A. V. Vahobov, T. S. Malikov

me’yorining tabiiy pastligi bilan xarakterlanadigan faoliyat turiari va  resurs sig‘imli  ishlab 

chiqarishlar uchun  imtiyozlardan voz  kechish  ijtimoiy qarama-qarshiliklar kuchayishiga 

olib  keladi.

undirish  mexanizmi tadbirkorlik tashabbusining deyarli bii xil yoki 

proporsional  darajadagi  yuklamasini  ta’minlashga  imkon  bersa 

(boshqacha so'zlar bilan aytganda,  davlat oldida soliq to'lovchilar 

majburiyatlarining  nisbiy  tengligiga  erishilsa),  u  holda  bu  narsa, 

shak-shubhasiz, ijtimoiy qarama-qarshiliklar va bosimni yumshatadi. 

Shunday  qilib,  yuqorida  bayon  qilinganlardan  ko'rinib  turibdiki, 

davlat daromadlari va davlat xarajatlari moliya mazmunini namoyon 

etuvchilar sifatida iqtisodiyotda va ijtimoiy sohada sodir bo'layotgan 

jarayonlarga juda kuchli  ta’sir o'tkazib, ularning o'sishi va yo'nali- 

shini  keskin  o'zgartirib yuborishi  mumkin.

Shu yerning o'zida byudjet yordamida tartibga solish  (makro- 

va  mikroko'rsatkichlarga  faqat  markaziy  byudjet  daromadlari  va 

xarajatlari  majmuiga bog'liq siyosatni o'zgartirish orqali)  moliyaviy 

tartibga  solishning  barcha  sohasini  qamrab  olaolmaydi.  Chunki 

taqsimlash  va  qayta  taqsimlashda  moliya tizimi  har bir  fondining 

ta’siri  tartibga  soluvchi  bo'lishi  kerak.  Xususan,  hozirgi  paytda 

rivojlangan  mamlakatlarda byudjetdan tashqari va maxsus fondlar 

birgalikda markaziy byudjetlar hajmining 1/3 qismidan  x  qismigacha 

tashkil  etmoqda.  Bundan  tashqari,  bu  yerda  yana  ikkita  muhim 

yo'nalishlar  ham  mavjud.  Bular  byudjet  defitsitining  tarkibiy 

tuzilmasini shakllantirish va byudjetlararo munosabatlami tartibga 

solishdir16.

Demak,  takror  ishlab  chiqarish  me’yorlarini  o'zgartirish 

maqsadida  moliyaviy  munosabatlaming  barcha  yo  nalishlaridan 

foydalanish bo'yicha davlat tomonidan tashkil qilinadigan faoliyatga 

ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni moliyaviy tartibga solish deyiladi.  U 

kishilik jamiyatining  tabiiy  taraqqiyoti  natijasida  dunyoga  kelgan 

hamda iqtisodiyot va ijtimoiy soha sog'lom faoliyat  ko'rsatishining 

ajralmas qismi  hisoblanadi.  Moliyaviy tartibga solish sub’ekti davlat 

tuzilmalari  bo'lsa,  ob’ekti  ijtimoiy  tizim  ishtirokchilarining 

daromadlari va xarajatlaridir.

Makro-  va  mikrodarajada  jamiyat  ehtiyojlarini  maksimal 

ta’minlaydigan jamg'armalarni  taqsimlash  me’yorlarini  o'rnatish

16 

Moliyaviy  tartibga  solish  yuqorida  keltirilgan  elementlar  mazmunini  ochib  berish 

maxsus  tadqiqot  ob'yekti  hisoblanadi  va  mazkur darslik  doirasidan  chetga  chiqadi.

moliyaviy  tartibga  solish  jarayonida  yechiladigan  asosiy  vazifa 

hisoblanadi.  Bu  narsa  shaxsiy,  jamoa  va  ijtimoiy  manfaatlar, 

qadriyatlar va boyliklarning oqilona inobatga olinishini ko'zda tutadi 

va samarali ishlayotgan bozor mexanizmi bilan davlat ta’siri tizimini 

qo‘shish  muammolariga doir moliyaviy yo‘nalishini aks ettiradi.

Bozor ho‘jaligining moliyaviy tartibga soluvchilariga quyidagilar 

kiradi:

•  byudjetga soliqli va soliqdan tashqari  to'lovlar;

•  moliyaviy imtiyozlar va majburiy choralar;

•  byudjet tashkilotlarining xizmat xarajatlari;

•  umumiy  va  maqsadli  subsidiyalar,  shu  jumladan,  davlat 

buyurtmalarini to'lashga  mo'ljallanganlari;

•  byudjetdan tashqari fondlarning daromadlari va xarajatlari;

•  davlat korxona va tashkilotlarining daromadlari va xarajatlari.

Moliyaviy  ta’sir  ko'rsatishga  tartibga  solishning  quyidagi

ko'rinishlari mavjud:

•  to'g'ridan-to'g'ri (bevosita);

•  egri (bilvosita);

•  aralash.

Moliyaviy ta’sir ko'rsatishning to'g'ridan-to'g'ri tartibga solish 

shakli quyidagilar orqali  namoyon  bo'ladi:

•  bevosita umumdavlat soliqlarini undirish yordamida;

•  taraqqiyot byudjetidagi xarajatlarni moliyalashtirish jarayonida;

•  byudjet va markazlashtirilgan byudjetdan tashqari fondlarga 

soliqlar va to'lovlar stavkalarini oshirilgan yoki  kamaytirilgan tarzda 

qo'llash  yo'li bilan;

•  davlat  xarajatlarining  normativlari  o'lchamini  o'zgartirish 

orqali;

•  moliyaviy intizomni  buzganligi uchun jarimalar,  penyalarni 

undirish natijasida.

Bularning barchasi, o'z navbatida, takror ishlab chiqarish sub’ektlari 

daromadlari darajasini va bozor kon’yunkturasini bevosita o'zgartiradi.

Tartibga solishning bilvosita shakllari o'z  ichiga quyidagilami 

oladi:

•  davlat tomonidan bilvosita soliqqa tortish;

•  davlat joriy xarajatlarini amalga oshirish.

Moliyaviy  ta’sir  ko'rsatishning  aralash  shakllari  orasidan 

quyidagilami alohida ajratib  ko'rsatish mumkin:

•  mahalliy soliqlar;

•  byudjetga soliqdan tashqari to'lovlar tizimi;

•  faoliyatning  alohida  turiari  va  tadbirlami  imtiyozli  soliqqa 

tortish va imtiyozli moliyalashtirish;

•  davlat  korxonalari  va  tashkilotlari  fondlari  hamda 

markazlashtirilmagan byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirish 

va ulardan foydalanish  normativlari.

Davlat  daromadlari  va  davlat  xarajatlarining  konkret  turiari, 

ularni  jalb  qilish  va  taqdim  etish  metodlari  masalaning  tashkiliy 

tomonlari bilan birgalikda moliyaviy tartibga solish usullarini o'zida 

mujassam etadi.  Mablag'lami undirish va moliyalashtirishni taqdim 

etishning aniq prinsiplari bunday ta’sir yo'nalishini aniqlab beradi. 

Va  nihoyat,  moliyaviy  qonunchilik  va  hokimiyatning  vakolatli 

tizimlari moliyaviy tartibga solishni amalga oshirish uchun tashkiliy 

imkoniyatlarni  ta’minlaydi.  Moddiy  ishlab  chiqarish  sohasida 

yaratilgan qiymatni taqsimlash jarayoniga kirib borib,  davlat moliyasi 

markazlashtirilmagan pul fondlarini shakllantirishga ham  faol ta’sir 

ko'rsatadi.  Bu  narsa,  o'z  navbatida,  mablag'laming  individual 

doiraviy aylanishini  ta’minlashga sharoit yaratib beradi.

Oxir  oqibatda  moliyaviy  tartibga  solish,  davlat  ta’sirini 

ta’minlashning  boshqa  shakllari  (foiz  darajasi,  bojxona  bojlari 

darajasi,  davlat  korxonalari  mahsuloti  bahosi,  valyuta  kursi,  pul 

massasining  hajmi  va  tarkibiy  tuzilmasi,  ma’muriy-qonunchilik 

faoliyati  va  boshqalarga  ta’sir  ko'rsatish)  bilan  birgalikda  asosiy 

makroiqtisodiy ko'rsatkichlar rivojida ijobiy o'zgarishlar bo'lishini 

ta’minlashi  mumkin.  Biroq amaliyotda bu narsa ancha  murakkab 

bo'lib,  u  chuqur  va  har  tomonlamali  nazariy  ishlanmalar  va 

murakkab matematik hisob-kitoblarni talab qiladi.  Mazkur sohada 

bunday  yirik  tadqitqotlar  yo'qligi,  albatta,  o'z  ta’siriniko'rsatadi. 

Bu yerda tasodifan  «baxtli  bilet» topilishi  mutlaqo  mumkin emas. 

Shuningdek,  «metod»  sifatida  m oliyaviy  tartibga  solish 

cheklanganligini  ham  e ’tibordan  chetda  qoldirmaslik  kerak. 

YalMning hajmi va o'sish sur’atlari; davlat undirmalarining iqtisodiy 

jihatdan yo'l  quyilishi  mumkin bo'lgan maksimal darajasi;  boshqa

«aralash» regulyatorlaming ta’siri; ijobiy samaraning majburiy sharti 

sifatida  siyosiy  barqarorlik  va  puxta  o'ylangan  umumiy  iqtisodiy 

yo'nalishning  (joriy  va  uzoq  muddatli)  mavjudligi  kabilarni,  bu 

o'rinda, ana shunday ob’ektiv cheklashlar qatoriga kiritish mumkin.

Bahs-munozara va nazorat uchun savollar

•  Moliyaviy rejalashtirish  deb nimaga aytiladi?

•  «Moliyaviy  rejalashtirish»  tushunchasi  o'z  ichiga  nimalarni 

oladi?

•  Moliyaviy  rejalashtirishning  asosiy  vazifalari  nimalardan 

iborat?

•  M oliyaviy  rejalashtirish  jarayonining  qanday  asosiy 

bosqichlarini ajratib ko'rsatish mumkin?

•  Moliyaviy rejalarning qanday turiari  mavjud?

•  Strategik  moliyaviy  reja,  hyech  bo'lmaganda,  qanday 

savollarga aniq javob bermog'i lozim?

•  Joriy  m oliyaviy  rejalashtirishning  asosiy  funksiyalari 

nimalardan iborat?

•  Moliya tizimi alohida bo'g'inlarining nisbiy mustaqilligi qan­

day moliyaviy rejalar ishlab chiqilishi zarurligini  belgilab beradi?

•  Moliyaviy  rejalashtirishning  umumdavlat  va  hududiy 

darajalariga nimalar kiradi?

•  Balansda aks ettirilayotgan aholining pul daromadlari o'zining 

manbasiga ko'ra qanday guruhlarga bo'linadi?

•  Balansda aks  ettirilayotgan aholining  pul  xarajatlari  qanday 

guruhlardan iborat  bo'ladi?

•  Ma’lum bir muddatni qamrab olishiga qarab, moliyaviy rejalar 

qanday guruhlarga bo'linishi mumkin?

•  Biznes-rejaning tarkibida moliyaviy reja qanday yo'nalishlar 

bo'yicha ishlab chiqiladi?

•  Moliyaviy bashoratlash deb nimaga aytiladi?

•  Nazariya  va  amaliyotda  moliyaviy  bashoratlash  nimalarga 

ajratiladi?

•  Moliyaviy  bashoratlash  jarayonida  qanday  metodlardan 

foydalaniladi?

•  Moliyaviy rejalashtirishning metodi sifati moliyaviy dasturlash­

tirish nimalarni ko'zda  tutadi?

•  Ijtimoiy-iqtisodiy  jarayonlarga  davlatning  ta’siri  qanday 

maqsadlar uchun zarur?

•  Turli  ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarda moliyaning rolini to'liq 

idrok etish  uchun nimalarni atroflicha tahlil qilib chiqmoq lozim?

•  Davlatning  transformatsion  xarajatlari  tarkibiga  nimalar 

kiradi?

•  Davlat  xarajatlari  ijtimoiy  munosabatlaming  barqarorligini 

qo'llab-quwatlab, jami talabning hajmi va tarkibiy tuzilmasiga keskin 

ta’sir ko'rsatadi  va bu  narsa nimalarda  namoyon bo'ladi?

•  Umumiy  tarzda,  davlat  daromadlari  qaysi  sohalarga  ta’sir 

etishi  mumkin,  deb  ajratib ko'rsatsa bo'ladi?

•  Bozor xo'jaligining moliyaviy tartibga soluvchilariga nimalar 

kiradi?

•  Moliyaviy ta’sir ko'rsatishga qanday tartibga solish shakllari

xos?

•  Moliyaviy ta’sir ko'rsatishning to'g'ridan-to'g'ri tartibga solish 

shakli qanday  namoyon  bo'ladi?

•  Tartibga solishning egri shakllari o'z ichiga  nimalarni oladi?

•  Moliyaviy  ta’sir  ko'rsatishning  aralash  shakllari  orasidan 

qaysilarini alohida ajratib ko'rsatish  mumkin?

6

-B O B . 

MOLIYAVIY  NA ZO R A T

6.1.  Moliyaviy  nazorat:  mazmuni, sohalari,  ob’ekti, 

predmeti, tizimi, vazifalari,  prinsiplari

Moliyaviy nazorat iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaga ob’ektiv 

xos  boigan  nazorat  xususiyatining  amalda  namoyon  boiishidir. 

Odatda,  moliyaviy nazorat quyidagi  ikki yo'nalishda qaraladi:

•  barcha  iqtisodiy  sub’ektlarning  moliyaviy  qonunchilik  va 

moliyaviy  intizomga  rioya  qilishi  ustidan  maxsus  tashkil  etilgan 

nazorat organlarining qat’iy tartibga solingan faoliyati;

•  moliyaviy  operatsiyalarning  samaradorligini  va  maqsadga 

muvofiqligini  ta’minlash  maqsadida  makro-  va  mikrodarajada 

moliya hamda pul  oqimlarini boshqarishning ajralmas qismi.

Moliyaviy nazoratning har ikki yo'nalishi bir-biri bilan o'zaro 

bogiiq  boisa-da,  nazoratning  maqsadi,  metodi  va  sub’ektlariga 

muvofiq ravishda farqlanadi ham. Agar birinchi  holda nazoratning 

huquqiy  va  miqdoriy  tomonlari  ustunlik  qilsa,  ikkinchi  holda 

moliyaviy nazoratning tahliliy tomoniga katta e ’tibor beriladi.

Davlat, korxona va tashkilotlaming barcha moliyaviy faoliyati 

ustidan turli darajadagi qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlari, 

shuningdek  maxsus tashkil etilgan  muassasalar tomonidan amalga 

oshiriladigan  nazoratga  moliyaviy  nazorat  deyiladi.  Bu  nazorat, 

eng  avvalo,  pul  fondlarini  shakllantirish  va  ulardan  foydalanish 

jarayonida  moliyaviy-iqtisodiy  qonunchilikka  rioya  etilishi, 

moliyaviy-xo'jalik operatsiyalarining  samaradorligini  baholash  va 

amalga  oshirilgan  xarajatlarning  maqsadga  muvofiqligi  ustidan 

nazoratni o'z ichiga oladi.  Boshqacha aytganda,  moliyaviy nazorat 

u  yoki  bu  moliyaviy  harakat  amaliyotini  baholash  bilan  cheklan- 

masdan,  balki o'z tahliliy yo'nalishiga egadir.

Moliyaviy nazorat qiymat shaklida amalga oshiriladigan nazorat 

bo'lganligi uchun ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining barcha 

sohalarida  amalga  oshiriladi  va  pul  fondlari  harakatining  barcha 

jarayonlarida,  shu  jumladan,  moliyaviy  natijalami  idrok  etish

jarayonida ham qatnashadi.  Shuning uchun  ham moliyaviy nazo­

ratning ob’ekti pul  munosabatlari hisoblanadi.

Moliyaviy  nazoratning  predmeti  quyidagi  moliyaviy  ko'rsat­

kichlardan iborat:

•  turli darajadagi byudjetlarning daromadlari va xarajatlari;

•  soliq to'lovlarining hajmlari;

•  xo'jalik yurituvchi sub’ektlarning daromadlari;

•  xo'jalik yurituvchi sub’ektlaming muomala xarajatlari;

•  tannarx va  foyda;

•  uy xo'jaliklarining daromadlari va xarajatlari;

•  va boshqalar.

Moliyaviy nazorat predmeti bo'lgan yuqoridagi ko'satkichlar- 

ning  ko'plari  hisobli  ko'rsatkichlar jumlasiga  kiradi,  va  bu  narsa, 

o'z  navbatida,  ular  amaldagi  qonuniy  hujjatlarga  qay  darajada 

muvofiq,  to'g'ri va  ishonchli ekanligini tekshirishni taqozo etadi.

Moliyaviy  nazorat  moliya  funksiyalarining  amalga  oshirilish 

shakli  bo'lib  xizmat  qiladi. 

U 

davlat  va  boshqa  barcha  iqtisodiy 

sub’ektlarning manfaatlari va huquqlarini ta’minlashga qaratilgan.

Iqtisodiy  jihatdan  taraqqiy  etgan  mamlakatlarda  moliyaviy 

nazorat,  o'zaro  ta’sirchan  hamda  mustaqil  bo'lgan  ikki  sohaga 

bo'linadi17:

•  davlat moliyaviy  nazorati;

•  davlatdan tashqari  moliyaviy nazorat.

Davlat  moliyaviy  nazorati  —  davlatning  asosiy  qonunlaiiga 

tayanadigan va hokimiyat hamda aniq boshqaruv organlari iqtisodiy- 

huquqiy  harakatining  ma’lum  maqsadga  yo'naltirilgan  tizimidir. 

Moliyaviy nazoratni  tashkil  etishda  mamlakat  Konstitutsiyasi  hal 

qiluvchi rolni o'ynaydi.  Uning huquqiy reglamenti  davlatning tipi, 

ijtimoiy-siyosiy yo'nalishi,  iqtisodiy tarqqiyot  darajasi,  mulkchilik 

shakllari nisbatiga bog'liq.

Davlat  moliyaviy  nazorati  YalM  taqsimlanishining  qiymat

17 

Ayrim  iqtisodchi  olimlarning  fikricha,  moliyaviy  nazorat  tizimi  o ‘z  ichiga 

quyidagilami oladi: davlat  moliyaviy  nazorati;  kontragentlar bilan  moliyaviy-hisob-kitob 

munosabatlari  jarayonidagi  nazorat;  davlatdan  tashqari  moliyaviy  nazorat.  (Qarang: 

Финансы,  налоги  и  кредит.  Учебник.  Изд.  2-е,  доп.  и  перераб.  /Под  ред.  д.э.н., 

проф.  И.Д.Мацкуляка.  -   М.:  Изд-во  РАГС,  2007.  С.23).

proporsiyalarini kuzatishga qaratilgan.  Bu nazorat davlat moliyaviy 

resurslarini shakllantirish, to‘liq va uzliksiz tushib turishi va maqsadli 

foydalanish  bilan  bog'liq  pul  resurslari  harakatining  barcha 

tarmoqlari  (tarqatiladi) tegishli hisoblanadi.

Davlat moliyaviy nazorati davlatning moliya siyosatini amalga 

oshirishga  va  moliyaviy  barqarorlik  uchun  sharoitlar  yaratishga 

qaratilgan.  Bu  narsa,  eng  avvalo,  barcha  darajalardagi  byudjetlar 

va byudjetdan tashqari fondlarni  ishlab chiqish,  muhokama qilish, 

tasdiqlash va ijro etish, korxona va tashkilotlar,  banklar va moliyaviy 

korporatsiyalarning moliyaviy faoliyati ustidan nazoratni anglatadi. 

Umummilliy  iqtisodiy  manfaatlarga,  aloqador  bo'lsa,  davlat 

moliyaviy  nazoratchilari  ham  davlat  sektorida  ham  xususiy  va 

korporativ biznes sektorida taftish va tekshirishlarni amalga oshirish 

huquqiga egadir.  Biroq iqtisodiyotning davlatdan tashqari sektorida 

davlat  tomonidan  amalga  oshiriladigan  moliyaviy  nazorat  faqat 

soliqlar  va  boshqa  majburiy  to'lovlarni  ham  qo'shib  olgan  holda 

davlat  oldidagi  pul  majburiyatlari  qanday  bajarilayotgani,  ularga 

ajratilgan byudjet subsidiyalari va  kreditlarini  sarflashda maqsadga 

muvofiqlilik va qonuniylikka rioya  qilinishi, shuningdek,  hukumat 

tomonidan  belgilangan  pul  hisob-kitoblarini  tashkil  etish, 

buxgalteriya hisobi va hisobotni  yuritish qoidalarini nazorat qilish 

ham qamrab oladi.

Davlatdan  tashqari  moliyaviy  nazorat  ikkiga  bo'linadi:  ichki 

(firma ichidagi,  korporativ) va tashqi  (auditorlik)18.

Moliyaviy  nazoratning  davlat  va  davlatdan  tashqari  sohalari 

nazoratni  amalga  oshirish  metodlari  o'xshashligiga  qaramasdan, 

pirovard  maqsadlariga  ko'ra  bir-biridan  tubdan  farq  ham  qiladi. 

Davlat  moliyaviy  nazoratining  bosh  maqsadi  davlat  xazinasiga 

resurslami  tushirishni  maksimallashtirish  va  davlat  boshqaruv 

xarajatlarini minimallashtirish bo'lsa,  bunga qarama-qarshi ravishda 

davlatdan tashqari  moliyaviy nazoratning (ayniqsa,  firma ichidagi) 

bosh  maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi  foyda  normasini  oshirish 

maqsadida  davlat  foydasidagi  ajratmalar  va  boshqa  xarajatlarni 

minimallashtirishdan iborat.  Bir vaqtning o'zida moliyaviy nazorat-

18 

Davlatdan  tashqari  moliyaviy  nazorat  xususida  ushbu  bobni ng  6.4-paragrafida 

batafsilroq  to‘xtaliniladi.

ning  har ikki  sohasi amaldagi qonunlaming  huquqiy doirasi bilan 

cheklab qo'yilgan.

Pul  munosabatlari,  moliyaviy  resurslami  shakllantirish  va 

ulardan foydalanishdagi qayta taqsimlash jarayonlari, shu jumladan, 

barcha  darajalardagi  va  xo'jalikning  barcha  bo‘g‘inlaridagi  pul 

fondlari shaklidagi  moliyaviy resurslar moliyaviy,nazoratning ob’ekti 

hisoblanadi.  Tekshiruvlarning  bevosita  predmeti  sifatida  foyda, 

daromadlar, rentabellik, tannarx, muomala xarajatlari  kabi qiymat 

ko'rsatkichlari  maydonga  chiqadi.  Puldan  foydalanish  orqali  va 

ayrim hollarda pulsiz (masalan, barter bitimlari) amalga oshiriladigan 

opreatsiyalarning barchasi moliyaviy nazoratning sohasi hisoblanadi.

Moliyaviy nazorat o ‘z ichiga quyidagi tekshiruvlarni  oladi:

•  iqtisodiy qonunlaming talablariga rioya etish  (MDni taqsim­

lash va qayta taqsimlash porporsiyalarining optimalligi);

•  byudjet  rejasini tuzish va ijro etish  (byudjet  nazorati);

•  korxona va tashkilotlar, byudjet muassasalariga tegishli bo'lgan 

mehnat,  moddiy va  moliyaviy resurslardan samarali foydalanish;

•  o'zaro soliq munosabatlari.

Taraqqiy etgan mamlakatlarda moliyaviy nazorat tizimi, asosan, 

bir tipda bo'lib,  quyidagi qismlardan tashkil  topadi:

•  bevosita mamlakatning parlamenti yoki prezidentiga bo'ysu­

nuvchi hisob palatasi.  Bu tashkilotning bosh maqsadi davlat mablag'­

larining sarflanishi  ustidan umumiy nazoratni  o'rnatishdir;

•  asosan soliqli daromadlaming davlat xazinasiga kelib tushishini 

nazorat  qiluvchi  va  mamlakat  prezidenti,  hukumati  yoki  moliya 

vazirligiga bo'ysunuvchi soliq muassasi;

•  quyi  tashkilotlami  tekshiruvchi  va  taftish  qiluvchi  davlat 

tashkilotlari tarkibidagi nazorat qiluvchi organlar;

•  hisobot hujjatlarining ishonchliligini va moliyaviy operatsiya­