A. V. Chernov esa osssrda arxiv ishi va uni tashkillashtirish tarixiquv qoppadan-tori 1917 yilga qadar rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv bo deb yozadi

xmlns:w="urn:schemas-microsoft-com:office:word"
xmlns="http://www.w3.org/TR/REC-html40">
O`rta osiyo xonliklarida arxiv ishi
O`rta osiyo xonliklarida arxiv ishi
Reja:

1. 
   Orta asrlarda Movarounnahrda arxiv ishi
   
2. 
   Xonliklar davrida arxivlarning ahvoli
   

Bugungi kunda koOlmaganMusulmon Sharqida, umuman Turkistonda biz tushunadigan ma. A. V. Chernov esa oSSSRda arxiv ishi va uni tashkillashtirish tarixiquv qoppadan-tori 1917 yilga qadar rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv bo deb yozadi.




Yogrta Osiyoda qadimgi zamonlardan buyon arxivlar mavjud borta Osiyoda qadimgi arxivlarning paydo boliqdir. Ojalikning rivojlanib borishi, davlatchilining shakllanishi natijasi ojalik, soliq va yuridik hujjatlarning yaratila boshlandi. Ayni paytda bu hujjatlari maildi. Natijada hujjatlarni saqlashga mutassadi boladi. Bu muassasalar hozirgi kunda arxivlar deb ataladi. Demak, arxivlar Otishi bilan oqotmadi. Agar dastlab arxiv hujjatlar bevosita xolga solish uchun xizmat vilgan borganish uchun yozma manbalar sifatida muhim ahamiyat kasb etdi.

Afsuski, biz Olumotga ega emasmiz. Bizgacha yetib kelgan oz sonli yozma manbalarda ular haqida malsa kerak, yuqorida tatilganidek ayrim arxivshunoslar Olmagan degan fikrlarni bildirganlar. Ammo, bu fikrlar haqiqatga tori kelmaydi.

Avvalo shuni qayd etish kerakki, har qanday davlat hujjatlarsiz faolit kolgan, lekin ular bizgacha yetib kelmagan yoki hozirga qadar topilmagan. Bundan keyingi arxeologik tadqiqotlar jarayonida Olganligi 1948-1950 yillarda Xorazmdagi Tuproqqalochga, koqishga muvaffaq boa arxiv hujjatalarining 2 guruhga boochga yozilgan. Ikkinchi guruh (teriga yozilgan) asosan xolib, ularga podsho xazinasiga tushgan jarimalarning nomi, miqdori hamda qayerdan kelganligi yozib qorta Osiyoda arxivlar qadimgi zamonlardan mavjud borsatmoqda.





Orta asrlarda Olgan mayda davlatlarda arxivlar mavjud edi. Bu fikrni 1932-1933 yillarda hozirgi Tojikiston Respublikasi Panjikent nohiyasidagi Mugida joylashgan qadimgi qasr xarobalaridan topilgan sod arxivi to toggz ichiga oladi. Ular Sod podsholigiga tobe boindisidan iborat. Arablarga qarshi kurash jarayonida Panj hokimi, bir muddat Sod podsholigi taxtiga daz otryadi bilan Mugida joylashgan mudofaa qasriga chekingan. Shunda saroy hujjatlari ham bu yerga keltirilgan. 722 yilda arablar qasrni shturm bilan olib, uni buzib tashlaganlar. Hujjatlar vayron botgandan sogrta asrlar tarixiga doir glumotlar beradi.

Arab halifaligi hukmronligi tugatilgandan soz tarjimayi holida saltanat poytaxti lganligini qayd etadi. Ishonch bilan aytish mumkinki, Qoraxoniylar va Xorazmshohlar davlatlarida, moullar hukmronligi davrida, Temuriylar, Shayboniylar va Ashtarhoniylar zamonida ham arxivlar faoliyat koxtovsiz oldi, bizgacha yetib kelmadi. Hozirgi kunda Oqon xonliklarining XIX asrgacha bonggi davri (asosan XIX asr oxiri va XX asr boshlari) ga oid hujjatlar qisman saqlanib qolgan.

1873 yilda chor qoida 300 ga yaqin kitob (sharq qoib oladi. Hujjatlar asosan xonning kirim va chiqimlari haqida margangan A. Kun oliq emasligini va hujjatlar asosan xonlik tarixining sorib chiqqan A. Kun ayrim hujjatlarni Rossiya Fanlar Akademiyasining Osiyo muzeyiga topshirish uchun tanlab oladi, qolganini esa general fon Kaufman imperatorning Sankt-Peterburgdagi Xalq kutubxonasiga (hozirgi Saltikov-Shchedrin nomidagi Xalq kutubxonasi) ga sovgng Xiva xonining arxivi hammaning esidan chiqdi. Ularni 1936 yilda eslatib olyozmalar fondida saqlanayotgan hujjatlarning bir qismi Qolib turli kattalik va hajmdagi 120 ta daftar topildi. Hujjatlar 1822-1872 yillarga tegishli edi.

Qoxshashdir. Xudoyorxonning 1875 yilda Qolda uning karvonini talanishi, Qozgldi. Uning saqlanib qolgan qismi esa Qoliga oqon xoni arxivining saqlanib qolgan hujjatlarini nomi yuqoriida zikr etilgan Sankt-Peterburgdagi kutubxonaga va qisman Toshkentdagi Xalq kutubxonasiga taqdim etadi. Keyinchalik Toshkent Xalq kutubxonasi ( hozirgi A. Navoiy nomli Olyozmalari Olyozmalar fondidagi Qozbekiston Respublikasi Markaziy arxivi fondlarida saqlanmoqda. QoKatalog arxiva kokandskix xanov XIX v.lon qildi. Mazkur kitobda mingdan koqon xonligi arxivi hujjatlarini olum emas edi. Faqatgina 1931 yilning dekabrida Buxoro arkidagi suvab tashlangan yertozbekiston SSR Markaziy Davlat arxiviga olgan davrga taalluqlidir. Ular orasida Buxorodagi Rossiya siyosiy agentligi bilan ichki va tashqi siyosiy masalalarga doir diplomatik yozishmalar, mansabdor shaxslarning joylardagi ahvol haqidagi xabarlari, soliqlar, xalq sayillarini ozgshinlarning bir joydan ikkinchi joyga kolmay, qozikalon va amir xazinasini yurituvchi devonbegiga oid rasmiy hujjatlar ham mavjud.
Buxoro amirligi arxivi ustida ishlash amirlikning XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy tarixni yoritishda muhim organish, tahlil etish, tarjima qilish va ilmiy muomalaga kiritish borta Osiyo hududida arxivlar qadimgi zamonlardan mavjud bora bu arxivlarning kogqon xonliklari va Buxoro amirligi arxivlariga mansub hujjatlar bilan tanishish imkoniyatiga egamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Alimov I., Ergashev F., Boquv qozbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 1-jild. Toshkent, 2000.
   
2. 
   Xolmatova M. Arxivlar hamkorligi // Xalq sozbekiston tarixi. Toshkent, 1994.
   
3. 
   Is hujjatlar qal3,
   

http://fayllar.org