A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

"A
n
3
s
t
♦
Havo
6.8-rasm. Ekstruziyalash va dam berib shishirish usuli bilan plyonka 
hosil qilish sxemasi: 1-havo kiruvchi tirqish; 2-yo ‘naltiruvchi roliklar;
3- baraban; 4- sovuq havo haydovchi zona; 5-dom; 6- mundshtuk;
7- kallak; 8- ish silindri.
Bosim ostida quyish usulida termoplastik polimerlar (polistirol, 
polietilen, poliamid, ftoroplast-3 va b.) dan detallar olinadi. Bosim 
ostida quyish uchun (6.9-rasm) granulalangan plastik bunkerga 
solinib, u yerdan plastikni ta’minlovchi plunjer (
2
), so‘ngra quyish 
plunjeri (3) silindr (4) ga beradi, silindrda polimer qizdiriladi, 
qizdirilgan polimer soplo (5) orqali bosim ostida press-qolip (7) ga 
o ‘tadi.
Press-qoliplaming harorati ularga keladigan plastik materialning 
haroratidan hamma vaqt past bo‘ladi, shu bois press-qolipdagi buyum
(
6
) tez soviydi va o ‘z shaklini saqlab qoladi.
Qoliplash harorati va bosimi ishlatiladigan materialning turiga, 
press-qolipning tuzilishi va oicham iga bog‘liq boiadi.
Misol tariqasida shuni ko‘rsatib o‘tish mumkinki, polistirol 
uchun quyish mashinasining soplosidan chiqish oldida harorat ISO- 
215 °C, quyish mashinasining silindridagi bosim 800-1500 kG/sm2, 
polietilen uchun esa bu ko‘rsatkichlar mos ravishda 175-260 °C va 
70-200 kG/sm" boiadi. Quyish mashinalarining aksariyati avtomatik 
siklda ishlaydi.
95

---

5
3
3 
4
6.9-rasm. Bosim ostida quyish 
sxemasi.
6.10-rasm. Listdan matritsa va 
puanson yordamida botirish 
usulida shtamplash.
Plastmassalarni shtamplash. Shtamplash usulida list tanavordan 
iborat termoplastlar (selluloid, viniplast, organik shisha, polistirol, 
polietilen, polipropilen va b.) buyumlarga aylantiriladi. Buyumning 
shakli qizdirilgan listni botirish va so‘ngra uni sovitish yo‘li bilan 
hosil qilinadi. Shtamplangan buyumlar o‘z shaklini shishalanish haro- 
ratidan past haroratlardagina saqlab oladi, polimeming shishalanish 
haroratidan yuqori haroratarda qizdirish va shu haroratda tutib turish 
list shaklining tiklanishiga olib keladi.
Shtamplashda shakl berishning ikki usuli: yo‘naltirilgan botirish 
usuli va erkin botirish usuli qo‘llaniladi.
Yo‘naltirilgan botirishda buyum shakli matritsa bilan puanson- 
ning ish yuzalari shakliga yoki faqat matritsaning ish yuzasi shakliga 
b o g iiq b o iad i; faqat matritsa ishlatilgan bosim ostidagi havo ishlati­
ladi yoki vakuumdan foydalaniladi. 
6
.
1 1
-rasmda puanson (
1
) va mat­
ritsa (
4
) dan iborat qolip yordamida yo‘naltirilgan botirish sxemasi 
ko‘rsatilgan.
6
.
1 1
-rasmda vakuumdan yoki havo bosimidan foydalanib, 
matritsa (
6
) yordamida yo‘naltirilgan botirish sxemasi keltirilgan. 
Vakuumdan foydalanib shakl hosil qilishda (qoliplashda) plastikning 
qizdirilgan listi (2) oboyma (1) bilan tesbik-tesbik plita (5) orasiga 
mahkamlanadi. Havo kameraning ichidan vacuum-nasos yordamida 
kanallar (7) orqali so‘rib olinadi. Plita (5) orqali atmosferadan 
keladigan havo tanavomi bosib uni matritsaga siqadi, natijada buyum 
(
8
) hosil bo iad i. Vakuum usulida qoliplash buyum hosil qilish uchun 
atmosfera bosimi yetarli b oigan taqdirdagina yaroqlidir. Agar 
atmosfera havosining bosimi yetarli boim asa, havo (yoki bug‘) 
bosimidan foydalaniladi, havo yoki bug‘ jo ‘mrak (4) orqali beriladi,
96

---

bu holda kameradagi havoni deformatsiyalanayotgan tanavor kanallar
(7) orqali siqib chiqaradi. Bosim manometr (3) bilan nazorat qilinadi.
Atmosfera Bug1 Havo