A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

6.11-rasm. Listdan vakuumdan yoki havo (yoxud bug') bosimidan 
foydalanib, matritsaga у о ‘nalgatt botirish usulida shtamplash.
Termoplastning 
shtamplanadigan 
listi 
qisqichlar (
2
) 
ga 
mahkamlanadi; buyum (3) qolipda to sovuguncha qoldiriladi.
Erkin botirishda shakl hosil qilish usuli yirik buyumlar tayyor­
lashda qoilaniladi, bu usulda havoning bosimidan hamda vakuum 
usuli yoki pnevmatik usuldan foydalaniladi. Ayni usulda buyum 
shtamp devorlariga ishqalanmaydi, bu esa tiniq optik buyumlarining 
silliq yuzalarini hosil qilishda juda muhimdir.
6.12-rasm. Vakuumda qoliplash y o ‘li bilan presslash sxemasi
6
.
1 2
-rasmda vakuum usulida erkin botirish sxemasi tasvirlangan. 
Qizdirilgan list tanavor botirish halqasi (
2
) bilan siqish halqasi (3)
97

---

orasiga qisqichlar (4) yordamida siqiladi. Vakuum-kameradan havo 
so‘rib olina borgan sari tanavor (
6
) halqa (2) orqali botadi. Botish 
qiymati ko‘rsatkich (5) bilan nazorat qilinadi va vakuum nasosning 
uzilishi (ajratilishi) bilan belgilanadi. Pnevmatik usulda erkin botirish 
vakuum usulida botirish kabidir.
Presslash. Plastmassalami presslash deganda ulami yopiq 
kameralarda (press-qoliplarda) bosim ta ’sir ettirib ishlash tushuniladi. 
Presslash odatdagi presslash bilan quyma presslash ga boiinadi.
Odatdagi presslash usuli qizdirib va sovuqlayin presslash turlariga 
bo‘linadi; odatdagi presslash usuli press-qolipga solinadigan material 
miqdori juda aniq bo‘lishini talab etadi, chunki pressmaterialning juda 
oz miqdorigina puanson (1) bilan matritsa (3) orasidan siqib 
chiqariladi. Buyum (2) hosil qilishda materialning siqib chiqarilgan 
ortiqcha miqdori grot shuningdek, piter deb ataladi.
Qizdirib presslash turi eng ko‘p tarqalgan. Buyum presslash 
uchun presskompozitsiya (granulalar, smola shimdirilgan to‘qimalar 
va boshqalar tarzida) qizdirilgan press-qolipga solinadi, bu yerda u 
qizib plastik bo‘lib oladi. Press-qolip sekin-asta yumila borgan sari 
presskompozitsiya qolipning barcha chuqurlik va bo‘shliqlarini 
to'ldiradi. Buyum to qotguncha bosim ostida tutib turiladi. Ko‘pincha 
presskompozitsiya qolipga solish oldidan 80-150 °C gacha qizdirib 
olinadi (buyumning kesimi katta boMganda qizdirib olish usulidan 
ayniqsa, ko‘p foydalaniladi), shunday qilinganda ish unumi ortadi va 
presslash vaqtida bosimni 
kamaytirishga imkoniyat tug‘iladi. 
Presskompozitsiya yuqori chastotali tok bilan qizdiriladi, yuqori 
chastotali tok molekulalar orasida sodir bo‘ladigan ishqalanish 
hisobiga pressmaterial ichida issiqlik ajralib chiqishini ta’minlaydi 
(molekulalaming ishqalanishi tok yo‘nalishi o ‘zgarganda ulaming 
burilishidan kelib chiqadi).
Press-qolip, odatda, bu, gaz, o ‘ta qizigan suv yoki elektr toki bilan 
160-135 °C gacha qizdiriladi, qizdirib presslashda bosim 100-550 
kG/sm
2
bo‘ladi. Qizdirib presslash usulida, asosan, fenol-formaldegid 
smolalari asosida tayyorlangan kompozitsiyalar va aminoplastlar, 
shuningdek, armaturalangan poliefir plastikalaridan buyumlar tayyor­
lanadi.
Qizdirib presslash usuli shakli murakkab bo‘lmagan chuqur 
buyumlar (masalan, televizorlar va radiopriyomniklaming, telefon 
apparatlarining korpuslari), shuningdek, ko‘plab ishlab chiqarishda
98

---

mayda buyumlar (tugmachalar, taqalar va shu kabilar) tayyorlashda 
qoilaniladi.