida ism lar o ‘zak und osh lar va ularning ehtim oliy b o ‘g‘in hosil qiluvchi unli tovushlariga e ’tiborda yozuvga olinadilar. 1 ) — agar bo‘g‘in boshlovchi undosh qisqa unli «а» tovushi bilan talaffuz etilsa, bu undoshni «maftuh» hijoli undosh deb nom lanadi. 2) — agar b o ‘g‘in boshlovchi undosh qisqa unli «i» tovushi bilan talaffuz etilsa, bu un doshni «maksur» hijoli undosh deb nom lanadi. 3) — agar b o ‘g ‘in boshlovchi undosh qisqa unli «u» tovushi bilan ta la ffu z e tils a , b u u n d o s h n i « m a d z m u m » h ijo li u n d o s h d eb nom lanadi. 4) — agar b o ‘g ‘in yopuvchi undosh tingan holda talaffuz etilsa, bu un doshni «maskun» hijoli undosh deb nom lanadi. Endi yuqoridagi undoshlarning nom lariga muvofiq ularning im lo qoidalariga to'xtalinsa: 1)
— «maftuh» — «fatha» qisqa unli «а» tovushini anglatadi. Bu hijo a lo m a ti u n d o s h h arfd an te p a g a (2 2 ,5 °Z tek k izm ay ) q iy a chiziqcha chizish bilan ifodalanadi. N a m u n ad a ehtim oliy qisqa ta - laffuzli o ch iq b o 'g 'in la r aks to p tirila d i: alifbo h arfla rin in g <^> raqam ida: (m unfasl, k o ‘rinishi).
xa
ha cha
ja sa
pa ta
ba a za ta dza
sa sha
sa ja
za ra
za da ya ha
va na
m a la
ga ka
qa fa
g‘a ’a Ushbu ko‘rinishli alifbo harflari arab tilidan o ‘zbek tiliga o ‘zlash- gan so‘z va so ‘z birikm alar «izofa» tarzida, asl arab tili gram m atikasi qoidalariga rioya etilgan holda q o ‘llanadi. Alifbo harflarining mfs raqam ida esa: (munfasl guruh harflari xuddi <ф> ismiy ko'rinish raqam ida yoziladilar) J A
♦ J J ♦ • t O - ♦ A J va ija za ra za da xa ha cha ja sa JV J♦
? S '
♦♦ 3 ♦ В • pa .— 1 ba a ga ka
qa fa
’a za ta A ^41
i j♦♦ A ♦ J A J sa sha sa ya ha na ma la 2) — «maksur» — «kasra» alom ati qisqa unli «i» tovushi uch u n undosh tagiga tekkizmay 2 2 ,5 °Z ostida qiya chiziqcha chizishni ang latadi.
Alifbo harflarining <ф> va < 2> raqam ko‘rinishlaridagi aksi va talaffuzi: (h ar ikki k o ‘rinishning m unfasl holati). j j j j * * °
J ° J V *
vi iji
zi ri
zi di
si si
ti ti
pi pi
C—> J
I ^ £ * J s ? J b ♦ ♦ bi bi
i 4 ’i zi zi
ti ti
dzi dzi
si -- ♦♦ l T l T
i J J ♦ ♦ 0 ** A ** ♦ U ♦ J si shi shi
si si yi yi hi hi ni ni
-0 J J s r S' ♦ ♦ (J ♦♦ В ♦ s mi mi li li gi gi ki ki qi qi
L * g ‘i
3)
— «m adzm um » — «dzam m a» alom ati qisqa unli «u» tovush u ch u n undosh tepasiga tekkizm ay «vergul — » chizishni anglatadi. Alifbo harflarining aksi va talaffuzi: 1 M FS
va 2 MTS
raqam k o ‘rinishlaridagi >>, > у > > f >
> > > \ > \ O ' C - 5 S r t о : V r - J j j j j J
I Z ? k i b - L U J * * < _ r* c r 5 4 " f ' < ь r J j & 3 ^ c f 4)
— «maskun» _o_ «sukun (sokin)» alom ati undoshni harakatsiz h olatini bildiradi. U nd osh tepasiga tekkizm ay m itti do ira shakli yoziladi. Alifbo harflarining laridagi aksi va talaffuzi: va
/ V \ raqam k o ‘rinish- MTS
So‘zlarda ehtim oliy b o ‘g ‘in hosil qiluvchi hijo alo m atlarid an tashqari q o ‘llanuvchi diakritik belgilar va ularning im lo qoidalari. Bu harf birikma so‘z boshlovchi undoshga old qo'shim cha sifatida biriktirib yoziladi. U ning asosiy gram m atik vazifasi so 'zlarn i aniq holdagi m a’nosini ifoda etish. Jum la bo 'laklarida ishtirok etgan old k o ‘m a k c h ila rn in g ф raq am k o ‘rin ish lik u n d o sh h ijo sin i a n iq holatdagi so‘z boshlovchi undoshga uzatib talaffuz etish yoki etmaslik zarurligini boshqaradi. A niqlik artikli birikkan so ‘z boshlovchi u n dosh: —
(h arf birikm asi) um um an talaffuz etilm ay, «vasla» alo m ati ostida yozilsa-da, o ‘qilmaydi va to ‘g‘rid an -to ‘g ‘ri so‘z boshlovchi undoshga «kuchaytirish» — «tashdid» uu alomati (o ‘sha so‘z boshlovchi undosh tepasiga) q o ‘yilib, uni ikki bor talaffuz etishni talab etadi. Bunga sabab, aniqlik artiklining f lom harfi, aynan sham siy guruhga taalluqli harfdir. Arab tili fonetika (tajvid) ilmiga m uvofiq sham siy guruh harflari (tovush talaffuzini) nafas oqim iga og‘iz b o ‘shlig‘idagi tana a ’zolarining to ‘sqinlik qilishi natijasida hosil qilinadilar. Bunday «shovqin-suronlik» talaffuzni «yum shatish» va nutq a ’zosi — til harakatlanuvini osonlashtirish m aqsadida bu guruh harflari y o n m a- yon, an iq ro g ‘i bir so ‘zda ketm a-k et kelganda, aw algisini keyingisi- ga uni yiyishtirib (assimilatsiya) ikki bora talaffuz etiladi. M asalan:
haqida ta ’rif: lom /
— agar so ‘z boshlovchi undosh «qamariy» guruh harfi b o ‘lsa, u holda aniqlik artiklining lom harfi «maskun» hijosida talaffuz qilinadi. S o‘z boshlovchi undosh tabiiy suratda o ‘z b o ‘g ‘in hosil qiluvchi hijosi yoki c h o ‘ziq unlilardan birini c h o ‘zg‘i — m am du d a etib, keyingi b o ‘g ‘inga navbat beradi. A niqlik artiklining «alif» | harfi qisqa unli «а» (fatha) sifatida talaffuz qilinsa-da, aslida u «hamza» (bo‘g‘iz tovushi) u chun imloviy ta y a n c h v azifasid a q o ‘llan ad i. Bu hijo to v u sh la ri «ham za» tovushlaridir. D iqqat qiling: 0 0 A d r ------- 1 1 2 V
) ★
H am za alom ati harflar bilan so‘z ishtirokida qatnasha olm aydi. C hunki u doim o ufqiy satr chizig'ida mavjud harflarga (alif, yo, vov) m uhtoj.; o 'z in in g (tabiatan) qisqa unli tovushlarini (ham za alom ati) m uvofiq tarzd a «fatha», «kasra», «dzam m a» va «sokin»larga tayanch im lo sifatida I a l i f ^ vov J<^> harflarini tanlagan. C hunki ushbu harflar tabiatan, undosh ham da c h o ‘ziq unli tovushlam i ifodalaydi. M isollar: Oila — ► m o ‘m in; —
— m as’ul ; £ — - shay ’in. A niqlik artikli shu nin g d ek , k o ‘rsatish, olm osh vazifasini h am ifodalaydi.
Al — kitobu («Bu kitob») — ► ^ ^ IsSCJl Arab yozuvida «shamsiy» guruh harflari: 4 — A. Shoyunusov 49
«qamariy» guruh harflari: «Shamsiy» guruhdagi h arf tovushi nafas oqim iga t o ‘sqi va uni oqim ini o ‘zgartirishi tufayli farqlanadi. «Qamariy» guruh harf tovushi nafas oqim iga jid d iy qarshilik k o ‘rsatm agani u chun bem alol (til harakatida) talaffuz etiladi. Aniqlik artikli birikkan holatdagi harflarning talaffuz etilishlari (qam ariy guruh):
О д О л О л f
О л
О л у \ 'iJ\ £Jl £Jl ^Jl dJI Vl S ' S "
- i ^ j i u i i y i л л J j u i ^ \ 0* I* Shamsiy guruh: 5 ^ - «
*%. 9 A f ,
V »
Л JJI ^>Jl y \ jJi III 4 JI
4 Ji
0 " Q S* ^ S* Q s* £, у* £, q s* С"
О S* & 5 ) 1
tJJl ^ l i & J l J J l & J i Izoh: «sham siy» guruhdagi talaffuzi qiyin h arfla rn i «em fatik harflar» deyiladi. C hunki bu harflar talaffuz ch o g 'id a kuch bilan (nafas oqim i) biroz dag‘allashib, q o 'sh im ch a tovushlarni ilashtiradi. K o 'p ro q «kasra» qisqa unli «i — ы» (rus tovushi)ga m oyillashadi.
2. «H am za» va uning im lo alom ati. Bu tovush belgi sifatida q o ‘llanishiga sabablar ko'p. Biroq, uning ibtidosi halqum bo‘g ‘izida tovush maxrajini hosil qilib, aniq sezilgan qisqa, am m o keskin nafas «sirpanishi» tufayli uni yozuvda qayd qilish u chun S' (g o ‘yo A ’ynning qilingan. A m m o, ham za h arf darajasiga erishm agan imlo belgisi xo- los. S huning u ch u n imloga olishda unga «Alif, vov, yo va ( J ) raqam k o ‘rinish shakllari unga tayanch — «hamza» S' alom atiga tayanch vazifasini o ‘tab, faqat qisqa unli tovushlarni bildiradilar. * У *
M asalan: I I I j ■ . f>- L kabilarda. a £
' Arab tili fonetikasi c h o ‘ziq unli «A»-«I»-«U» tovushlari uch un <£> — < 2>-raqam k o ‘ rinishli alif, yo, vov harflari bilan istifoda qilinadi. J J l ? < 4 % i j I 3. «Tashdid» и/ «kuchayish, ikkilanish» m a’nosini ifodalaydi. Bu uu belgi h arf tepasiga q o ‘yiladi. Bitta h arf yoziladi-yu, am m o uni ikki m arta talaffuz etiladi. 4. «Vasla» s * alom ati «bog‘lanish, uzatib q o ‘yish, yuzlashtirish» kabi m a ’nolarni bildiradi. Q oidaga k o ‘ra, bu belgi faqat so 'z la r birik k an d a q o 'lla n a d i. Ayniqsa, aniqlik artikli bilan jihozlangan so'zlarda. Ba’zi hollarda «vaslalik ham za» iborasida ham qo 'llan ad i. 5. «Tanvin» — «nunlashtirish» m a ’nosini anglatadi. Bu m a ’no qisqa unli «a» — «i» — «u» tovush hijolariga nisbatan qo 'llanishni bildiradi. O g 'iz b o 's h lig 'in in g d im o g ' to v u sh i «n» m azk u r q isqa u n li tovushlarning h ar biridan so'ng birikkan tarzda talaffuz etilganda, a + n = an, i + n = in, u + n = un yopiq b o 'g'inch alar hosil bo'ladi. Arab tili gram m atikasi qoidalarida bu «tanvin»lar noaniq artikl vazifasini bajaradilar. Ahamiyatli jihati, bular so'zning oxirgi b o 'g 'in yopgan undoshg a q o 'sh im ch a ta rz d a yana m olik yopiq b o 'g 'in qo 'shib , uni talaffuz etishga m ajbur etadilar. M asalan: ki — tob + un = ki — to — b un + in
+ an + an
^ ♦ N am una natijasidan k o ‘rinib turibdiki, yopiq b o ‘g ‘indagi b o ‘g ‘in y o p u v ch i u n d o s h yangi b o ‘g ‘in u c h u n b o s h q a ru v c h i u n d o s h sifatdoshiga aylanadi. N atijada, undan oldingi b o ‘g ‘in ochiq b o ‘g ‘in turiga aylanadi. T an v in larn i im lod a ifodalash — qisqa un li hijo alo m atlarin i «qo‘shaloq» suratda belgilash bilan am alga oshiriladi. «Tanvin fathayn» £ (ikki fatha, q o ‘shaloq fatha) alomati odatda ham zaga tayanch vazifasini o ‘tovchi A lif shakli vositasida imloga olinadi. Q o‘sh fatha alifning yuqoridan o ‘ng tarafiga tekkizmay bitiladi. Alif so‘z yakunlovchi <
bajarmaydi. U faqat tayanch sifatida yoziladi. Biroq, so‘z yakunlovchi asl o ‘zak undosh bu hodisa tufayli raqam ko‘rinish bilan yoziladi. «Tanvin kasrayn» («qo‘shaloq kasra») va «tanvin dzam m ayn» («qo‘shaloq dzam m a») alom atlari o 'z ifodalarini so ‘z yakunlovchi undoshning osti va tepa m aydoniga yozishlikda bildiradilar. M isollar: ♦
1 1 1 Kito — bun " 2 1 1 1 (D
1 11 1 kito — bin kito — ban
Arab tili gram m atikasida har bir tanvin noaniq holatdagi so ‘zning kelishikda turlanishiga ham ishora qiladi. — «Tanvin dzam m ayn» bosh kelishik (qanday — dir); — «Tanvin kasrayn» qaratqich kelishik (qandaydir — ning); — «T anvin fathayn » tu sh u m kelishik (q a n d a y d ir b iro n narsa- kim sani) uchun xizm at qiladi. N oaniq holatdagi so ‘z aniq holatga o ‘tsa, tanvinlardagi dim og
tovush (q o ‘shaloqlik alom ati ) imloga olinm ay, faqat kelishikning darakchi hijosi bitiladi. Shunday qilib, tanvinlar b a ’zan m aqsura harfli so'zlarda q o 'llan - ganda a w a l o ‘sha h arflar raqam b ilan yozilib, so ‘ng ham za alom ati tepa m aydonga bitiladi. «M aqsura atalm asi — «aliflashgan» h a rf tushunchasini bildiradi. A m m o, o 'z tabiati bilan h arf jih atin i saqlaydi. + ga
(atoqli ism) (old k o ‘m akchi) (old ko‘m akchi)
***Izoh: U shbu so‘zning uch kelishikda turlanishi noaniq holatni bildiradi. A m m o so‘z yakunida «tam arbuta» (® bog‘langan O ) te О (te m aftuh —ochiq «te») ning aynan o ‘zi ekanini bildiradi. Bu imloviy shakl ism larning bir jinsdan boshqa jins ismiga aylanishida gram m atik shartli alom at sifatida q o ‘llanadi. M a’lum ki, arab tilida ismlar «muzakkar» («er» — ota nasliga mansub ) va «muannas» jins- larga («xotin» — ona nasliga m ansub ) ajratiladi. M azkur imloviy shakl m uannas jinsga molik so‘zlam ing yakunlovchi undoshi sifatida — gram m atik k o ‘rsatkich vazifasida q o ‘llanadi. (M ukam m al ta ’rif- larni o 'q u v darsliklaridan o ‘qib o ‘zlashtirish m um kin. M uallif)
Download 2.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|