A. shoyunusov arab xattotligi
«Abjad» jadvalida 15-harf. Son miqdori — 60
Download 2.26 Mb. Pdf ko'rish
|
«Abjad» jadvalida 15-harf. Son miqdori — 60. Mumtoz xat turlarida ikki xil «Sin» imlo ko'rinishini ajratadilar. 1 — «qavs»li; 2 — «tish»li i -
г------------ у
= ( J “ Г '
* ~ «Sin-e Menshari» (daraxt butalariga o ‘xshatib yozish). ' i t Z
. A ♦♦ ♦♦
AmXs — Qalam shiqqasi. A** t **,— Birinchi xat turiga aylantirgan xattot deb, Mur- tazo Qulixon bilan Hasanxon Shamlu tilga olinadi. Siniq xat. Nihoyatda zebovash, qulay, tezkor xat turi. Q *v— Zagib — buralish — o ‘ralish — egilish — yarim gardish; 0
— Baror unsurlarining rosiy yuksalishi. Asosiy 8 qoidalardan XIII asr xattoti ilg‘or surgan. ° f "♦ I ] " JG L ^ i C \J L ^ — Uzoq vaqt davomida sayqal topiluvchi xat- totlik sifatlari: Pokiza, toza, tekis, ravon va takomillashgan dastxat. Kokil, qiytiq, turbanga ilintiriluv- bj J —] c jL -
Ular «siniq» va «tarqoq» «tashdid» va «maftuh» atamalariga egalar. . I ' L o y n — 1. Jaliy xat. Mir Ali Xiraviy ta’limotiga ko‘ra hamma xat turlarida yirik, qalin yozilgan bitikni «tumor» usuliga kiritadi. 2. Silindr shaklda o ‘ralgan buyumlar. о > i — farmon va shartnomalarni yozishda qo‘llangan xat uslubi. 0 0 0 " Ayrim, alohida ismlari: (taqasimon 1 raqam ko‘rinishlari). U
~ s°d harfiga o ‘xshash 1—2 raqam ko‘ri- nishlari; 0 w
fc/ о-"
o ^ ♦
nishi; о J <" о о " ^ J * - ® — To‘r shaklsimon. < 0 s* 9
" v l *
И <1 S " I I • i
U# ♦
J l ^ — Ajdarho chakagiga o ‘xshash shakli (sodiga yaqin). 2 chilari, odatda, rosiy harflardan so‘ng bitiladilar. Shu usul qo‘llanilganda muttasllik holat kasb etadi. Nasta’liq xatida ham 2 xil a’yn kuzatiladi. Shul hisobdaki, biron belgilarga moslashib bitilurlar: S S ’ S * S ' mfs mfs mfs mts mfs mfs о
— Cho'ziq yastangan. 9
JLO — Dumaloq, aylana, gardishli. о £
l Л ~ Qo‘shib yozilgan, birikkan. 0 ^ 0 .*• |^»id ^ 1^3 3 — Qalam mushkining kesilish turiari. 0 0 ^ 0 ^ 90°— 0° /*— * 3 ^ — Shiqqaga nisbatan ufqiy kesish; «j» «X» — Mushk uchini qiya kesish; 40°—45°/. da I
- J z u » y Z 6 — Mushk uchini o'rtacha qiyalikda kesish. ч^. ( {
♦♦ — Xattotlikning 12 qoi- Ju& I _ ў dasi: Usul, tarkib, kursi, so’ud, nuzul, dovur, sath, g‘awot, za’af, safo va nishon, nisbat. 1 0 ) -
— Qalam mushkining ho- zirlanishidagi asosiy 6 qoidasi: 1. Fath-e Qalam (qalam ochish) 2. Qat’e Qalam (qalam mushkini kesish) 3. Shaqqe Qalam (mushk shiqqasini ochish) 4. O nsi-e qalam (M ushk shiqqasining chap taraf qism i) 5. Vaxshi-e qalam (Mushk shiqqasining) o ‘ng taraf qismi) 6. Tavil-e qalam; (Yozish chog'ida qalamni burab-burab turilishi) — Xattotlikning asosiy 8 qoidalari. XIII asr arab xattoti Jamoliddin Yoqut Mustas’mi ilg'or surgandir: 1. Usul. 2. Tarkib. 3. Kurras. 4. Nisbat. 5. So‘ud. 6. Tashlir. 7. Nuzul. 8. Irsal. QISQACHA M E ’MORIY LUG‘AT Araqi L j £ . i 1 LI — shift bilan devor orasidagi bezakli taxta hoshiya. Axta < t > i — ulgi, naqsh shaklining takrorlanuvchi nusxasi. Odatda naqsh chizgilari igna bilan tushiriladi, so‘ng qog‘ozni bezak ishlanadigan yuzaga qo'yib, ustidan mayda pista ko‘mir solingan tuguncha bilan surilsa, naqshning nusxasi tushadi. Andazaburrish лл koshinni kesish uchun ishlatila- digan naqsh chiziqli qog‘oz. ♦
♦
Baxsh — koshinkorlikda ma’lum oichov birligi; □ bir kvadrat shakldagi o ‘lcharn bir baxsh, I I 1 ikki kvadrat — ikki baxsh; I I I I uch kvadrat — uch baxsh va hokazo. f Bozu — tokchalar orasidagi devorcha. Bolor j l / l — to‘sin. ♦ ♦
V » i Bofta karniz — ikki g‘ishtning har xil burchakda, ♦♦
A
♦
— devorchalarga tashqi tomondan tirgak sifatida ishlangan minora. Vassa — toqi, mayda g‘o ‘lachalardan terilgan shift. Gajjak — ravoqlar ko'ndalang kesishishi natija- ♦
Gazcho‘p уЛ — m e’morning o ‘lchov belgisi, ? g'isht terish va suvoq vaqtida ishlatiladigan tekis yog'och bo'lagi. Ganch — bezakda, yodgorliklarda g'isht terish koshin taxtalarini biriktirishda qo'llaniladigan qurilish material-ashyosi. 19 —
A. Shoyunusov 289
/ qismi taqsim deb aytiladi. > / 1 Guldasta — binoning tashqi burchaklarida silindr shaklida ishlangan qism. " ' . ' f Gumbaz
♦ J — binolarning yog'ochsoz, uch burchakli * davra shaklida yopilgan tomi. /
Davrapol
*
9 $ — tokcha tepasidagi yarim halqachalardan **7 tashkil topgan doirasimon mehrob. Dandona
~ bezak turi. Asosan koshinkorlikda qo'lla niladi. Binoning to‘rt tomonidan to‘rtburchak shaklida bir tomon lama to'g'ri va 60°, 90°, 135° darajali uchburchakli har xil o ‘lchamda tayyorlangan burchakli g'ishtlar. Dandona karniz — karnizning binolarda g ‘isht burchagi chiqarib ishlanadigan turi. D ahana
) ~ devor yoki peshtoq pillapoyasi yuzasidagi alohida ajratilgan to ‘g‘ri to ‘rtburchak □ O
va ravoqli shakl. Peshtoqda dahanalar ustma-ust o'mashgan bo'ladi. Orasiga kichik to'g'ri to'rtburchak q O kvadrat shaklli kitoba (la’li) joylashgan. Dolon
— usti berk yo'lak. Zavarrav j j j j j ~ sinchkor devor tepasidagi to'sin xari. Ishchi chizma ^ — koshinkorlikda taxbinda koshin r
4 terishda qo'llaniladigan chizma. • j f ' Yo‘rma karniz t i ~ binoning yuqori qismida bir- * biriga aralashtirib ishlanadigan bezak. ♦ / Karniz A S — binolarning yuqori qismida g ‘isht, yog‘och, ganch, sement va boshqa qurilish materiallaridan ishlangan bezak. " ‘ ■ д а Koshin yorlig‘i W i — koshin tayyorlash uchun olin gan tuproqdan boshlab koshin tayyorlanguncha maxsus labora- toriyalarda o'tkazilgan tekshirishlarga berilgan pasport. Koshinburrish — koshin kesish; maxsus qumsimon toshlardan tayyorlangan yumshoq koshin taxtasi. Parus — gumbaz pastki qismidagi burchaklarning ikkita ayrilgan ravoqlaridan alohida ajralib chiqqan o ‘tkir to'rtbur- chakli konstruktiv elementi. Parchin — mayolika, rang-barang sir berib pishirilgan koshin. Peshtoq MA — ravoq old tomonining yuqori qismi. Porsu r j \ — me’moriy bezak, 45—90 darajali yoki 135° li va shunga o ‘xshash o ‘tmas, o'tkir burchaklarda ishlanadi. 291 фь 1 / Ravoq
— taxmon, tokcha, ayvon va binoning shunga o ‘xshash qismlarini biriktirishda yog‘ochsiz davra shaklida ishlan gan bezak elementi — uchburchakli f \ va xokazo. Rajja
> — reja, loyiha, qurilish ishlarida tortiladigan ip. ♦
Tanob ^
♦ ^♦4 Tarh Q — bino rejasi, umuman, turli hajmdagi bezak yoki tuzilishlarining (muqarnas, iroqi, gumbaz va ravoq kabi) yotiq tekislikdagi tasviri. Taxbinda chiziq ishlari — koshinlar o ‘lchamini to‘g‘ri to'rt Z shaklida joylashtirish. To‘g‘ri taxbin < / > / — koshin taxtasining to ‘rt □ shaklidagi tekislikning ustki qismi. * d Egri taxbin й — davra shaklida Л ( \ J ) tayyorlana- digan koshin taxtasining qolipi. I L O Y A L A R Arab xat turlarini siyoh izlari bilan ifoda toptirish usul va uslublari: 1. Yozuv qurol va ashyolarini hozirlash; 2. Yozish qog‘ozini xontaxta sirtida nasx xat turi talab etgan nishablikda qo‘yish. Nasx xati o'q chiziqlar kesishmasini 11,25 darajada burchak ostida og‘diradi. Siyoh sizish satri xuddi shu nishablikda ifoda topishi shart. Xattot eng awal o ‘z o ‘tirgan holatini aniq his qilmog‘i, tanasini (qad ko'tarilib) egmasdan, ko‘z qirra nigohini yozish ashyosiga qaratib, ashyoning eng shimol chekka nuqtasi bilan eng quyi janub chekka nuqtasi, go'yoki alif shakli kabi diagonal holatni his ettir- mog‘i lozim. Bosh va ko‘zlarni tutib tikish (o'tirishlikga nisbatan) xuddi ko‘krak qafasni o ‘rtasidan teng ikki qismga ayirib turgandek anglanmog‘i zaruriy vaziyatdir. Tasavvurga olish uchun holat tasviriga nazar soling: to‘g‘ri keladi 45V 6 7 .5 V
90' 90° satrlari Qog‘ozning shimol va janub qirra uchlari, o ‘zan asosini qog‘oz- ning janub bilan sharq qirrasini katet deb faraz etilsa, xontaxta sirt chekkasini ufqiy 0 daraja deb hisobga olinsa, sharqdan janub nuqtasiga og'ish — nishablik yaqqol 22,5 daraja burchakni tashkil etadi. Ayni mana shu nishablikka parallel tarzda qalam siyoh sizadi. Bu holat tarzida harflar qog‘ozning shimol va janubini tutash etgan shakliga rostlab, xatga olinadi. Bu tarzni ko‘z qirida kuzatib borilsa, xattot go‘yoki satr boshlash nuqtasidan shimolga qarab, yuqoriga intilayotgandek tuyuladi. Aslida esa, yozuvni (qog'ozni odatiy vaziyatiga) keltirilsa, xat husnkor ifodalangan bo‘ladi. Mazkur vaziyatni yana bir qancha tarzlarda sinamoq mumkin. Awalo, ko‘nikma hosil qilmoq darkor. Yozuv qalam biroz ensiz bo‘lsa, ma’qul. Ammo, xat yozishda ilk malaka va ko‘nikmalarni enliroq qalam uchida olgan afzaldir. Sababi, qalam «Mushki» qay yo‘sinda siyoh izlarini qoldirayot- gani, tahlilga oson ko‘rinadi. Savod chiqarish bosqich saboqlarida bayon etilganidek, qalam sozi ravishni belgilaydi. 0 ‘sha ravish hech qanday og‘ish, buralishlarsiz asta-sekinlik bilan so‘z tarkibidagi harflami «jadvaldan foydalanish» qoidalariga rioya qilib, qog'oz sirt- yuzasi uzra ulami qat’iy ravishlarda raqam qiladi. I Mufradot
vazni Ravish so‘zi Sanoq raqami
Harf tasviri Nishabi
1 Rosiy
I 78,75
Mutavoz «- 11,25 2,5 ♦
( U ) 11,25° / j Rosiy I 78,75
Mutavoz <- 22,5 1,5 ♦
< J ~ b V 2 2 , 5 ' / / Rosiy
J 67,5 Mutavoz «- 33,75 3,5 ♦ ♦
33,75° y' Rosiy
i 67,5
45° I 67,5
4+3=7 ♦ ( \ 2 — A I 2 5* ----
1 Mutavoz <- 22,5x2=45° 2 -------4
1 2 1 H arf ismi
A lif harfining imloviy shakllari*1 Raqam
k o ‘rin. m t s
<3> M FS >M TS <$>M FS i 1 1 (so‘z aw ali) 1 1 <3> M unfasl raqam shakli q o ‘llanganda: Ozod
1112 J 1 j 1 2 1 1 1
D op 112
J 1 л 2 1 1 M uttasil raqam shakli q o ‘llanganda: Obod 1112
L I ♦ 2 1 1 1 Ijod
1112 3
L > q
1 2 1 1 1 ф M unfasl raqam shakli q o ‘llanganda: ^ 0
Paydo 1-112
1
■ 1 < * - V
2 1 1 1 H avo 1-12
l > 2 1 1 ** Vafo
1-12 21
1 Sam o
1 - 1 2 Liui 21 1
M D ars ja ra y o n id a « A ra b c h a -o ‘zbekcha» lu g ‘at k ito b la rid a n fo y d ala n in g . Jadvaldan foydalanish usuli so ‘z o ‘zak undoshlari va c h o ‘ziq unli tovushlarni ifoda etuvchi h a rf shakl k o 'rin ish la rin i aniqlashtiradi.
H arf Be, Ре, Te, Se harflarinino imlo shakllari ismi R A
<1> MTS MFS ф MTS
ф MFS Be «b» ♦ J ♦ L— .< ♦ О Pe mb J «p» V V V V Te «t» ♦♦ ♦♦ J ♦♦ ♦♦ Se A л л , A» «S»
J о
MFS Bodom ^ 1 n 1 n i l !
'21 1 11 Poya 4 j L 1112 - v 2 111 Tom 112 l* b '2 11 MTS Kabob I ^ 1-112 ♦ ♦ 2 111 Tepa
< U u 1112 2111 Katta 1-112 2 11 <5> MFS Xitob ! ' ' M 12 ^ ->1 h y - 2 1 1 1 H2P V k 2 11 Ot .. 7 1
C->l
ф
MTS Adib 5>1>3>3>1> Download 2.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling